حح عاسىر باسىنداعى قازاق مادەني ومiرiنە ءوز جولىمەن كەلiپ قوسىلعان كەزدە جازىقسىز جالانىڭ قۇربانى بولعان، اقتوبە توپىراعىندا قالىپتاسقان كۇيشiلiك مەكتەپتiڭ iرi وكiلi – قامبار مەدەتوۆ. بيىل ونىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولدى. اقتوبە وبلىسى قازiرگi مارتوك اۋدانىنىڭ جەرiندە ەرعوجا تورەنiڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەلiمiزدiڭ باتىس وڭiرiندەگi انشiلiك مەكتەپتiڭ بiر بۇتاعىن مۇحيت مەرالىۇلى قالىپتاستىرسا، زامان وزگەرiسiمەن جيناقتالا تۇسكەن كاسiبي كۇيشiلiك مەكتەپتiڭ باستاۋىندا قامبار مەدەتوۆ (1901 – 1937) تۇر.ول قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلت-اسپاپتار وركەسترi قۇرىلعاندا احمەت جۇبانوۆپەن بiرگە جەر-جەردەن تالانتتى كۇيشiلەر مەن دومبىراشىلاردى توپتاستىرا بiلگەن. قازاق دالاسىنىڭ باتىسىندا كەڭ تارالعان كۇيلەردi زاتاەۆيچ جيناقتاعاندا بار كومەگiن اياماعان.
30-دان اسقان شاعىندا قىزىل بيلiكتiڭ قۇربانى بولعان كۇيشiنiڭ بەلگiسiزدەۋ بەينەسi جايىندا اقتوبە وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەي قورىن جيناقتاپ، ۇزاق جىلدار باسقارعان ولكەتانۋشى زادا تiلەگەنقىزى مۇقاشەۆادان سۇراپ بiلدiك. قامبار كۇيشi تۋرالى ول بىلاي دەدi:
– قامبار كۇيشiنiڭ قازاق ونەرiندە قالدىرعان iرi قولتاڭباسى – جوشى حان زامانىنىڭ ءدۇبiرi “اقساق قۇلان” كۇيiنiڭ بiرنەشە نۇسقاسىن اسا شەبەرلiكپەن ورىنداي بiلۋiندە. وكiنiشكە قاراي، قامبار ورىنداۋىنداعى كۇيلەر 30-جىلدارى جازىلىپ الىنسا دا، جوعالىپ كەتتi.
ساياساتقا ارالاسپاعان، تەك ونەر جولىن ۇلىقتاعان كۇيشiنiڭ قۋعىنعا ءتۇسۋiنiڭ نەگiزگi سەبەبi – ابiلقايىر حاننىڭ تۇقىمى بولعانى، ول – حاننىڭ جەتiنشi ۇرپاعى. ايتپەسە، ورىنبوردان زاڭ وقۋىن بiتiرگەنiمەن، وسى سالادا جۇمىس iستەۋگە اسا پالەندەي قۇلىقتى بولماعان سياقتى.
قارا قازاقتى قان قاقساتقان پاراقور سوت جۇيەسiنەن جەرiدi مە، الدە وتارشىلداردىڭ تابانىن جالاعان ءوز تۋىستارى – سۇلتانداردىڭ iس-ارەكەتتەرiنەن جيرەندi مە، الدە الاساپىران ۋاقىتتان بەزiندi مە، يا بولماسا تابيعاتى كiرشiكسiز شىنايى ونەردi قالاپ تۇردى ما؟ ايتەۋiر وقۋ بiتiرگەن بويى وسى اقتوبەنiڭ ويىل مەن جايساڭ اۋىلدارىندا سوت جۇيەسiندە بiرەر جىل عانا قىزمەت اتقارعان.
تاڭداۋى – كۇي بولعانى انىق. قازاق كۇيiنiڭ كاۋسار بۇلاعىنا باۋلىعان ۇستازى، ءوز اكەسi ەرعوجا قاراتايۇلى. قامباردىڭ اتاسى قاراتاي سۇلتان ورىسقا شەپ سالدىرمايمىن دەپ سوعىسىپ وتكەن اتاقتى “بۋنتار» قاراتاي سۇلتان. قامبار ءۇشiن نەمەرە تۋىسى داۋلەتكەرەي شىعايۇلىنىڭ كۇي مۇراسى دا ۇلكەن مەكتەپ ەدi.
جالپى، اقتوبە ءوڭiرiنiڭ حح عاسىرداعى كۇيشiلiك مەكتەبiندە قازانعاپ ەسiمi اتالعانىمەن دە، ونىڭ شىن بەينەسi تانىلعان جوق. تەك اتاقتى كۇيشiنiڭ كەدەي تابى وكiلi ەكەندiگiن عانا قۇلاققا سiڭiردiك. كۇيشiلiك باستاۋىن قايدان الدى، ورتاسى قانداي، ۇستازى، شاكiرتi كiم، قانداي وقيعالار شىعارماشىلىققا اسەر ەتتi دەگەن باستى جايتتار ۇنەمi نازاردان تىس قالىپ كەلەدi. قازانعاپتىڭ شىعارماشىلىق باستاۋىندا ۇستازى ۇسەن تورە تۇر. ۇسەن – قازاق مەملەكەتiنiڭ نەگiزiن سالعان اتاقتى جانiبەك حاننىڭ ۇرپاعى، حيۋانى بيلەگەن قايىپ حاننان تارايدى. بۇلار – بiر-بiرiمەن بايلانىسىپ جاتقان تاعدىرلار. شىعارماشىلىق تاعدىرلار. ۇسەن تورەنiڭ اكەسi مامبەتجان – پاتشا وكiمەتi ءوز ساياساتىنا وتە قاۋiپتi ساناپ، ەل iشiنەن الداپ الىپ كەتiپ، كوزiن جويعان ارىنعازىنىڭ iنiسi. ۇسەن تورە بولسا، ورىسشا بiلiم العان، وتە ساۋاتتى ادام، ورىنبورداعى ەرلەر گيمنازياسىنىڭ تۇلەگi, وسى قالادا سوت سالاسىندا جۇمىس iستەگەن. ويىلداعى اتاقتى كوكجار جارمەڭكەسiن سالدىرعان. قازانعاپ كۇيشiمەن جاقسى سىيلاسىپ وتكەن، 1925 جىلى شالقاردا قارتايىپ ومiردەن ءوتتi. ۇسەن تورە ەگدە تارتقان شاعىندا تەك كۇيدi سەرiك ەتكەنگە ۇقسايدى. قازانعاپتىڭ ۇستازى ۇسەن تورە دەگەنگە جاۋاپ وسى.
– قامبار مەدەتوۆتiڭ 110 جىلدىعىنا ۇرپاقتارى قۇندى جادiگەر اكەلگەنiنەن قۇلاعدارمىز. بۇل قاي زاماننىڭ ەسكەرتكiشi?
– ادامداردى بايلانىستىرعان، داۋiرلەردi جالعاستىرعان زاتتاي دەرەكتەردi تاني الساڭ، تۇسiنە بiلسەڭ، سول زاماننىڭ كiتابىنداي سايراپ بەرەدi. تۇرمىس-تiرشiلiگiن ايتپاعاندا، سول داۋiر ادامدارىنىڭ مiنەزiن، جان-دۇنيەسiن، قارىم-قاتىناسىن دا اشادى.
قامبار مەدەتوۆتiڭ 110 جىلدىعىنا وسى جىلدىڭ ساۋiرiندە بيبiزادا قامبارقىزى قىزى ايجانمەن بiرگە كەلدi. اكەسiنiڭ كiندiك كەسكەن جەرi مارتوك اۋدانىنا بارىپ، جۇرتشىلىقپەن جۇزدەسiپ، ارۋاعىنا قۇران باعىشتادى. وسى ساپارىندا بيبiزادا اپاي تۋعان اناسى يحران اماناتتاعان سەگiز دانا وتكiزبەلi اسىل تاستارمەن كومكەرiلگەن كۇمiس بەلدiكتi اقتوبە وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيiنە ارنايى تابىستادى. بەلدiك ارعى اتاسى مامبەتجان سۇلتاننان قالعان. بالكiم، ارىنعازى داۋiرiنiكi بولار. بيبiزادا اپاي بۇل ارىدان، اتادان بالاعا اماناتتالىپ كەلە جاتقان قاسيەتتi دۇنيە دەپ ايتادى.
ارىنعازى – 1815-1821 جىلدارداعى كiشi ءجۇزدiڭ حانى، حيۋانى قوسىپ الىپ قازاق جەرiن كۇشەيتۋدi جوسپارلاعان. قازاق مەملەكەتiن قۇرعان جانiبەك حاننىڭ ۇرپاقتارى – باتىر، قايىپ سۇلتانداردان تارايدى. 1821 جىلى يمپەراتور I الەكساندر سانكت-پەتەربۋرگكە الداپ شاقىرىپ الىپ، كالۋگاعا جەر اۋداردى. سول جاقتان ورالمادى، ايداۋدا جۇرگەندە قايتىس بولدى. وتارشىلدىققا باس يمەي وتكەن، سىر بويى قازاقتارىن كۇرەسكە باستاپ، وسى جولدا حيۋا حاندىعىمەن وداق قۇرۋ جوسپارلاعان ارىنعازى حاننان قالعان بەلدiك بولۋى ابدەن مۇمكiن. ارىنعازى حان ورداسى سىر بويىندا، حيۋاعا بارار جولداعى قۋاڭداريانىڭ بويىندا، ەجەلگi جانكەنت قالاسىندا ورنالاسقان. حIح عاسىردىڭ I جارتىسىندا ورىس تاريحشىلارى پاتشا ەرەكشە قاۋiپتەنگەن ارىنعازىنى بىلاي سيپاتتايدى: “ارىنعازى قىرعىز سۇلتاندارىنىڭ iشiندەگi شىن مانiندەگi پاتريوت، جوعارى دەڭگەيدەگi وتە تازا دا، شىنشىل ادام”. ارىنعازى ءالi جۇيەلi زەرتتەلمەگەن ساياسي قايراتكەر. تاريحشىلار، ساياساتتانۋشىلار ارىنعازىنىڭ قايراتكەرلiك بەينەسiنە كوڭiل بولگەندەرi ابزال.
بەلدiككە كەلەيiك. مۋزەي قورىندا بۇرىننان ساقتالعان XVIII-XIX عاسىرلارداعى ون شاقتى بەلبەۋ تۇرلەرi ساقتالعان. ال مىنا كۇمiس بەلدiك الگiلەردiڭ ەشبiرiنە ۇقسامايدى. تابيعي اقىق تاستاردى مولىنان وتكiزiپ قولدانعان. بيiك تالعاممەن، اسا ىجداعاتتىلىقپەن جاسالعان، دارەجەسi وتە بيiك ادامنىڭ حاس شەبەرگە ارنايى تاپسىرىسپەن جاساتقان دۇنيەسi. توزىعى جەتسە دە، بيiك سالتانات پەن تاكاپپارلىقتىڭ سەسi سەزiلەدi. كۇردەلi ورنەكتەلگەن. سالىستىردىق. قورداعى بەلبەۋلەردەن تابيعاتى مۇلدەم باسقا. باسقا ەلدەن شىققان، باسقا قولدان تۋعان دۇنيە. كەم دەگەندە ءۇش عاسىردى ارتقا قالدىرعان. تۇپكi يەسi حيۋا بيلەۋشiلەرi – قايىپ، بولات سۇلتاندار دەسەك، ورتالىق ازيادا، باداحشان دالاسىندا وندiرiلگەن تاسپەنەن اشەكەيلەنگەن دەپ جورامالداۋعا بولادى. بەلدiك تۇگەل جەتكەن جوق، ارينە، ماتاسى دا ۇلبiرەپ تۇر. استارى باعالى ماۋىتىدان تiگiلگەن. عاسىرلار بويى بiرنەشە ۇرپاقتار قولىنان وتكەن، وتكiزبە تاستارى دا تارقاتىلعان.
وسىلايشا كۇمiس بەلدiك وبلىستىق مۇراجاي قورىنىڭ سيرەك كەزدەسەتiن قۇندى جادiگەرلەرiنiڭ ساناۋلى كوللەكتسياسىنا كiردi. باعا جەتپەس دۇنيە. ەۋروپا مۋزەيلەرiندەگiدەي ساراپتاما جاساي الاتىنداي مۇمكiندiك بولسا عوي! كوپ دۇنيەنi سويلەتە الار ەدiك. ءار عاسىردىڭ جادiگەرiنiڭ تiلiن بiلەتiن ساراپشى ماماندار قاشان دايارلانار ەكەن؟
وسىنىڭ الدىندا عانا ماسكەۋدە وتكەن قازاق ون كۇندiگiندە تاماشا كۇيiمەن جۇرتتىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان، ونەرiمەن عانا ورگە جۇزبەك بولعان تالانتتى جان كiمنiڭ جولىن كەستi? باقاي ەسەپ، كۇنشiلدiكتiڭ قىزىل قىزعانىشىنا iلiككەنi اقيقات. قامباردى كiم ۇستاتتى؟ قازاقستانعا شاقىرتقان – سول كەزدەگi وقۋ كوميسسارى (بۇگiنگi تiلمەن ايتساق، بiلiم جانە عىلىم مينيسترi) تەمiربەك جۇرگەنوۆ. ايتپەگەندە، قامبار تاشكەنت جاعىن پانالاپ، قىزىلداردىڭ ساياساتىنان بويىن اۋلاق ۇستاپ جۇرگەن بولاتىن. قامبار نەگە جازىقتى بولدى؟ بالكiم، ور قازۋشىلار كۇي قۇدiرەتiنiڭ بۋىمەن ستاليننiڭ الدىندا “اقساق قۇلاندى” قايتا-قايتا ويناعانىن ەستەرiنە تۇسiرگەن شىعار.
ۇستالىپ كەتكەندە، ايەلi يحران ەكi قىزى – رايحان مەن بيبiزاداسىمەن قورعانسىز قالدى. جۇمىس جوق. يحران اجەمiز باسىنا قانداي قيىن-قىستاۋ كۇندەر وتسە دە، تاعدىرعا يلiكپەي ەكi بالاسىن امان جەتكiزدi. شەت قاقپاي كورسە دە، سول قوعامنىڭ ادامدارى وگەيلiك تانىتسا دا، مويىماعان. ۇسەن تورەنiڭ نەمەرەسi يحران وسىلايشا كۇيەۋiنiڭ وشاعىن ءسوندiرمەي، قوس قىزىن قاتاردان كەم ەتپەدi.
قازiر جاسى 80-نەن اسقان رايحان شۋ قالاسىندا تۇرادى. اكەسiنiڭ تۋعان جەرi مارتوككە قايتا-قايتا كەلiپ جۇرگەن بيبiزادا اپاي – اكادەميك راحمانقۇل بەردiبايدىڭ ومiرلiك سەرiگi. كۇيەۋi ايداۋدا، ءوزi قيىندىق كورە ءجۇرiپ وسى بەلدiكتi قالايشا كوزگە تۇسiرمەي، ساقتاعان دەپ يحران انامىزدىڭ جانكەشتiلiك ەرلiگiنە تاڭعالاسىڭ.
بيبiزادا – مامبەت سۇلتاننىڭ شوبەرەسi. مامبەت سۇلتان ارىنعازى بيلiك قۇرعان كەزەڭدە اقتوبە مانىنداعى قاراتوعاي جەرiندە بولىستىق قىزمەتiن باستاعان. 1820 جىلى حيۋالىقتار ارىنعازىنىڭ اۋىلىن شاۋىپ ونىڭ 50 شاقتى جاقىن-جۋىقتارىڭ قاماۋعا العاندا، اراسىندا مامبەت تورە دە كەتكەن. سەبەبi, ول جونiندەگi دەرەك وسى جەردەن ۇزiلەدi. ال قوبداداعى مامبەت پراۆيتەل ابiلقايىر حاننىڭ ۇلى ايشۋاق حاننان تاراعان بايماعامبەت سۇلتاننىڭ بالاسى. يساتاي مەن ماحامبەتتiڭ تۇبiنە جەتكەن بايماعامبەت. مامبەت تورە قوبدا اۋدانى اۋماعىنداعى قوسكول اۋىلىندا ۋەزدiك باسقارما باستىعى. مەكتەپ اشىپ، تۇرعىنداردى ەگiنشiلiك كاسiپكە باۋلىعان تورە. جۇرت قىزمەتiنە سۇيسiنگەندiكتەن اتاقتى “مامبەت پراۆيتەل” اتانعان. سوندىقتان كۇنi كەشەگە دەيiن حالىق اراسىندا قوسكول “مامبەتتiڭ كوك ءۇيi”، “تورە اۋىلى” دەپ اتالىپ كەلدi.
مۇنىڭ ءبارi تاريح بولعانىمەن، جادiگەرلەردiڭ شىعۋ تەگi, جەر اتاۋلارى، ادامدار ەستەلiكتەرi جان-جاقتان جيناقتالا كەلە، تۇتاس دۇنيەنi تۇزەدi. مۋزەي قورىنا جيناقتالاتىن دۇنيەلەردiڭ زاتتىق مانiنە ەرەكشە نازار اۋدارامىز.
مەنiڭ ايتپاعىم، كاسiبي كۇيشiلiك ونەردiڭ بiر قاناتىن قالىپتاستىرعان شوعىر – قامبار، ۇسەن تورە، ەرعوجا، ت.ب. تالانتتاردىڭ ونەرi جۇيەلi تۇردە، بiر-بiرiمەن بايلانىستا زەرتتەلگەنi دۇرىس بولار. مۋزىكا زەرتتەۋشiسi ەمەسپiن، مۋزەي قىزمەتكەرi بولعاندىقتان، ارتىقتاۋ ايتىپ وتىرسام، كەشiرەرسiزدەر. بiراق اقتوبە توپىراعىندا ۇزiلiپ-جۇلىنعان كۇيشiلiك ونەر تاريحىن الگi ەسiمدەرi ساياسات سويقانى ۇمىتتىرعان تۇلعالارسىز قالىپتاستىرۋ مۇمكiن ەمەس. قازانعاپ بەينەسi سوندا عانا بيiكتەي تۇسەدi. قازانعاپ ابiلقايىردىڭ تۇقىمى بولعانى ءۇشiن قۋعىندالىپ جوق بولعان تالانتتاردىڭ ونەرiن ولتiرمەدi. جانە مۇنى تiس جارىپ ايتپاعان دا. قازانعاپ سول ءۇشiن دە بيiكتەي تۇسەدi.
– ەسەت باتىر ولتiرگەن سۇلتان-پراۆيتەل ارىستان ءجانتوريننiڭ قۇلپىتاسىن تاپتىڭىزدار. حIح عاسىر سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا ەلدiڭ ساۋاتىن اشىپ، ءال-اۋقاتىن تۇزەۋگە اتسالىسقان تورەلەردiڭ قۇلپىتاستارى تۇگەل قيراتىلعان دا، ورىستارعا قازاقتاردى ايداپ سالعانى ءۇشiن ەسەت كوتiبارۇلى باتىر ولتiرگەن ارىستان ءجانتوريننiڭ ەسكەرتكiشi عانا تۇر. قىزىق جاعداي…
– 2009 جىلى قوبدا اۋدانىنىڭ جيرەنقوپا ەلدiمەكەنiن ارالاعاندا، جول بويىنداعى ەسكi قورىمنان تورە بەلگiسi باسىلعان ساپالى قۇيىلعان قۇلپىتاستاردى فوتوسۋرەتكە ءتۇسiرiپ العانبىز. سونىڭ iشiندە ءجانتورين ارىستان سۇلتان مەن ايەلi مارحۋمات توقمىرزاقىزىنىڭ قۇلپىتاسى انىق وقىلدى. بۇل دا دەرەك. وسى توپىراقتىڭ قارالى وتكەنiنiڭ بەلگiسi. لينگۆيست-عالىم، احمەت بايتۇرسىنوۆ شاكiرتتەرiنiڭ بiرi تەلجان شونانۇلى بىلاي دەپ جازادى: “كوتiباردىڭ ەسەتiنiڭ ارىستاندى ولتiرگەن سەبەبi دە – وسى قونىس تالاسى، جەم مەن ەلەك اراسىنداعى جەر ءۇشiن بولاتىن. قازاقتىڭ اعا سۇلتان مەن سۇلتان-پراۆيتەلگە جارىعان كۇنi جوق”. بۇل دا – دەرەك. قيتۇرقى ساياساتتىڭ سالدارىنان بiر-بiرiمەن وشتەسكەن اعايىننىڭ وتكەنi. اۋىر دا بولسا، اششى اقيقات.
اقتوبە وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىندا جيناقتالعان زاتتاي جادiگەرلەرiمiز – ار ءداۋiردiڭ ءۇنi. تاۋەلسiزدiك العان جىلداردان باستاپ اقتوبە وبلىستىق مۇراجايى العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ تاۋەلسiزدiك تاريحىنا سايكەس جاڭا ەكسپوزيتسيالىق قۇرىلىم جاسادى، تاريحي تۇلعالارىمىزدى iزدەپ انىقتاۋ ءۇشiن كوپ ەڭبەك جاسالدى. بۇل iستەردiڭ باسى-قاسىندا قازاقستانعا ەڭبەگi سiڭگەن مادەنيەت قايراتكەرi رىسجان Iلياسوۆا ءوزi باس بوپ ءجۇردi, ول كiسiنiڭ كوپ ەڭبەك سiڭiرگەنiن اتاپ وتكەنiمiز ءجون. شاما كەلگەنشە قۇندى جادiگەرلەردi قورعا الىپ قالۋعا تىرىستىق. دەر كەزiندە قيمىلداعانىمىزدىڭ ارقاسىندا ەسەت كوكiۇلى باتىر ساۋىتى، XIح عاسىردىڭ iرi مەملەكەت قايراتكەرi, جوعارىدا ايتىپ وتكەن ارىنعازى حاننىڭ ساۋىتى، قۇران سوزدەرi جازىلعان باعالى ىدىستار، قاراقامىس جارمەڭكەسiندە ساۋدالانعان شىعىس ۇلگiسiندەگi ارتۇرلi ىدىستار، جەرگiلiكتi زەرگەرلەردiڭ قايتالانباس اشەكەي بۇيىمدارى، ايشۋاق حان ۇرپاقتارى تاپسىرعان كۇمiس جۇزiك، قاراتاي سۇلتاننىڭ ۇستانعان دۇنيەلەرi تابىلدى. مۇنىڭ ءبارi – تاپتىرماس قۇندى جادiگەرلەر. وتكەن ءداۋiردiڭ ۇنi.
– اڭگiمەڭiزگە راقمەت!
(25-جەلتوقسان، 2011)
