HH ǵasyr basyndaǵy qazaq mádenı ómirine óz jolymen kelip qosylǵan kezde jazyqsyz jalanyń qurbany bolǵan, Aqtóbe topyraǵynda qalyptasqan kúıshilik mekteptiń iri ókili – Qambar Medetov. Bıyl onyń týǵanyna 110 jyl toldy. Aqtóbe oblysy qazirgi Mártók aýdanynyń jerinde Erǵoja tóreniń shańyraǵynda dúnıege kelgen. Elimizdiń batys óńirindegi ánshilik mekteptiń bir butaǵyn Muhıt Meralyuly qalyptastyrsa, zaman ózgerisimen jınaqtala túsken kásibı kúıshilik mekteptiń bastaýynda Qambar Medetov (1901 – 1937) tur.Ol qazaqtyń tuńǵysh ult-aspaptar orkestri qurylǵanda Ahmet Jubanovpen birge jer-jerden talantty kúıshiler men dombyrashylardy toptastyra bilgen. Qazaq dalasynyń batysynda keń taralǵan kúılerdi Zataevıch jınaqtaǵanda bar kómegin aıamaǵan.
30-dan asqan shaǵynda qyzyl bıliktiń qurbany bolǵan kúıshiniń belgisizdeý beınesi jaıynda Aqtóbe oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeı qoryn jınaqtap, uzaq jyldar basqarǵan ólketanýshy Zada Tilegenqyzy Muqashevadan surap bildik. Qambar kúıshi týraly ol bylaı dedi:
– Qambar kúıshiniń qazaq ónerinde qaldyrǵan iri qoltańbasy – Joshy han zamanynyń dúbiri “Aqsaq qulan” kúıiniń birneshe nusqasyn asa sheberlikpen oryndaı bilýinde. Ókinishke qaraı, Qambar oryndaýyndaǵy kúıler 30-jyldary jazylyp alynsa da, joǵalyp ketti.
Saıasatqa aralaspaǵan, tek óner jolyn ulyqtaǵan kúıshiniń qýǵynǵa túsýiniń negizgi sebebi – Ábilqaıyr hannyń tuqymy bolǵany, ol – hannyń jetinshi urpaǵy. Áıtpese, Orynbordan zań oqýyn bitirgenimen, osy salada jumys isteýge asa pálendeı qulyqty bolmaǵan sııaqty.
Qara qazaqty qan qaqsatqan paraqor sot júıesinen jeridi me, álde otarshyldardyń tabanyn jalaǵan óz týystary – sultandardyń is-áreketterinen jırendi me, álde alasapyran ýaqyttan bezindi me, ıa bolmasa tabıǵaty kirshiksiz shynaıy ónerdi qalap turdy ma? Áıteýir oqý bitirgen boıy osy Aqtóbeniń Oıyl men Jaısań aýyldarynda sot júıesinde birer jyl ǵana qyzmet atqarǵan.
Tańdaýy – kúı bolǵany anyq. Qazaq kúıiniń káýsar bulaǵyna baýlyǵan ustazy, óz ákesi Erǵoja Qarataıuly. Qambardyń atasy Qarataı sultan orysqa shep saldyrmaımyn dep soǵysyp ótken ataqty “býntar» Qarataı sultan. Qambar úshin nemere týysy Dáýletkereı Shyǵaıulynyń kúı murasy da úlken mektep edi.
Jalpy, Aqtóbe óńiriniń HH ǵasyrdaǵy kúıshilik mektebinde Qazanǵap esimi atalǵanymen de, onyń shyn beınesi tanylǵan joq. Tek ataqty kúıshiniń kedeı taby ókili ekendigin ǵana qulaqqa sińirdik. Kúıshilik bastaýyn qaıdan aldy, ortasy qandaı, ustazy, shákirti kim, qandaı oqıǵalar shyǵarmashylyqqa áser etti degen basty jaıttar únemi nazardan tys qalyp keledi. Qazanǵaptyń shyǵarmashylyq bastaýynda ustazy Úsen tóre tur. Úsen – qazaq memleketiniń negizin salǵan ataqty Jánibek hannyń urpaǵy, Hıýany bılegen Qaıyp hannan taraıdy. Bular – bir-birimen baılanysyp jatqan taǵdyrlar. Shyǵarmashylyq taǵdyrlar. Úsen tóreniń ákesi Mámbetjan – patsha ókimeti óz saıasatyna óte qaýipti sanap, el ishinen aldap alyp ketip, kózin joıǵan Arynǵazynyń inisi. Úsen tóre bolsa, oryssha bilim alǵan, óte saýatty adam, Orynbordaǵy erler gımnazııasynyń túlegi, osy qalada sot salasynda jumys istegen. Oıyldaǵy ataqty Kókjar jármeńkesin saldyrǵan. Qazanǵap kúıshimen jaqsy syılasyp ótken, 1925 jyly Shalqarda qartaıyp ómirden ótti. Úsen tóre egde tartqan shaǵynda tek kúıdi serik etkenge uqsaıdy. Qazanǵaptyń ustazy Úsen tóre degenge jaýap osy.
– Qambar Medetovtiń 110 jyldyǵyna urpaqtary qundy jádiger ákelgeninen qulaǵdarmyz. Bul qaı zamannyń eskertkishi?
– Adamdardy baılanystyrǵan, dáýirlerdi jalǵastyrǵan zattaı derekterdi tanı alsań, túsine bilseń, sol zamannyń kitabyndaı saırap beredi. Turmys-tirshiligin aıtpaǵanda, sol dáýir adamdarynyń minezin, jan-dúnıesin, qarym-qatynasyn da ashady.
Qambar Medetovtiń 110 jyldyǵyna osy jyldyń sáýirinde Bıbizada Qambarqyzy qyzy Aıjanmen birge keldi. Ákesiniń kindik kesken jeri Mártók aýdanyna baryp, jurtshylyqpen júzdesip, arýaǵyna Quran baǵyshtady. Osy saparynda Bıbizada apaı týǵan anasy Ihran amanattaǵan segiz dana ótkizbeli asyl tastarmen kómkerilgen kúmis beldikti Aqtóbe oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıine arnaıy tabystady. Beldik arǵy atasy Mámbetjan sultannan qalǵan. Bálkim, Arynǵazy dáýiriniki bolar. Bıbizada apaı bul arydan, atadan balaǵa amanattalyp kele jatqan qasıetti dúnıe dep aıtady.
Arynǵazy – 1815-1821 jyldardaǵy Kishi júzdiń hany, Hıýany qosyp alyp qazaq jerin kúsheıtýdi josparlaǵan. Qazaq memleketin qurǵan Jánibek hannyń urpaqtary – Batyr, Qaıyp sultandardan taraıdy. 1821 jyly ımperator I Aleksandr Sankt-Peterbýrgke aldap shaqyryp alyp, Kalýgaǵa jer aýdardy. Sol jaqtan oralmady, aıdaýda júrgende qaıtys boldy. Otarshyldyqqa bas ımeı ótken, Syr boıy qazaqtaryn kúreske bastap, osy jolda Hıýa handyǵymen odaq qurý josparlaǵan Arynǵazy hannan qalǵan beldik bolýy ábden múmkin. Arynǵazy han ordasy Syr boıynda, Hıýaǵa barar joldaǵy Qýańdarııanyń boıynda, ejelgi Jankent qalasynda ornalasqan. HIH ǵasyrdyń I jartysynda orys tarıhshylary patsha erekshe qaýiptengen Arynǵazyny bylaı sıpattaıdy: “Arynǵazy qyrǵyz sultandarynyń ishindegi shyn mánindegi patrıot, joǵary deńgeıdegi óte taza da, shynshyl adam”. Arynǵazy áli júıeli zerttelmegen saıası qaıratker. Tarıhshylar, saıasattanýshylar Arynǵazynyń qaıratkerlik beınesine kóńil bólgenderi abzal.
Beldikke keleıik. Mýzeı qorynda burynnan saqtalǵan XVIII-XIX ǵasyrlardaǵy on shaqty belbeý túrleri saqtalǵan. Al myna kúmis beldik álgilerdiń eshbirine uqsamaıdy. Tabıǵı aqyq tastardy molynan ótkizip qoldanǵan. Bıik talǵammen, asa yjdaǵattylyqpen jasalǵan, dárejesi óte bıik adamnyń has sheberge arnaıy tapsyryspen jasatqan dúnıesi. Tozyǵy jetse de, bıik saltanat pen tákapparlyqtyń sesi seziledi. Kúrdeli órnektelgen. Salystyrdyq. Qordaǵy belbeýlerden tabıǵaty múldem basqa. Basqa elden shyqqan, basqa qoldan týǵan dúnıe. Kem degende úsh ǵasyrdy artqa qaldyrǵan. Túpki ıesi Hıýa bıleýshileri – Qaıyp, Bolat sultandar desek, Ortalyq Azııada, Badahshan dalasynda óndirilgen taspenen áshekeılengen dep joramaldaýǵa bolady. Beldik túgel jetken joq, árıne, matasy da úlbirep tur. Astary baǵaly maýytydan tigilgen. Ǵasyrlar boıy birneshe urpaqtar qolynan ótken, ótkizbe tastary da tarqatylǵan.
Osylaısha kúmis beldik oblystyq murajaı qorynyń sırek kezdesetin qundy jádigerleriniń sanaýly kollekııasyna kirdi. Baǵa jetpes dúnıe. Eýropa mýzeılerindegideı saraptama jasaı alatyndaı múmkindik bolsa ǵoı! Kóp dúnıeni sóılete alar edik. Ár ǵasyrdyń jádigeriniń tilin biletin sarapshy mamandar qashan daıarlanar eken?
Osynyń aldynda ǵana Máskeýde ótken qazaq on kúndiginde tamasha kúıimen jurttyń tańdaıyn qaqtyrǵan, ónerimen ǵana órge júzbek bolǵan talantty jan kimniń jolyn kesti? Baqaı esep, kúnshildiktiń qyzyl qyzǵanyshyna ilikkeni aqıqat. Qambardy kim ustatty? Qazaqstanǵa shaqyrtqan – sol kezdegi oqý komıssary (búgingi tilmen aıtsaq, Bilim jáne ǵylym mınıstri) Temirbek Júrgenov. Áıtpegende, Qambar Tashkent jaǵyn panalap, qyzyldardyń saıasatynan boıyn aýlaq ustap júrgen bolatyn. Qambar nege jazyqty boldy? Bálkim, or qazýshylar kúı qudiretiniń býymen Stalınniń aldynda “Aqsaq qulandy” qaıta-qaıta oınaǵanyn esterine túsirgen shyǵar.
Ustalyp ketkende, áıeli Ihran eki qyzy – Raıhan men Bıbizadasymen qorǵansyz qaldy. Jumys joq. Ihran ájemiz basyna qandaı qıyn-qystaý kúnder ótse de, taǵdyrǵa ılikpeı eki balasyn aman jetkizdi. Shet qaqpaı kórse de, sol qoǵamnyń adamdary ógeılik tanytsa da, moıymaǵan. Úsen tóreniń nemeresi Ihran osylaısha kúıeýiniń oshaǵyn sóndirmeı, qos qyzyn qatardan kem etpedi.
Qazir jasy 80-nen asqan Raıhan Shý qalasynda turady. Ákesiniń týǵan jeri Mártókke qaıta-qaıta kelip júrgen Bıbizada apaı – akademık Rahmanqul Berdibaıdyń ómirlik serigi. Kúıeýi aıdaýda, ózi qıyndyq kóre júrip osy beldikti qalaısha kózge túsirmeı, saqtaǵan dep Ihran anamyzdyń jankeshtilik erligine tańǵalasyń.
Bıbizada – Mámbet sultannyń shóberesi. Mámbet sultan Arynǵazy bılik qurǵan kezeńde Aqtóbe manyndaǵy Qaratoǵaı jerinde bolystyq qyzmetin bastaǵan. 1820 jyly hıýalyqtar Arynǵazynyń aýylyn shaýyp onyń 50 shaqty jaqyn-jýyqtaryń qamaýǵa alǵanda, arasynda Mámbet tóre de ketken. Sebebi, ol jónindegi derek osy jerden úziledi. Al Qobdadaǵy Mámbet pravıtel Ábilqaıyr hannyń uly Aıshýaq hannan taraǵan Baımaǵambet sultannyń balasy. Isataı men Mahambettiń túbine jetken Baımaǵambet. Mámbet tóre Qobda aýdany aýmaǵyndaǵy Qoskól aýylynda ýezdik basqarma bastyǵy. Mektep ashyp, turǵyndardy eginshilik kásipke baýlyǵan tóre. Jurt qyzmetine súısingendikten ataqty “Mámbet pravıtel” atanǵan. Sondyqtan kúni keshege deıin halyq arasynda Qoskól “Mámbettiń kók úıi”, “tóre aýyly” dep atalyp keldi.
Munyń bári tarıh bolǵanymen, jádigerlerdiń shyǵý tegi, jer ataýlary, adamdar estelikteri jan-jaqtan jınaqtala kele, tutas dúnıeni túzedi. Mýzeı qoryna jınaqtalatyn dúnıelerdiń zattyq mánine erekshe nazar aýdaramyz.
Meniń aıtpaǵym, kásibı kúıshilik ónerdiń bir qanatyn qalyptastyrǵan shoǵyr – Qambar, Úsen tóre, Erǵoja, t.b. talanttardyń óneri júıeli túrde, bir-birimen baılanysta zerttelgeni durys bolar. Mýzyka zertteýshisi emespin, mýzeı qyzmetkeri bolǵandyqtan, artyqtaý aıtyp otyrsam, keshirersizder. Biraq Aqtóbe topyraǵynda úzilip-julynǵan kúıshilik óner tarıhyn álgi esimderi saıasat soıqany umyttyrǵan tulǵalarsyz qalyptastyrý múmkin emes. Qazanǵap beınesi sonda ǵana bıikteı túsedi. Qazanǵap Ábilqaıyrdyń tuqymy bolǵany úshin qýǵyndalyp joq bolǵan talanttardyń ónerin óltirmedi. Jáne muny tis jaryp aıtpaǵan da. Qazanǵap sol úshin de bıikteı túsedi.
– Eset batyr óltirgen sultan-pravıtel Arystan Jantórınniń qulpytasyn taptyńyzdar. HIH ǵasyr sońy men HH ǵasyr basynda eldiń saýatyn ashyp, ál-aýqatyn túzeýge atsalysqan tórelerdiń qulpytastary túgel qıratylǵan da, orystarǵa qazaqtardy aıdap salǵany úshin Eset Kótibaruly batyr óltirgen Arystan Jantórınniń eskertkishi ǵana tur. Qyzyq jaǵdaı…
– 2009 jyly Qobda aýdanynyń Jırenqopa eldimekenin aralaǵanda, jol boıyndaǵy eski qorymnan tóre belgisi basylǵan sapaly quıylǵan qulpytastardy fotosýretke túsirip alǵanbyz. Sonyń ishinde Jantórın Arystan sultan men áıeli Marhýmat Toqmyrzaqyzynyń qulpytasy anyq oqyldy. Bul da derek. Osy topyraqtyń qaraly ótkeniniń belgisi. Lıngvıst-ǵalym, Ahmet Baıtursynov shákirtteriniń biri Teljan Shonanuly bylaı dep jazady: “Kótibardyń Esetiniń Arystandy óltirgen sebebi de – osy qonys talasy, Jem men Elek arasyndaǵy jer úshin bolatyn. Qazaqtyń aǵa sultan men sultan-pravıtelge jaryǵan kúni joq”. Bul da – derek. Qıturqy saıasattyń saldarynan bir-birimen óshtesken aǵaıynnyń ótkeni. Aýyr da bolsa, ay aqıqat.
Aqtóbe oblystyq tarıhı-ólketaný murajaıynda jınaqtalǵan zattaı jádigerlerimiz – ár dáýirdiń úni. Táýelsizdik alǵan jyldardan bastap Aqtóbe oblystyq murajaıy alǵashqylardyń biri bolyp táýelsizdik tarıhyna sáıkes jańa ekspozıııalyq qurylym jasady, tarıhı tulǵalarymyzdy izdep anyqtaý úshin kóp eńbek jasaldy. Bul isterdiń basy-qasynda Qazaqstanǵa eńbegi sińgen mádenıet qaıratkeri Rysjan Ilııasova ózi bas bop júrdi, ol kisiniń kóp eńbek sińirgenin atap ótkenimiz jón. Shama kelgenshe qundy jádigerlerdi qorǵa alyp qalýǵa tyrystyq. Der kezinde qımyldaǵanymyzdyń arqasynda Eset Kókiuly batyr saýyty, XIH ǵasyrdyń iri memleket qaıratkeri, joǵaryda aıtyp ótken Arynǵazy hannyń saýyty, Quran sózderi jazylǵan baǵaly ydystar, Qaraqamys jármeńkesinde saýdalanǵan shyǵys úlgisindegi ártúrli ydystar, jergilikti zergerlerdiń qaıtalanbas áshekeı buıymdary, Aıshýaq han urpaqtary tapsyrǵan kúmis júzik, Qarataı sultannyń ustanǵan dúnıeleri tabyldy. Munyń bári – taptyrmas qundy jádigerler. Ótken dáýirdiń úni.
– Áńgimeńizge raqmet!
(25-Jeltoqsan, 2011)
