كەنەسارى حاننىڭ جوسپارىندا قىرعىز ەلى مۇلدەم جوق بولاتىن…

سوڭعى كەزدە كەنەسارى حان تاقىرىبى وتاندىق باسپاسوزدە ءجيى كوتەرىلۋدە. وعان سەبەپ قىرعىزستان پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆتىڭ ورمان ماناپتى حان كوتەرىپ، ونىڭ اسكەري ستراتەگ رەتىندە كەنەسارى حانمەن شايقاستا ءادىل جەڭىسكە جەتكەنى تۋرالى جازباسى بولدى. بۇل ءبىزدىڭ تاريحشىلارعا ۇناماي قالسا كەرەك، الەۋمەتتىك جەلى «كەنەسارى حان» تاقىرىبىن قايتا جانداندىردى…

مەنىڭ قولىمدا كەنەسارى حاننىڭ ۇلى احمەت كەنەسارىۇلىنىڭ 1889 جىلى سو زامانعى قازاق تىلىندە، ارابشا قادىم جازۋىمەن جازعان «كەنەسارى حان ۋا سۇلتان سادىق» كىتابى تۇر. كىتاپ 2021 جىلى «AlmaBooks» باسپاسىنان شىققان. ونى قادىم جازباسىنان اۋدارعان عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى امانتاي يسين ەكەن. 

بۇل كىتاپتا سۇلتان احمەت كەنەسارىۇلى ءوزى كوزى كورگەن، كورمەگەنىن تەتە اعاسى سىدىق سۇلتاننىڭ ايتقاندارىنان دەرەكتەردى مولىنان كەلتىرەدى. كىتاپتى باسپاعا ازىرلەگەن اۆتورلار ا.يسين مەن ب.بۇقاربايدىڭ وقيعالار جەلىسىن جۇيەلەپ، قازىرگى زامان وقىرماندارىنا مەيلىنشە تۇسىنىكتى ەتۋگە ۇمتىلعاندارى بىردەن بايقالادى.

ابىلاي حاننىڭ وتىز ۇلى

قازاققا ءماشھۇر ابىلاي حاننىڭ وتىز ۇعلى بار ەدى... ونىڭ ورداسى كوكشەتاۋدا ەدى... ابىلاي حان وفات بولعان سوڭ، ونىڭ بايبىشە حاتۇنىنىڭ بالاسى عۇبايدوللا ون جىل حان بولدى. سو كەزدە اقمولاعا بەكىنگەن ورىس داۋلەتى كوكشەتاۋعا ورىن سالماقتى ويلاپ عۇبايدوللا حانعا ادام جىبەرەدى. وعان عۇبايدۇللا حان: «مەن قالا سالۋعا ىرزا ەمەسپىن. ءبىز ابىلاي حان مەن اق پاتشا  ورتاسىندا بولعان شارتناماسىمەن ارقايسىمىز ءوز ورنىمىزدا تىنىشتىقتا تۇرايىق. ەگەر كۇشپەن سالام دەسەڭ ءوزىڭ بىلەسىڭ» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. (ابىلاي حان رەسەيگە تاۋەلدى بولماي، ولارمەن تەڭ دارەجەدەگى وداقتاس مەملەكەتتىڭ حانىمىن دەگەن). بۇدان كەيىن ونى ورىستار ۇستاپ الىپ، قايتا جىبەرمەي قويدى. ونىڭ ورنىنا ءۋالي حان بولدى. ول حالا سالۋعا ىرزالىعىن بەردى.  ابىلاي حاننىڭ بالالارىنىڭ ءبارى ىرزالىعىن بەردى...

كەنەسارىنىڭ العاشقى نارازى بولماعى...

سۇلتان قاسىم ابىلايدىڭ وتىز ۇعىلىنىڭ كىشىسى ەدى. ال، قاسىم حاننىڭ كاتتا زايىبىنان التى ۇعلى بار ەدى: سارىجان سۇلتان، ەسەنكەلدىڭ سۇلتان، اعاتاي سۇلتان، بوفى سۇلتان، كوشەك سۇلتان، كىشىسى – كەنەسارى سۇلتان.  قاسىم حاننىڭ ەكىنشى زايىبىنان ناۋرىزباي سۇلتان دەگەن ءبىر ۇعلى بار ەدى...

سوندا سۇلتان كەنەسارى اتاسىنا، ءتورت اعاسىنا ايتتى: «ورىس داۋلەتىنىڭ ابىلاي حاننىڭ ۋاقىتىنداعى شارتنامانى بۇزباعى بىزدەرگە كەمشىلىك. ەگەر، قۇداي قالاسا، بارشا قازاقتى ءبىر قوسىپ، ابىلاي حاننىڭ ۋاقىتىنداعىداي بولىپ تۇرارمىز...» - دەپ. ونىڭ ءسوزى قاسىم سۇلتان ۋا بالالارىنا ماقۇل بولىپ، ورىس داۋلەتىنىڭ حۇكىمەتىنە قارسى بولدى. قازاقتار بۇلاردىڭ ايتقاندارىنا قوسىلدى...

ول ءۋالي حانعا ۇنامادى. اقمولاعا جەتكىزدى. ورىستان اسكەر شىعىپ، بۇلارعا حاقىلى قازاقتاردى ءۇش رەت شاپتى...

وسىدان كەيىن قاسىمنىڭ بالالارى كوكشەتاۋدان ءوتىپ، ورتا ءجۇز ۇرىعى التاي، توقا، كەرەي، ۋاق تايپالارىن قوسىپ، قىرىق مىڭ ۇيىمەن  قوقان حۇكمەتىنە، تۇركىستان مەملەكەتىنە قاراعان شۋ وزەنىنە كەلىپ مەكەن قىلدى...

كەنەسارى اعالارىنان قالاي ايىرىلدى؟

كەنەسارى مۇندا كەلگەن سوڭ، تاشكەن اكىمى بەكلەربەككە اعالارى سىرىجان مەن ەسەنكەلدى سۇلتانداردى سوزدەسۋگە جىبەرەدى. ءوزى قارناق قىستاعىندا وتىرىپ قالدى. ال تاشكەن بەكلەربەگى (بۇلار قاراپ وتىرماس. ابىلايدىڭ ۇعلارىن قازاق قولداپ كەتەر» دەپ ويلاپ، ەكى سۇلتاندى اۋليەاتا شاھارىندا شەيىت قىلدى... ودان كەيىن قاسىم حاندى ۇستاپ شەيىت قىلدى... دەنەلەرىن ابىلايدىڭ قاسىنا جاقىن قويدى. ودان سوڭ، كەنەسارىنى ۇستاپ، تۇتقىنداپ، بالالارىمەن تاشكەنت ماڭىنا كوشىرىپ اپاردى. ەلدەگى كوشەك، بوفى ءۋا ناۋرىزباي ەلىن الىپ، سارىسۋدىڭ باس جاعى ۇلىتاۋ-كىشىتاۋعا كوشىپ كەتتى...

كەنەسارى قوقاننىڭ مۇحامەد-ءالي حانىنا جاعدايىن بايان قىلىپ ارىز جىبەردى. قوقان حانى بەكلەربەككە اشۋ قىلدى، بۇيرىق جازدى: «ميىڭ بولسا، مەنىڭ ءامىرىمسىز ايلا قىلماعىڭ. سەن قۇلسىڭ - قۇلدىڭ قوجاسىن ولتىرمەگى ءجون ەمەس.   كەنەسارى سۇلتاندى جىبەر!».

بۇدان بەكلەربەك شوشىپ كەتتى: «ەندى بىزگە جاماندىق قىلماعىڭ. ەلىڭىزگە كەلىپ، بىزگە زەكەت ءۋا سالىق بەرىڭ» دەدى دە، ابدىشۇكىر جۇزبەگىنى ءجۇز جىگىتپەن قوسىپ، شىعارىپ سالدى...

كەنەسارى شۋعا كەلىپ، ون بەس اق كيىز ءۇي تىككىزىپ قويدى... جەر-جەرگە جايىلىپ جاتقان مالدىڭ قاراسىن كورسەتىپ قويدى... بەكلەربەكتىڭ ءجۇزباسى  مۇندا كەلىپ «ەل قونىستانىپتى» دەدى. ەش كۇمان كەلتىرمەي، تىگىلگەن ۇيلەرگە تۇسەدى. سو كەزدى قامىستا تىعىلعان كەنەسارىنىڭ ءجۇز جىگىتى كەلىپ، ولاردان ءوشىن الادى. اتتارىن، قارۋ-جاراعىن ولجالاپ، ۇلىتاۋ جاققا ەلدەرىنىڭ ارتىنان كەلىپ جەتتى.

كەنەسارىنى قاي جەردە حان كوتەردى؟

كەنەسارى تورعاي وزەنى بويىنا كوشىپ بارىپ، اتاسى سۇلتان قاسىمعا، اعالارى سارىجان، ەسەنكەلدى سۇلتاندارعا اس بەرىپ، بايگە شاپتىرماققا ورتا ءجۇز-كىشىك ءجۇزدى شاقىردى.  بۇلار كەپ، بارشا باس ادامدارى جيىلعان سوڭ، سۇلتان كەنەسارىنى قازاق ءراسىمى بويىنشا حان كوتەردى...

ءامما، ولار ايتتى: «رۋسيا داۋلەتى – زور داۋلەت ءدۇر. بىزدەرگە قازىر بارشامىز كوتەرىلىپ، سىزبەن كوشىپ جۇرمەك تە مۇمكىن ەمەس. كوشكەندە ءھام ورىس پەن قوقان اراسىنداعى از جەرگە ەل سيماس. ءسىز كوشكەنىڭىزشە ءبىز رۋسياعا تابيع (تاۋەلدى) بولىپ تۇرالىق. ءۋا سىزگە زەكەتىمىزدى بەرىپ، كۇشەيتكىزەيىك». بۇل ءسوز كەنە حانعا ءھام ماقۇل بولدى...

وسىدان سوڭ ورتا ءۋا كىشىك ءجۇزدىڭ ەركوڭىلدىك باتىر ادامدارى حانمەن بىرگە كوشىپ ءجۇردى.  شارۋاسى كوپ پاقىرلارى ورىس پاتشاسىنا تابيع بولىپ، ءوز مەكەنىندە وتىرىپ، حانعا جاسىرىن تۇردە زەكەتتەرىن بەرىپ تۇردى...

مۇنان سوڭ، كەنەسارى حان بولدى. حاننىڭ قيالى – ورىس پاتشاسى قازاقتىڭ ۇكىمىن وزىنە بەرىپ، ابىلاي حاننىڭ ۋاقىتىنداعىداي شارتناما بولسا، ءبىر تاراپىن ورىس داۋلەتىنە سۇيەپ، قوقانمەن اينالىسىپ، اتاسى مەن اعالارىنىڭ ءوشىن السى، ءۋا قوقان حۇكىمىندەگى ۇلى ءجۇزدى يۋوساتىپ السى، بالكىم، قوقان مەملەكەتىن اشىپ الماققا (باسىپ الماققا) تالابى بار ەدى...

مىنە، وسىدان باستاپ كەنەسارى حاننىڭ ورىس پاتشاسىمەن ازاتتىق جولىنداعى ۇزدىكسىز سوعىسى باستالىپ كەتتى. بۇل جەتى جىلدىڭ ىشىندە  كەنەسارى حاننىڭ ەلدەرى ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ، جىلانشىق، تورعاي، بىلەۋتى ۋا بۇلانتى دەگەن جايلاردا كوشىپ جۇرەر ەدى...

كەنەسارى حاننىڭ جوسپارىندا قىرعىز ەلى مۇلدەم جوق بولاتىن…

ماقالانى اتالعان كىتاپتان ىقشامداپ ازىرلەگەن

ءابدىراشيت باكىرۇلى