ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن «اسكەري داڭق قالاسى» مارتەبەسىن يەلەنگەن ەلۋگە جۋىق قالا بار. سونىڭ ىشىندە رەسەي، ۋكراينا، ينگۋشەتيا مەن شەشەن رەسپۋبليكالارىنداعى كەيبىر قالا سوعىس ورتىنە ورانسا دا جاۋ شەبىنە قارسى تويتارىس بەرگەن ايماق رەتىندە تاريح بەتىندە تاڭبالانىپ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جىگەرىن كوتەرىپ، رۋحىن وياتۋعا سەپتىگىن تيگىزىپ كەلەدى. وسى سۇراپىل سوعىستا ەرلىكپەن قازا تاپقان مايدانگەرلەرىمىزدى ايتپاعاندا، فاشيستەردىڭ اۋەدەگى سوققىسىنا تويتارىس بەرگەن جاۋىنگەرلەردىڭ جانكەشتىلىگى مەن قازاق توپىراعىندا بولعان شابۋىلدىڭ شىنايى باعاسى بەرىلگەن جوق.
سوعىس تۋرالى كەڭەستىك جانە وتاندىق اكادەميالىق وقۋلىقتاردا قازاقستاننىڭ جەڭىسكە جەتۋ جولىنداعى ۇلەسى ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار، حالىق، كولحوزداردىڭ مالدارى باسىپ الىنعان اۋماقتاردان ەۆاكۋاتسيالانعان تەرەڭ تىل اۋماعى رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. ايتكەنمەن كەيىنگى جىلدارى تاريحشى عالىمدار مۇراعاتتاردان الىنعان قۇجاتتارمەن راستالعان كوپتەگەن فاكتىلەردە باتىس قازاقستاننىڭ ستالينگراد شايقاسى كەزەڭىندە ەلىمىزدىڭ مايدان تىلى رەتىندە جاۋىنگەرلىك ءىس-قيمىلدارعا تارتىلعانىن جانە قاتىسقانىن دالەلدەپ ءجۇر.
بۇگىنگە دەيىن بەلگىلى بولعانداي، بۇل سوعىسقا 1 ميلليون 200 مىڭ وتانداسىمىز قاتىستى. ولاردىڭ جارتىسىنان كوبى قازا تاپتى. ءالى دە قازبا جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. سونداي-اق كەيىنگى جىلدارى رەسەي رەسمي مويىنداپ وتىرعان 106 كاۆالەريالىق ديۆيزيانىڭ 90 پايىزى قازاقتاردان قۇرالعان. اقمولادا قۇرىلعان ءتورت مىڭ ساربازى بار ديۆيزيا حاركوۆتىڭ تۇبىندەگى قيان-كەسكى شايقاستا جالاڭ قولمەن جاۋعا ۇرىسقا شىققان. بەس ساربازدىڭ قولىنا ءبىر قارۋ ۇستاعان ديۆيزيا مۇزداي قارۋلانىپ، ساقاداي ساي تۇرعان نەمىس اسكەرىنە قارسى شايقاستى. مىڭداعان قازاقتار باسىپ الىنعان اۋماقتارداعى پارتيزاندىق قوزعالىستا ەرلىك كورسەتسە، 700 مىڭنان استام ادام ەڭبەك ارمياسىنىڭ قاتارىنا شاقىرىلىپ، ورال مەن ءسىبىردىڭ قورعانىس كاسىپورىندارىندا جۇمىسقا تارتىلدى. ولاردىڭ اراسىندا جاس بالالار دا بولدى. قازاقستاننىڭ قالالارى مەن اۋىلدارىندا ميلليونداعان وتانداسىمىز مايداندى وق-دارىلەرمەن، ازىق-تۇلىكپەن جانە كيىم-كەشەكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كۇندىز-ءتۇنى كىرپىك ىلمەستەن جۇمىس ىستەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ بارلىق كۇشى مايدان مەن جەڭىسكە ارنالدى. وكىنىشتىسى، قازىر ستالينگراد شايقاسى كەزەڭىندە باتىس قازاقستان اۋماعىنىڭ اسكەري قيمىلدارعا تارتىلعانىنا دا تاريحي باعا دۇرىس بەرىلمەي كەلەدى.
وسى كۇنگە دەيىن الدىڭعى تىل رەتىندە باعالانعان قازاق توپىراعىندا اسكەري قيمىلدارجاسالعانى عىلىمي نەگىزدە زەرتتەلمەي قالدى. «شىن مانىندە، باتىس قازاقستان، اقتوبە، اتىراۋ جانە ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ اۋماعى – سوعىس ءورتىن باستان كەشىرىپ قانا قويماي، جاۋدىڭ اۋەدەگى بومبالاۋىنا توتەپ بەرگەن اسكەري قالا»، دەيدى ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، پولكوۆنيك امانگۇل الدابەرگەنوۆا. بۇل ايتىلعانعا فيلوسوفيا دوكتورىنىڭ تاريحي قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەن تىڭ دەرەكتەرى بار. ونىڭ ايتۋىنشا، 1941 جىلدىڭ ماۋسىمىنان باستاپ 1942 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن حاركوۆ ماڭىنداعى قىزىل ارميانىڭ اپاتتى جەڭىلىسىنە دەيىن قازاق كسر-ءنىڭ بۇكىل اۋماعى ستراتەگيالىق نەمەسە «تەرەڭ تىل» بولدى. الايدا 1942 جىلدىڭ مامىرىنان شىلدەسىنە دەيىن مايدان اۋماعى ەلىمىزدىڭ باتىس وبلىستارىنا تەز جاقىنداپ كەلدى. ال 1942 جىلى 17 شىلدەدە دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بارىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەن ەڭ ۇلكەن جانە قاتال ستالينگراد شايقاسى باستالىپ، 1943 جىلدىڭ 3 اقپانىنا دەيىن سوزىلدى. وسى كەزەڭدە باتىس قازاقستان اۋماعى قىسقا ۋاقىت ىشىندە ستراتەگيالىق (تەرەڭ) تىلدان ستالينگراد شايقاسىنىڭ نەگىزگى ءۇش مايدانىنىڭ – وڭتۇستىك-باتىس، دون جانە ستالينگراد مايداندارىنىڭ الدىڭعى تىلىنا اينالدى. نەمىس اسكەري قولباسشىلىعى 1942 جىلى 1 قىركۇيەكتە ورال قالاسىنا شابۋىل جاساۋدى جوسپارلاعان. سوندىقتان وسى جىلى تامىزدا باتىس قازاقستان جانە گۋرەۆ وبلىستارىندا اسكەري جاعداي ەنگىزىلگەن.
«باتىس قازاقستان اۋماعىندا بارلىق ءۇش فرونتتىڭ 120-دان استام قۇراماسى مەن ءبولىمى ورنالاستىرىلدى. سونىڭ ىشىندە ماتەريالدىق قورلارى بار بازالار، اۆياتەحنيكالىق، ينجەنەرلىك، حيميالىق، سانيتارلىق، ۆەتەرينارلىق، ازىق-تۇلىك سەكىلدى قويمالاردان بولەك، تىلدى باسقارۋ ورگاندارى، ارنايى اسكەرلەردىڭ اسكەري قۇرىلىمدارى، جوندەۋ جانە ەۆاكۋاتسيالىق بازالار ورنالاستىرىلدى»، دەيدى امانگۇل مۇستافاقىزى. گيتلەردىڭ اسكەري قولباسشىلىعى 1942 جىلى 1 قىركۇيەكتە ورال قالاسىنا شابۋىل جاساۋدى جوسپارلايدى. ءسويتىپ سول جىلدىڭ 12-تامىزىندا باتىس قازاقستان جانە گۋرەۆ وبلىستارىندا اسكەري جاعداي ەنگىزىلدى. كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن وبلىس ورتالىقتارى اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس پۋنكتتەرىنە اينالدى. باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءتورت اۋدانى ستالينگراد اسكەري وكرۋگىنىڭ قۇرامىنا كىردى. اسكەري قولباسشىسى، گەنەرال ەرەمەنكونىڭ كارتاسىندا جانىبەك ەلدى مەكەنى مايداننىڭ سوعىس قيمىلدارىندا ماڭىزدى وبەكت رەتىندە بەلگىلەنگەنى تاريحي قۇجاتتاردا بار.
1942 جىلدىڭ 23 تامىزىنان كەيىن نەمىس اسكەرلەرى ەدىلگە ءوتىپ، وڭتۇستىك-شىعىس تەمىرجولدى كەسىپ تاستاعان كەزدە ورتالىق رەسەيدىڭ وككۋپاتسيالانباعان بولىگىنەن جانارماي مەن اسكەري جۇكتەردى تاسىمالداۋ تولىعىمەن توقتاتىلدى. وسى كەزدە باتىس قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتكەن ورال - ۋرباح – جانىبەك – سايحين – شۋنگاي – جوعارعى باسكۋنچاك تەمىرجول جەلىسى الدىڭعى تىلدىڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى بولدى. بۇل ستالينگراد شايقاسىنىڭ بۇكىل كەزەڭىندە مايدانداردى قامتاماسىز ەتۋدىڭ جالعىز تەمىرجول ەدى. ال سولتۇستىك كاۆكازدى باسىپ العان سوڭ باكۋدەن قىزىل ارمياعا مۇناي ونىمدەرى مەن جانارماي جەتكىزۋ توقتاتىلدى. بۇل جاعدايدا دا باتىس قازاقستاننىڭ گۋرەۆ جانە ەمبى مۇنايى ستالينگراد ماڭىنداعى بارلىق مايداندار ءۇشىن جانار-جاعارماي ماتەريالدارىنىڭ جالعىز كوزى رەتىندە جۇمىس ىستەدى. «اسكەري بولىمدەردىڭ جىبەرىپ وتىرعان ەسەبىندە جانىبەك پەن وردا اۋداندارىنا كۇنىنە 30 ۇشاق كەلىپ، 70 اۆيابومبا تاستاعان. جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ بولىمدەرىن باسقا جەرگە كوشىرىپ، اسكەري بولىمشەگە اينالدىرعان. حالىق سول جەردە قالىپ، بومبالاپ جاتقان تەمىرجولداردى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە قىزمەت اتقارعان. ەڭ ماڭىزدىسى ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى قۇرىلعان. مۇنداي كوميتەت تەك سوعىس بولىپ جاتقان جەردە عانا قۇرىلادى»، دەيدى ول. وسىنى ەسكەرسەك، قازاق توپىراعى «تەرەڭ تىل» تەرمينىنەن «مايدان تىلى» دەگەن تەرمينگە اينالۋعا تيىستىگىن كورسەتەدى.
بۇل اۋماقتا نەمىس اۆياتسياسىنىڭ جاۋىنگەرلىك رەيدتەرىمەن كۇرەسكەنىن جەتكىزگەن امانگۇل الدابەرگەنوۆا: «جاۋدىڭ جوسپارى الدىمەن مايدان تىلىنىڭ جۇمىسىن ىستەن شىعارۋ بولدى. سول ءۇشىن بارلىق ستانسالاردى، قامتاماسىز ەتۋ ءجۇرىپ جاتقان باتىس قازاقستاننىڭ ەلدى مەكەندەرى مەن اۆتوموبيل جولدارىن، امان قالعان جانە جۇمىس ىستەپ تۇرعان تەمىرجول جەلىسىن جۇيەلى تۇردە بومبالاعان. ستانساعا فاشيستىك اۆياتسيا 398 رەيد جاساپ، 8650 اۋە بومباسىن تاستاعان. بومبالاۋ ماڭىزدى ونەركاسىپتىك جانە اۋىلشارۋاشىلىق نىساندارى ورنالاسقان ايماقتىڭ بارلىق دەرلىك ەلدى مەكەندەرىنە اسەر ەتتى. قارسىلاستىڭ اۋە شابۋىلدارىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن ستالينگراد مايدانىنىڭ قولباسشىلىعىمەن جاۋىنگەرلىك بولىمشەلەر قۇرىلدى. 2 زەنيتتىك ارتپولك، 2 اۋە ارمياسىنىڭ 2 يسترەبيتەلدىك اۆياتسيالىق پولكى، 8 زەنيتتىك بروندى پويىز جانە بىرنەشە زەنيتتىك پۋلەمەت ۆزۆودتارى، 3 باتالون ۇلەس قوستى»، دەيدى.
وڭىردە جاۋدىڭ بارلاۋ-ديۆەرسيالىق توپتارىمەن كۇرەس توقتاۋسىز جۇرگىزىلدى. نەمىس قولباسشىلىعى قىزىل ارميا ءۇشىن جانارماي بەكەتىن جابۋ ماقساتىندا گۋرەۆ، باتىس قازاقستان جانە اقتوبە وبلىستارىنىڭ ونەركاسىپتىك كاسىپورىندارىن نىساناعا العان كوپتەگەن بارلاۋ-ديۆەرسيالىق توپتاردى وسى اۋماققا جىبەردى. سول ءۇشىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىنان جاۋىنگەرلىك وتريادتار قۇرىلدى، ولار كوبىنەسە ارنايى دايىندالعان جانە جاقسى قارۋلانعان ديۆەرسانتتار توبىنا قارسى باتىل جانە ءساتتى ارەكەت ەتتى. وسىلايشا، قازاقستان قالالارى ستالينگراد شايقاسى كەزەڭىندە بارلىق ءۇش مايداننىڭ سەنىمدى جانە ءتيىمدى مايدان تىلىنا اينالدى. بۇل – قازاقستان اۋماعى مەن قازاق حالقىنىڭ جەڭىسكە قوسقان وراسان ۇلەسى،تاريحي شىندىعى.
پولكوۆنيك امانگۇل الدابەرگەنوۆانىڭ ايتۋىنشا، تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ءبىز ۇلان-عايىر جەرىمىزدى امان ساقتاپ قالعان قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنا لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءبارى ەتنومادەني بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە ماڭىزعا يە. جەڭىستىڭ 80 جىلدىعى قارساڭىندا تمد سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىندا استانا، الماتى جانە قاراعاندى قالالارىنا «1941–1945 جىلدارداعى ەڭبەك داڭقى قالاسى» اتاعىن بەرۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. الايدا قازاق حالقىنىڭ سول سوعىس جىلدارىنداعى ەرەن ەرلىگى مەن جانقيارلىق ەڭبەگى نەگىزىندە قازاقستاننىڭ بارلىق قالاسى مەن اۋىلىنا «ەڭبەك داڭقى قالاسى»، «جاۋىنگەرلىك ەرلىك قالاسى» دەگەن مارتەبەلى اتاقتار بەرۋگە تولىق نەگىز بار. اسىرەسە باتىس قازاقستان وبلىسىنداعى جانىبەك جانە بوكەي ورداسى اۋداندارىنا «جاۋىنگەرلىك ەرلىك اۋدانى» دەگەن ەرەكشە مارتەبە بەرىلۋى كەرەك.
ويتكەنى بۇل ەكى اۋدان – 1942 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ 1943 جىلعا دەيىن ستالينگراد شايقاسى اياقتالعانعا دەيىن فاشيستەردىڭ اياۋسىز اۋە شابۋىلىنا ۇشىراعان ايماق. جانىبەك پەن وردا ارقىلى وتەتىن تەمىرجول - ستالينگراد مايدانىنا ازىق-تۇلىك پەن جانار-جاعارماي، ادام كۇشى تاسىمالداناتىن جالعىز باعىت ەدى. سول سەبەپتى جاۋ وسى تەمىرجول تورابىنا سوققى بەرۋگە تىرىستى. بومبا ءدال وسى اۋدانداردىڭ ۇستىنە ءتۇستى.
«بۇل اۋداندارعا «قاھارمان اۋدان»، «جاۋىنگەرلىك داڭق اۋدانى» سياقتى لايىقتى اتاقتار بەرىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. وكىنىشكە قاراي، قازىر بۇل تاريحي ادىلدىك جۇزەگە اسپاي كەلەدى. مىسالى، 1942 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا سايحين ستانساسى ماڭىندا – ول جەردە سايحين، شىڭعىرلاۋ جانە جانىبەك دەگەن ءۇش ستانسا بار – جاۋ جالعان اەرودروم سالىپ، سول ماڭعا 70 بومبا تاستايدى. ال 4 قاراشا كۇنى جاۋدىڭ جەتى ۇشاعى كەلىپ، ادام تاسىپ بارا جاتقان پويىز ەشەلونىن بومبالاعان. بۇل شابۋىل شىڭعىرلاۋ ستانساسى ماڭىندا بولعان. قازىر ءبىز سول كەزدە قازا تاپقان ازاماتتاردى انىقتاۋ، قايتا جەرلەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جاتىرمىز. جارىلىستاردان قالعان شۇڭقىرلارعا تاستاپ كومە سالعان سول بوزداقتاردىڭ سۇيەكتەرىن تاۋىپ، لايىقتى جەرلەۋ شارالارىن جۇرگىزىپ جاتىرمىز. اراسىندا اتى-ءجونى بەلگىلىلەرى دە بار. بىراق ناقتى كىمنىڭ كىم ەكەنىن، جالعىز ۇلىنىڭ كىم بولعانىن تابا الماي، انىقتاي الماي ءجۇرمىز. بۇل – بىز ءۇشىن جۇرەككە سالماق تۇسىرەتىن اۋىر شىندىق»، دەيدى عالىم.
سوعىس جىلدارىندا قازاق توپىراعى ارمياعا اتتاندىرىلعان ادام رەسۋرستارىنىڭ كوزى، مايدان ارسەنالى، ەۆاكۋاتسيالانعاندارعا ارنالعان تىل، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار ءۇشىن امان قالۋ ورنى بولدى. ارينە، ۋكراينا مەن بەلارۋس، رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىنىڭ حالقى ءتورت جىلدىق سوعىس كەزىندەگى باستان وتكەرگەن اۋىر كۇندەرىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. دەگەنمەن جەڭىسكە ءبىر تابان ۇلەس قوسقان قازاق باتىرلارى مەن سوعىس وتىنا ورانعان قالالارعا رەسمي تۇسىندىرمە بەرىلىپ، «اسكەري داڭق قالاسى» مارتەبەسى بەرىلسە، ۇلت مارتەبەسى ۇلىقتالىپ، ۇرپاعى ماقتان ەتەر ەدى.
جادىرا ءمۇسىلىم
ۇقساس جاڭالىقتار
