(«ادەبيەت تانىتقىش»-تىڭ جارىق كورگەنىنە – 93 جىل!)
ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، قازاق الىپپەسىن (توتە جازۋ) جاساۋشى، وقۋ قۇرالىنىڭ اۆتورى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا الار ورنى وراسان زور. قاي ەڭبەگىن الىپ قاراساق تا، «قازاق!»، - دەپ جاڭعىرىپ تۇرعانى تايعا تاڭبا باسقانداي. سول ەڭبەكتەرىنىڭ اراسىندا قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ كەزەڭدەرىن عىلىمي نەگىزدە توپتاپ، سان-سالالى ادەبيەت تابيعاتىن جان-جاقتى اشىپ بەرگەن، قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋعا ارقاۋ بولعان اسىل مۇرامىز دا بار. ول – بيىل جارىق كورگەنىنە 93 جىل تولىپ وتىرعان «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى تۇڭعىش قازاقى تراكتات. قازىرگى تاڭدا ادەبيەتىمىزدە قازاق تەرميندەرىنىڭ سوزدىك قورى جوقتىڭ قاسى. ال احمەت بايتۇرسىنۇلى وسى ەڭبەگىندە ونىڭ ءار قايسىسىنا توقتالىپ، جىكتەپ بەرگەن. ەندەشە، ۇلت جاناشىرىنىڭ بۇل ەڭبەگىن نەگە قولدانباسقا؟ مۇنىڭ ءوزى ادەبيەتتانۋ سالاسىندا ءالى دە ءتۇيىنى شەشىلمەگەن ماسەلە. قازاق فيلولوگياسىنىڭ ادەبيەتتانۋ سالاسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ بۇل ەڭبەگى ەرەكشە ماڭىزدى. اتى ايگىلەپ تۇرعانداي، كىتاپ ادەبيەت الەمىن، كوركەم ءسوز تابيعاتىن، سىرىن، مازمۇنى مەن ەرەكشەلىگىن، قوعامداعى ءرولىن كوپتەگەن مىسالدارمەن دالەلدەپ، بايسالدى تۇسىندىرۋگە ارنالعان. احمەت اتامىز: «ونەردىڭ ەڭ الدى ءسوز ونەرى دەپ سانالادى. «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەگەن قازاق ماقالى بار. مۇنى قازاق ءسوز باققان، ءسوز كۇيتتەگەن حالىق بولىپ، ءسوز قادىرىن بىلگەن سوڭ ايتقان. الدىڭعى ونەردىڭ ءبارىنىڭ دە قىزمەتىن شاما قادىرىنشا ءسوز ونەرى اتقارا الادى. قانداي ساۋلەتتى سارايلار بولسىن، قانداي سىمباتتى ، يا كەسكىندى سۋرەتتەر بولسىن، قانداي ادەمى ءان مەن كۇي بولسىن، سوزبەن سويلەپ، سۋرەتتەپ كورسەتۋگە، تانىتۋعا بولادى. بۇل وزگە ونەردىڭ قولىنان كەلمەيدى»، -دەيدى. [1,76-ب.]. راسىمەن دە، زەر سالىپ نازار اۋدارساق، بۇل ءسوزدىڭ استارىندا شىندىق جاتقانى ايدان انىق.
1989 جىلى عىلىمي اينالىسقا قايتا ورالعان «ادەبيەت تانىتقىش» ۇلتتىق ادەبيەتتانۋ عىلىمىندا ءوزىنىڭ لايىقتى باعاسىن الىپ ۇلگەردى. ەڭبەكتىڭ تەوريالىق سالماعىن سارالاي كەلە اكادەميك ز. قابدولوۆ «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» ەڭ ءبىر قۇندى جەرى دەپ، جەكەلەگەن ادەبي-تەوريالىق كاتەگوريالاردىڭ ەتيمولوگياسىن، ولاردىڭ ءمان-ماعىنالىق جۇگىن ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ءوز ىشىنەن تاپقاندىعىن ءدوپ باسا ايتادى. ماسەلەن، «..ادەبيەتتىڭ اريستوتەل بەلگىلەگەن نەگىزگى ءۇش تەگىن، ياكي جانرىن (ەپوس، ليريكا، دراما) گرەك تىلىنەن ءتۇپ-تۇگەل قازاق تىلىنە اۋىستىرىپ الادى دا (ا. بايتۇرسىنۇلى «دارىندى ءسوز» تاراۋىندا: ەپوستى– اۋەزە، ليريكانى – تولعاۋ، درامانى – ايتىس دەپ اتايدى – ۇ.ە.), ءار جانردىڭ تۇرلەرىن ءوزىمىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزدەن ىزدەيدى. مىسالى، ليريكانىڭ العاشقى ۇلگىلەرىن قازاقتىڭ سوناۋ تۇرمىس- سالت جىرلارىنان ىزدەپ تابادى. سوندا، ەڭ جەڭىلى جوقتاۋ – ەپيتافياعا، ماقتاۋ – وداعا، داتتاۋ – ساتيراعا بالاما بولىپ شىعا كەلەدى. ءدال وسى رەتپەن ادەبيەتتىڭ ءۇشىنشى تەگىن اريستوتەلشە «دراما» دەپ ەمەس، اقاڭشا «ايتىس-تارتىس» دەپ الادى دا، وسى جانردىڭ تۇرلەرىن، ايتالىق، تراگەديانى – مەرت، ياكي الەكتى–تارتىس، درامانى – سەرگەلدەڭ، ياكي ازاپتى تارتىس، كومەديانى – ارامتەر، ياكي اۋرەشىلىك دەپ اتايدى». اكادەميك ز. احمەتوۆ بولسا، «ادەبيەت تانىتقىشتا» قازاق ولەڭىنىڭ ىرعاقتىق قۇرىلىس-جۇيەسىن ايقىندايتىن ولەڭ ءسوزدىڭ بۋناق، تارماق، شۋماق سىندى كاتەگوريالارىنىڭ العاش قالىپتاسقاندىعىن اتاپ ايتادى [2, 64 ب.].
ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعىنا جان-جاقتى توقتالا كەلە ادەبيەت سىنشىسى ت. كاكىشەۆ: «مۇنداي ەڭبەك بىزدە بۇعان دەيىن دە، بۇدان كەيىن دە قايتالانعان جوق. ول – ادەبيەت تەورياسى مەن ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ مىندەت-پارىزىن قاتار اتقارىپ، ءبىزدىڭ الدىڭعى اعالارىمىزدىڭ ەستەتيكالىق ساۋاتىن اشۋعا مۇرىندىق بولعان جۇيەلى وقۋلىق. ونداعى انىقتامالار مەن تەرميندەردىڭ ءوزى كۇنى بۇگىنگە شەيىن ءبىزدىڭ عىلىمي ارسەنالىمىزدان ورىن الاتىن قۇندى قاعيدالار مەن اتاۋلار. كوركەمدىك الەمىندەگى ءسوز ونەرىنىڭ ساي-سالاسىن ۇعىندىراتىن «ادەبيەت تانىتقىش» – قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان ومىرشەڭ قوندىرعى-فۋندامەنت» [3, 4 ب.] دەپ جازادى. بۇل پىكىرگە وزىندىك ويىمدى قوسار بولسام، ۇلتى ءۇشىن ءومىرىن قۇربان ەتىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ كىرپىشىن قالاعان زيالىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ادەبيەت تاريحىنداعى جۇلدىزى جوعارى. دەگەنمەن دە، ونىڭ كەلتىرگەن انىقتامالار مەن تەرميندەرىنىڭ ءبىزدىڭ سالامىزدا سيرەك قولدانىلاتىنى جاندى قىنجىلتادى. مەنىڭشە، ەگەردە ءبىز ونى ءوزىمىز قولداپ، جاقسى ىسكە باستاماشى بولا بىلسەك، بۇل ماسەلەنىڭ تۇپكىلىكتى ورىندى شەشىمىنە قول جەتكىزەر ەدىك.
«ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» بۇگىنگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى ورنى» اتتى مونوگرافياسىندا ۇلان ەركىنباي قازىرگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تەوريالىق جانە ادىستەمەلىك تاسىلدەرىن، «ادەبيەت تانىتقىشتاعى» ءاربىر كاتەگوريانىڭ تابيعاتىن اشۋ بارىسىندا بۇگىنگى ادەبيەت تەورەتيكتەرىنىڭ (ۆ.شميد، ە.فارينو، ۆ.ە.حاليزەۆ، س.ن.برويتمان، ن.د.تامارچەنكو، ي.ۆ.سيلانتەۆ، و.ا.كلينگ، د. كاللەر، ۆ.ي. تيۋپا، س.ن.زەنكين ت.ب.) زەرتتەۋ ادىستەرىن دە نازاردان تىس قالدىرماعان. «ەڭبەكتەگى ءسوز ونەرىنىڭ ءمانىن كورسەتەتىن قىسقا تۇجىرىمدامادا ءپان بولمىسىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى جاسالادى: «ءسوز ونەرى – دەپ جازادى عالىم، — ادام ساناسىنىڭ ءۇش نەگىزىنە تىرەلەدى: 1) اقىلعا، 2) قيالعا، 3) كوڭىلگە» . ونەر جۇيەسىندەگى باستاپقى ءۇش نەگىز قۇرامدى وسىلاي ناقتىلىپ العان سوڭ، بىلايشا وي قورىتادى: «اقىل ءىسى – اڭداۋ، ياعني نارسەلەردىڭ جايىن ۇعۋ، تانۋ، اقىلعا سالىپ ويلاۋ، قيال ءىسى – مەڭزەۋ، ياعني ويداعى نارسەلەردى بەلگىلى نارسەلەردىڭ تۇرپاتىنا، بەرنەسىنە ۇقساتۋ، بەرنەلەۋ، سۋرەتتەپ ويلاۋ; كوڭىل ءىسى – ءتۇيۋ، تالعاۋ». مۇنداي تۇجىرىمدامانى (اناعۇرلىم شەكتەۋلى تۇردە) الدىمەن الەمدى كوركەمدىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ ادىسىنە جاتقىزۋعا بولادى. ۆ.ۆ.كوجينوۆتىڭ پايىمىنا سۇيەنسەك، ادەبيەتتانۋشى بىلاي دەپ جازادى: «ك سەرەدينە 20 ۆ. ۋتۆەرجداەتسيا <…> سينتەتيچەسكوە پونيمانيە ليتەراتۋرى كاك ودنوي يز فورم حۋدوجەستۆەننوگو وسۆوەنيا ميرا، كاك تۆورچەسكوي دەياتەلنوستي، كوتورايا پرينادلەجيت يسكۋسستۆۋ، نو ۆمەستە س تەم ياۆلياەتسيا تاكوي رازنوۆيدنوستيۋ حۋدوجەستۆەننوگو تۆورچەستۆا، كوتورايا زانيماەت ۆ سيستەمە يسكۋسستۆ وسوبوە مەستو; ەتو وتليچيتەلنوە پولوجەنيە ليتەراتۋرى زافيكسيروۆانو ۆ ۋپوترەبيتەلنوي فورمۋلە «ليتەراتۋرا ي يسكۋسستۆو»». ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرى – «ءسوز ونەرىنىڭ» رۋحاني قىزمەتى. جوعارىدا ايتىلعان «تانۋ»، «مەڭزەۋ» جانە كوپ جاعدايلاردا «ءتۇيۋ»، «تالعاۋ» سوزدەرىنىڭ اسپەكتىسى ەڭ الدىمەن رۋحاني ۇعىمعا جاقىن. ياعني، بولمىستى سانامەن ءتۇسىنۋ: ۆ.ۆ. كوجينوۆتىڭ ايتۋىنشا: «ءتىپتى فورمانىڭ قاراپايىم كومپونەنتتەرى دە (ەپيتەت نەمەسە مەتافورا، بايانداۋ جانە ديالوگ) ءتۇسىنۋ كەزىندە عانا ساناعا قونباق (سول كۇيىندە قابىلداۋ بارىسىندا ەمەس)». وسىعان وراي، ەڭ باستىسى «دۋحوۆنوست، ناسكۆوز پرونيزىۆايۋششايا ليتەراتۋرۋ، پوزۆولياەت ەي رازۆەرنۋت سۆوي ۋنيۆەرسالنىە، پو سراۆنەنيۋ س درۋگيمي ۆيدامي يسكۋسستۆا، ۆوزموجنوستي». ءسوز ونەرىنىڭ مۇنداي سانالى قاسيەتى ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتى جانە ويلارى مەن مىنەزدەرىنە جالپى العاندا قاتىستى ەكەنىن كەزىندە اريستوتەل تايعا تاڭبا باسقانداي اتاپ كورسەتكەن.»[4, 19-ب]. ودان سوڭ ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ: »تىلدىڭ مىندەتى – اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭداعانىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنىنشە، كوڭىلدىڭ تۇيگەنىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ»،-دەگەن تۇجىرىمىنا پىكىرىن كەلتىرەدى. وندا بۇل تۇجىرىمنىڭ بىزگە تۇسىنىكتى بولىپ كورىنگەنىمەن، ونىڭ استارىندا قانشاما ىزدەنىس كەرەك ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. سونىمەن قاتار، عالىمنىڭ سوزتۋىنداۋداعى پسيحولينگۆيستيكالىق پروبلەمانى شەبەرلىكپەن كورسەتكەنىن، سونىڭ ءوزىنىڭ اتالمىش سالاداعى ۇعىم، تۇسىنىكتەردى تەرەڭ ساراپتاي العاندىعىن دا نازاردان تىس قالدىرماعان.
جۇمىستىڭ «قارا ءسوز بەن دارىندى ءسوز جۇيەسىنىڭ تراكتوۆكاسى» اتتى ءۇشىنشى بولىمىندە تولىعىمەن «شىعارما ءسوزدىڭ» بۇتىندەي سەمانتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى قامتىلادى. «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» ەڭ باسىندا ءسوز ونەرىنىڭ جالپى تەورياسىنا قاتىستى كەلەسى ءبىر ءتاسىل پايدالانىلعان: «شىعارمانىڭ ەكى جاعى بار: 1) تىسقى ءتىل جاعى، 2) ىشكى پىكىر جاعى.سوندىقتان ءسوز ونەرىنىڭ عىلىمى ەكىگە بولىنەدى: شىعارمانىڭ ءتىلىنىڭ عىلىمى، 2) شىعارمانىڭ ءتۇرىنىڭ عىلىمى. ءتىلىنىڭ عىلىمى دىبىستاردىڭ، سوزدەردىڭ، سويلەمدەردىڭ زاڭىنان شىعاتىن ءتىل ءوڭىنىڭ جۇيەلەرىن تانىتادى، ءتۇرىنىڭ عىلىمى ءسوز ونەرىنەن شىققان نارسەلەردىڭ مازمۇن جاعىنىڭ جۇيەلەرىن تانىتادى. سوندىقتان ءسوز ونەرىنىڭ عىلىمى شىعارمانىڭ ءتىل ءوڭى جاعىنان ءتىل يا لۇعات قيسىنى بولىپ، مازمۇن جاعىنان قارا ءسوز جۇيەسى، دارىندى ءسوز جۇيەسى بولىپ بولىنەدى». بۇدان شىعاتىن ءتۇيىن — بايتۇرسىنۇلى ەڭ الدىمەن شىعارمانىڭ سەمانتيكالىق قۇرىلىمىنا نازار اۋدارىپ وتىر. شىعارمانى مازمۇندىق جاعىنان قارا ءسوز بەن دارىندى ءسوز جۇيەسى دەپ ءبولۋى سونىڭ ايعاعى. سونىمەن، «ادەبيەت تانىتقىشتاعى» «قارا ءسوز بەن دارىندى ءسوز جۇيەسى» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تاراۋدا اسىل ءسوز تەورياسىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى تۇتاستاي تالدانادى. احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇجىرىمى بويىنشا، كوركەم ءسوز – كوپقاباتتى قۇبىلىس. ونىڭ قۇرامىندا ءسوزدىڭ نەگىزگى تەوريالىق باسىمدىقتارى بەلگىلەنگەن: «كوركەم ءسوز – كوڭىل ءتىلى، جالاڭ ءسوز زەيىن ءتىلى. جالاڭ ءسوز زەيىن بايلىعىنا قارايتىن نارسە، كوركەم ءسوز قيال بايلىعىنا قارايتىن نارسە. جالاڭ ءسوز دۇنيەنى تۇرعان قالپىندا الىپ ايتادى. كوركەم ءسوز دۇنيەنى كوڭىلدىڭ تۇيگەن، قيالدىڭ مەڭزەگەن الپىنە ءتۇسىرىپ ايتادى. جالاڭ ءسوز ايتقانىن اقىل تابۋىنشا دالەلدەپ، مانىستەپ، قاقيقات تۇرىندە ايتادى. كوركەم ءسوز ايتقانىن قيال مەڭزەۋىنشە بەينەلەپ، الاپتەپ، كوبىنەسە ۇيعارۋ تۇرىندە ايتادى، جالاڭ ءسوز دۇنيەدە شىن بولعان، شىن بار نارسەلەردى اڭگىمە قىلادى».زەرتتەۋشى: «ا. بايتۇرسىنۇلى كوركەمدىكتىڭ نەگىزگى سپەتسيفيكالىق كاتەگوريالارىنا باستى كوڭىل اۋدارادى. ياعني، تەك وي جەلىسىندەگى كوركەمدىكتىڭ رەتتىلىگى عانا اشىلىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار ولاردىڭ تۇپكى بەلگىلەرى («كوركەم ءسوز – كوڭىل ءتىلى»; «كوركەم ءسوز قيال بايلىعىنا قارايتىن نارسە ») ياعني ادام ساناسىنىڭ كوركەمدىك الەمدى سەزىنۋ نەگىزدەرى قاتار تۇسىندىرىلەدى. مۇنىڭ ءبىر شەتى ادامنىڭ وبرازدى قابىلداۋ بەيىمدىگىنە دە قاتىستى («ياعني ويداعى نارسەلەردى بەلگىلى نارسەلەردىڭ تۇرپاتىنا، بەرنەسىنە ۇقساتۋ، بەرنەلەۋ، سۋرەتتەپ ويلاۋ») مۇنىڭ ءوزى بەينەلەۋ كاتەگوريالاردىڭ مانىنە، ساناداعى بەينەگە ۇلاسادى. بۇل تۇرعىدا پوتەبنيا ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاساۋعا بولادى. ز.فرەيدتەن ە.فرومعا دەيىنگى ءبىر توپ پسيحولوگتاردىڭ دا كوركەم تۋىندى مەن ءتۇس كورۋدىڭ جاقىندىعى تۋرالى كوپ جازۋى تەگىن بولماسا كەرەك.»،-دەگەن پىكىرگە توقتالادى. زەرتتەۋشى ديسسەرتاتسيانىڭ قورىتىندى بولىمىندە احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشى» قازاق ءسوز ونەرىندەگى تۇڭعىش ىرگەلى تەوريالىق ەڭبەك رەتىندە دە، جەكە ادەبي مۇرا رەتىندە دە تولىققاندى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىندىگىن اشىپ كورسەتەدى.
قورىتا ايتقاندا، «ادەبيەت تانىتقىش» – قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى جونىندەگى تۇڭعىش كولەمدى ەڭبەك. ونداعى بارلىق اتاۋلار مەن تەرميندەر قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇسىنىگىنە ساي كەلىپ، وقىرماندارعا ىڭعايلى جازىلعان. سونىمەن قاتار، بۇل ەڭبەكتىڭ ءالى دە جەكە قۇندىلىق دەڭگەيىندەگى مۇرا رەتىندە زەرتتەلۋى كەرەك ەكەنىن جانە عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلۋ قاجەتتىگىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- «ا.بايتۇرسىنوۆ شىعارمالارى».-الماتى:«جازۋشى»، 1989.
2.ۇ.و.ەركىنباەۆ. «ادەبيەت تانىتقىشتىڭ» تەوريالىق نەگىزى».-الماتى، 2008.
- 1.ر.س.يماحانبەتوۆا. عاسىر ساڭلاعى.-استانا:»پەداگوگيكا پرەسس»، 2010.
- ۇ.و.ەركىنباەۆ. «ادەبيەت تانىتقىشتى» بۇگىنگى ادەبيەتتانۋ عىلىمىنداعى ورنى».-ۇركەر-2010-№12.
جانسايا سمان
