(«Ädebiet tanytqyş»-tyŋ jaryq körgenıne – 93 jyl!)
Ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın saluşy, qazaq älıppesın (töte jazu) jasauşy, oqu qūralynyŋ avtory Ahmet Baitūrsynūlynyŋ qazaq ädebiettanu ǧylymynda alar orny orasan zor. Qai eŋbegın alyp qarasaq ta, «Qazaq!», - dep jaŋǧyryp tūrǧany taiǧa taŋba basqandai. Sol eŋbekterınıŋ arasynda qazaq ädebietınıŋ damu kezeŋderın ǧylymi negızde toptap, san-salaly ädebiet tabiǧatyn jan-jaqty aşyp bergen, qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın saluǧa arqau bolǧan asyl mūramyz da bar. Ol – biyl jaryq körgenıne 93 jyl tolyp otyrǧan «Ädebiet tanytqyş» atty tūŋǧyş qazaqy traktat. Qazırgı taŋda ädebietımızde qazaq terminderınıŋ sözdık qory joqtyŋ qasy. Al Ahmet Baitūrsynūly osy eŋbegınde onyŋ är qaisysyna toqtalyp, jıktep bergen. Endeşe, ūlt janaşyrynyŋ būl eŋbegın nege qoldanbasqa? Mūnyŋ özı ädebiettanu salasynda älı de tüiını şeşılmegen mäsele. Qazaq filologiiasynyŋ ädebiettanu salasynda Ahmet Baitūrsynūlynyŋ būl eŋbegı erekşe maŋyzdy. Aty äigılep tūrǧandai, kıtap ädebiet älemın, körkem söz tabiǧatyn, syryn, mazmūny men erekşelıgın, qoǧamdaǧy rölın köptegen mysaldarmen däleldep, baisaldy tüsındıruge arnalǧan. Ahmet atamyz: «Önerdıŋ eŋ aldy söz önerı dep sanalady. «Öner aldy – qyzyl tıl» degen qazaq maqaly bar. Mūny qazaq söz baqqan, söz küittegen halyq bolyp, söz qadırın bılgen soŋ aitqan. Aldyŋǧy önerdıŋ bärınıŋ de qyzmetın şama qadyrynşa söz önerı atqara alady. Qandai säulettı sarailar bolsyn, qandai symbatty , ia keskındı suretter bolsyn, qandai ädemı än men küi bolsyn, sözben söilep, surettep körsetuge, tanytuǧa bolady. Būl özge önerdıŋ qolynan kelmeidı», -deidı. [1,76-b.]. Rasymen de, zer salyp nazar audarsaq, būl sözdıŋ astarynda şyndyq jatqany aidan anyq. 1989 jyly ǧylymi ainalysqa qaita oralǧan «Ädebiet tanytqyş» ūlttyq ädebiettanu ǧylymynda özınıŋ laiyqty baǧasyn alyp ülgerdı. Eŋbektıŋ teoriialyq salmaǧyn saralai kele akademik Z. Qabdolov «Ädebiet tanytqyştyŋ» eŋ bır qūndy jerı dep, jekelegen ädebi-teoriialyq kategoriialardyŋ etimologiiasyn, olardyŋ män-maǧynalyq jügın töl ädebietımızdıŋ öz ışınen tapqandyǧyn döp basa aitady. Mäselen, «..ädebiettıŋ Aristotel belgılegen negızgı üş tegın, iaki janryn (epos, lirika, drama) grek tılınen tüp-tügel qazaq tılıne auystyryp alady da (A. Baitūrsynūly «Daryndy söz» tarauynda: eposty– äueze, lirikany – tolǧau, dramany – aitys dep ataidy – Ū.E.), är janrdyŋ türlerın özımızdıŋ töl ädebietımızden ızdeidı. Mysaly, lirikanyŋ alǧaşqy ülgılerın qazaqtyŋ sonau tūrmys- salt jyrlarynan ızdep tabady. Sonda, eŋ jeŋılı joqtau – epitafiiaǧa, maqtau – odaǧa, dattau – satiraǧa balama bolyp şyǧa keledı. Däl osy retpen ädebiettıŋ üşınşı tegın Aristotelşe «drama» dep emes, Aqaŋşa «aitys-tartys» dep alady da, osy janrdyŋ türlerın, aitalyq, tragediiany – mert, iaki älektı–tartys, dramany – sergeldeŋ, iaki azapty tartys, komediiany – aramter, iaki äureşılık dep ataidy». Akademik Z. Ahmetov bolsa, «Ädebiet tanytqyşta» qazaq öleŋınıŋ yrǧaqtyq qūrylys-jüiesın aiqyndaityn öleŋ sözdıŋ bunaq, tarmaq, şumaq syndy kategoriialarynyŋ alǧaş qalyptasqandyǧyn atap aitady [2, 64 b.]. Eŋbektıŋ qūndylyǧyna jan-jaqty toqtala kele ädebiet synşysy T. Käkışev: «Mūndai eŋbek bızde būǧan deiın de, būdan keiın de qaitalanǧan joq. Ol – ädebiet teoriiasy men ädebiettanu ǧylymynyŋ mındet-paryzyn qatar atqaryp, bızdıŋ aldyŋǧy aǧalarymyzdyŋ estetikalyq sauatyn aşuǧa mūryndyq bolǧan jüielı oqulyq. Ondaǧy anyqtamalar men terminderdıŋ özı künı bügınge şeiın bızdıŋ ǧylymi arsenalymyzdan oryn alatyn qūndy qaǧidalar men ataular. Körkemdık älemındegı söz önerınıŋ sai-salasyn ūǧyndyratyn «Ädebiet tanytqyş» – qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın qalaǧan ömırşeŋ qondyrǧy-fundament» [3, 4 b.] dep jazady. Būl pıkırge özındık oiymdy qosar bolsam, ūlty üşın ömırın qūrban etıp, qazaq ädebietınıŋ kırpışın qalaǧan ziialynyŋ eŋbegınıŋ ädebiet tarihyndaǧy jūldyzy joǧary. Degenmen de, onyŋ keltırgen anyqtamalar men terminderınıŋ bızdıŋ salamyzda sirek qoldanylatyny jandy qynjyltady. Menıŋşe, egerde bız ony özımız qoldap, jaqsy ıske bastamaşy bola bılsek, būl mäselenıŋ tüpkılıktı oryndy şeşımıne qol jetkızer edık. «Ädebiet tanytqyştyŋ» bügıngı ädebiettanu ǧylymyndaǧy orny» atty monografiiasynda Ūlan Erkınbai qazırgı ädebiettanu ǧylymynyŋ teoriialyq jäne ädıstemelık täsılderın, «Ädebiet tanytqyştaǧy» ärbır kategoriianyŋ tabiǧatyn aşu barysynda bügıngı ädebiet teoretikterınıŋ (V.Şmid, E.Farino, V.E.Halizev, S.N.Broitman, N.D.Tamarchenko, İ.V.Silantev, O.A.Kling, D. Kaller, V.İ. Tiupa, S.N.Zenkin t.b.) zertteu ädısterın de nazardan tys qaldyrmaǧan. «Eŋbektegı söz önerınıŋ mänın körsetetın qysqa tūjyrymdamada pän bolmysynyŋ klassikalyq ülgısı jasalady: «Söz önerı – dep jazady ǧalym, — adam sanasynyŋ üş negızıne tıreledı: 1) aqylǧa, 2) qiialǧa, 3) köŋılge» . Öner jüiesındegı bastapqy üş negız qūramdy osylai naqtylyp alǧan soŋ, bylaişa oi qorytady: «Aqyl ısı – aŋdau, iaǧni närselerdıŋ jaiyn ūǧu, tanu, aqylǧa salyp oilau, qiial ısı – meŋzeu, iaǧni oidaǧy närselerdı belgılı närselerdıŋ tūrpatyna, bernesıne ūqsatu, berneleu, surettep oilau; köŋıl ısı – tüiu, talǧau». Mūndai tūjyrymdamany (anaǧūrlym şekteulı türde) aldymen älemdı körkemdık tūrǧydan tüsınu ädısıne jatqyzuǧa bolady. V.V.Kojinovtyŋ paiymyna süiensek, ädebiettanuşy bylai dep jazady: «K seredine 20 v. utverjdaetsia <…> sinteticheskoe ponimanie literatury kak odnoi iz form hudojestvennogo osvoeniia mira, kak tvorcheskoi deiatelnosti, kotoraia prinadlejit iskusstvu, no vmeste s tem iavliaetsia takoi raznovidnostiu hudojestvennogo tvorchestva, kotoraia zanimaet v sisteme iskusstv osoboe mesto; eto otlichitelnoe polojenie literatury zafiksirovano v upotrebitelnoi formule «literatura i iskusstvo»». Mäselenıŋ ekınşı qyry – «söz önerınıŋ» ruhani qyzmetı. Joǧaryda aitylǧan «tanu», «meŋzeu» jäne köp jaǧdailarda «tüiu», «talǧau» sözderınıŋ aspektısı eŋ aldymen ruhani ūǧymǧa jaqyn. Iаǧni, bolmysty sanamen tüsınu: V.V. Kojinovtyŋ aituynşa: «tıptı formanyŋ qarapaiym komponentterı de (epitet nemese metafora, baiandau jäne dialog) tüsınu kezınde ǧana sanaǧa qonbaq (sol küiınde qabyldau barysynda emes)». Osyǧan orai, eŋ bastysy «Duhovnost, naskvoz pronizyvaiuşaia literaturu, pozvoliaet ei razvernut svoi universalnye, po sravneniiu s drugimi vidami iskusstva, vozmojnosti». Söz önerınıŋ mūndai sanaly qasietı adamdardyŋ ıs-äreketı jäne oilary men mınezderıne jalpy alǧanda qatysty ekenın kezınde Aristotel taiǧa taŋba basqandai atap körsetken.»[4, 19-b]. Odan soŋ A.Baitūrsynūlynyŋ: »Tıldıŋ mındetı – aqyldyŋ aŋdauyn aŋdaǧanynşa, qiialdyŋ meŋzeuın meŋzegenınşe, köŋıldıŋ tüigenın tüigenınşe aituǧa jarau»,-degen tūjyrymyna pıkırın keltıredı. Onda būl tūjyrymnyŋ bızge tüsınıktı bolyp körıngenımen, onyŋ astarynda qanşama ızdenıs kerek ekenın tılge tiek etedı. Sonymen qatar, ǧalymnyŋ söztuyndaudaǧy psiholingvistikalyq problemany şeberlıkpen körsetkenın, sonyŋ özınıŋ atalmyş saladaǧy ūǧym, tüsınıkterdı tereŋ saraptai alǧandyǧyn da nazardan tys qaldyrmaǧan. Jūmystyŋ «Qara söz ben daryndy söz jüiesınıŋ traktovkasy» atty üşınşı bölımınde tolyǧymen «şyǧarma sözdıŋ» bütındei semantikalyq erekşelıkterı qamtylady. «Ädebiet tanytqyştyŋ» eŋ basynda söz önerınıŋ jalpy teoriiasyna qatysty kelesı bır täsıl paidalanylǧan: «Şyǧarmanyŋ ekı jaǧy bar: 1) tysqy tıl jaǧy, 2) ışkı pıkır jaǧy.Sondyqtan söz önerınıŋ ǧylymy ekıge bölınedı: şyǧarmanyŋ tılınıŋ ǧylymy, 2) şyǧarmanyŋ türınıŋ ǧylymy. Tılınıŋ ǧylymy dybystardyŋ, sözderdıŋ, söilemderdıŋ zaŋynan şyǧatyn tıl öŋınıŋ jüielerın tanytady, türınıŋ ǧylymy söz önerınen şyqqan närselerdıŋ mazmūn jaǧynyŋ jüielerın tanytady. Sondyqtan söz önerınıŋ ǧylymy şyǧarmanyŋ tıl öŋı jaǧynan tıl ia lūǧat qisyny bolyp, mazmūn jaǧynan qara söz jüiesı, daryndy söz jüiesı bolyp bölınedı». Būdan şyǧatyn tüiın — Baitūrsynūly eŋ aldymen şyǧarmanyŋ semantikalyq qūrylymyna nazar audaryp otyr. Şyǧarmany mazmūndyq jaǧynan qara söz ben daryndy söz jüiesı dep böluı sonyŋ aiǧaǧy. Sonymen, «Ädebiet tanytqyştaǧy» «Qara söz ben daryndy söz jüiesı» dep atalatyn ekınşı tarauda asyl söz teoriiasynyŋ negızgı belgılerı tūtastai taldanady. Ahmet Baitūrsynūly tūjyrymy boiynşa, körkem söz – köpqabatty qūbylys. Onyŋ qūramynda sözdıŋ negızgı teoriialyq basymdyqtary belgılengen: «Körkem söz – köŋıl tılı, jalaŋ söz zeiın tılı. Jalaŋ söz zeiın bailyǧyna qaraityn närse, körkem söz qiial bailyǧyna qaraityn närse. Jalaŋ söz dünienı tūrǧan qalpynda alyp aitady. Körkem söz dünienı köŋıldıŋ tüigen, qiialdyŋ meŋzegen älpıne tüsırıp aitady. Jalaŋ söz aitqanyn aqyl tabuynşa däleldep, mänıstep, qaqiqat türınde aitady. Körkem söz aitqanyn qiial meŋzeuınşe beinelep, äläptep, köbınese ūiǧaru türınde aitady, jalaŋ söz düniede şyn bolǧan, şyn bar närselerdı äŋgıme qylady».Zertteuşı: «A. Baitūrsynūly körkemdıktıŋ negızgı spesifikalyq kategoriialaryna basty köŋıl audarady. Iаǧni, tek oi jelısındegı körkemdıktıŋ rettılıgı ǧana aşylyp qoimaidy, sonymen qatar olardyŋ tüpkı belgılerı («Körkem söz – köŋıl tılı»; «körkem söz qiial bailyǧyna qaraityn närse ») iaǧni adam sanasynyŋ körkemdık älemdı sezınu negızderı qatar tüsındırıledı. Mūnyŋ bır şetı adamnyŋ obrazdy qabyldau beiımdıgıne de qatysty («iaǧni oidaǧy närselerdı belgılı närselerdıŋ tūrpatyna, bernesıne ūqsatu, berneleu, surettep oilau») Mūnyŋ özı beineleu kategoriialardyŋ mänıne, sanadaǧy beinege ūlasady. Būl tūrǧyda Potebnia eŋbekterıne sılteme jasauǧa bolady. Z.Freidten E.Fromǧa deiıngı bır top psihologtardyŋ da körkem tuyndy men tüs körudıŋ jaqyndyǧy turaly köp jazuy tegın bolmasa kerek.»,-degen pıkırge toqtalady. Zertteuşı dissertasiianyŋ qorytyndy bölımınde Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşy» qazaq söz önerındegı tūŋǧyş ırgelı teoriialyq eŋbek retınde de, jeke ädebi mūra retınde de tolyqqandy zertteudı talap etetındıgın aşyp körsetedı. Qoryta aitqanda, «Ädebiet tanytqyş» – qazaq ädebiettanu ǧylymy jönındegı tūŋǧyş kölemdı eŋbek. Ondaǧy barlyq ataular men terminder qazaq ädebietınıŋ tüsınıgıne sai kelıp, oqyrmandarǧa yŋǧaily jazylǧan. Sonymen qatar, būl eŋbektıŋ älı de jeke qūndylyq deŋgeiındegı mūra retınde zertteluı kerek ekenın jäne ǧylymi ainalymǧa engızılu qajettıgın aita ketkenımız jön. Paidalanylǧan ädebietter:- «A.Baitūrsynov şyǧarmalary».-Almaty:«Jazuşy», 1989.
- 1.R.S.İmahanbetova. Ǧasyr saŋlaǧy.-Astana:»Pedagogika Press», 2010.
- Ū.O.Erkınbaev. «Ädebiet tanytqyşty» bügıngı ädebiettanu ǧylymyndaǧy orny».-Ürker-2010-№12.
Jansaia SMAN
