(«Ádebıet tanytqysh»-tyń jaryq kórgenine – 93 jyl!)
Ádebıettaný ǵylymynyń negizin salýshy, qazaq álippesin (tóte jazý) jasaýshy, oqý quralynyń avtory Ahmet Baıtursynulynyń qazaq ádebıettaný ǵylymynda alar orny orasan zor. Qaı eńbegin alyp qarasaq ta, «Qazaq!», - dep jańǵyryp turǵany taıǵa tańba basqandaı. Sol eńbekteriniń arasynda qazaq ádebıetiniń damý kezeńderin ǵylymı negizde toptap, san-salaly ádebıet tabıǵatyn jan-jaqty ashyp bergen, qazaq ádebıettaný ǵylymynyń negizin salýǵa arqaý bolǵan asyl muramyz da bar. Ol – bıyl jaryq kórgenine 93 jyl tolyp otyrǵan «Ádebıet tanytqysh» atty tuńǵysh qazaqy traktat. Qazirgi tańda ádebıetimizde qazaq termınderiniń sózdik qory joqtyń qasy. Al Ahmet Baıtursynuly osy eńbeginde onyń ár qaısysyna toqtalyp, jiktep bergen. Endeshe, ult janashyrynyń bul eńbegin nege qoldanbasqa? Munyń ózi ádebıettaný salasynda áli de túıini sheshilmegen másele. Qazaq fılologııasynyń ádebıettaný salasynda Ahmet Baıtursynulynyń bul eńbegi erekshe mańyzdy. Aty áıgilep turǵandaı, kitap ádebıet álemin, kórkem sóz tabıǵatyn, syryn, mazmuny men ereksheligin, qoǵamdaǵy rólin kóptegen mysaldarmen dáleldep, baısaldy túsindirýge arnalǵan. Ahmet atamyz: «Ónerdiń eń aldy sóz óneri dep sanalady. «Óner aldy – qyzyl til» degen qazaq maqaly bar. Muny qazaq sóz baqqan, sóz kúıttegen halyq bolyp, sóz qadirin bilgen soń aıtqan. Aldyńǵy ónerdiń báriniń de qyzmetin shama qadyrynsha sóz óneri atqara alady. Qandaı sáýletti saraılar bolsyn, qandaı symbatty , ıa keskindi sýretter bolsyn, qandaı ádemi án men kúı bolsyn, sózben sóılep, sýrettep kórsetýge, tanytýǵa bolady. Bul ózge ónerdiń qolynan kelmeıdi», -deıdi. [1,76-b.]. Rasymen de, zer salyp nazar aýdarsaq, bul sózdiń astarynda shyndyq jatqany aıdan anyq.
1989 jyly ǵylymı aınalysqa qaıta oralǵan «Ádebıet tanytqysh» ulttyq ádebıettaný ǵylymynda óziniń laıyqty baǵasyn alyp úlgerdi. Eńbektiń teorııalyq salmaǵyn saralaı kele akademık Z. Qabdolov «Ádebıet tanytqyshtyń» eń bir qundy jeri dep, jekelegen ádebı-teorııalyq kategorııalardyń etımologııasyn, olardyń mán-maǵynalyq júgin tól ádebıetimizdiń óz ishinen tapqandyǵyn dóp basa aıtady. Máselen, «..ádebıettiń Arıstotel belgilegen negizgi úsh tegin, ıakı janryn (epos, lırıka, drama) grek tilinen túp-túgel qazaq tiline aýystyryp alady da (A. Baıtursynuly «Daryndy sóz» taraýynda: eposty– áýeze, lırıkany – tolǵaý, dramany – aıtys dep ataıdy – U.E.), ár janrdyń túrlerin ózimizdiń tól ádebıetimizden izdeıdi. Mysaly, lırıkanyń alǵashqy úlgilerin qazaqtyń sonaý turmys- salt jyrlarynan izdep tabady. Sonda, eń jeńili joqtaý – epıtafııaǵa, maqtaý – odaǵa, dattaý – satıraǵa balama bolyp shyǵa keledi. Dál osy retpen ádebıettiń úshinshi tegin Arıstotelshe «drama» dep emes, Aqańsha «aıtys-tartys» dep alady da, osy janrdyń túrlerin, aıtalyq, tragedııany – mert, ıakı álekti–tartys, dramany – sergeldeń, ıakı azapty tartys, komedııany – aramter, ıakı áýreshilik dep ataıdy». Akademık Z. Ahmetov bolsa, «Ádebıet tanytqyshta» qazaq óleńiniń yrǵaqtyq qurylys-júıesin aıqyndaıtyn óleń sózdiń býnaq, tarmaq, shýmaq syndy kategorııalarynyń alǵash qalyptasqandyǵyn atap aıtady [2, 64 b.].
Eńbektiń qundylyǵyna jan-jaqty toqtala kele ádebıet synshysy T. Kákishev: «Mundaı eńbek bizde buǵan deıin de, budan keıin de qaıtalanǵan joq. Ol – ádebıet teorııasy men ádebıettaný ǵylymynyń mindet-paryzyn qatar atqaryp, bizdiń aldyńǵy aǵalarymyzdyń estetıkalyq saýatyn ashýǵa muryndyq bolǵan júıeli oqýlyq. Ondaǵy anyqtamalar men termınderdiń ózi kúni búginge sheıin bizdiń ǵylymı arsenalymyzdan oryn alatyn qundy qaǵıdalar men ataýlar. Kórkemdik álemindegi sóz óneriniń saı-salasyn uǵyndyratyn «Ádebıet tanytqysh» – qazaq ádebıettaný ǵylymynyń negizin qalaǵan ómirsheń qondyrǵy-fýndament» [3, 4 b.] dep jazady. Bul pikirge ózindik oıymdy qosar bolsam, ulty úshin ómirin qurban etip, qazaq ádebıetiniń kirpishin qalaǵan zııalynyń eńbeginiń ádebıet tarıhyndaǵy juldyzy joǵary. Degenmen de, onyń keltirgen anyqtamalar men termınderiniń bizdiń salamyzda sırek qoldanylatyny jandy qynjyltady. Menińshe, egerde biz ony ózimiz qoldap, jaqsy iske bastamashy bola bilsek, bul máseleniń túpkilikti oryndy sheshimine qol jetkizer edik.
«Ádebıet tanytqyshtyń» búgingi ádebıettaný ǵylymyndaǵy orny» atty monografııasynda Ulan Erkinbaı qazirgi ádebıettaný ǵylymynyń teorııalyq jáne ádistemelik tásilderin, «Ádebıet tanytqyshtaǵy» árbir kategorııanyń tabıǵatyn ashý barysynda búgingi ádebıet teoretıkteriniń (V.Shmıd, E.Farıno, V.E.Halızev, S.N.Broıtman, N.D.Tamarchenko, I.V.Sılantev, O.A.Klıng, D. Kaller, V.I. Tıýpa, S.N.Zenkın t.b.) zertteý ádisterin de nazardan tys qaldyrmaǵan. «Eńbektegi sóz óneriniń mánin kórsetetin qysqa tujyrymdamada pán bolmysynyń klassıkalyq úlgisi jasalady: «Sóz óneri – dep jazady ǵalym, — adam sanasynyń úsh negizine tireledi: 1) aqylǵa, 2) qııalǵa, 3) kóńilge» . Óner júıesindegi bastapqy úsh negiz quramdy osylaı naqtylyp alǵan soń, bylaısha oı qorytady: «Aqyl isi – ańdaý, ıaǵnı nárselerdiń jaıyn uǵý, taný, aqylǵa salyp oılaý, qııal isi – meńzeý, ıaǵnı oıdaǵy nárselerdi belgili nárselerdiń turpatyna, bernesine uqsatý, berneleý, sýrettep oılaý; kóńil isi – túıý, talǵaý». Mundaı tujyrymdamany (anaǵurlym shekteýli túrde) aldymen álemdi kórkemdik turǵydan túsiný ádisine jatqyzýǵa bolady. V.V.Kojınovtyń paıymyna súıensek, ádebıettanýshy bylaı dep jazady: «K seredıne 20 v. ýtverjdaetsıa <…> sıntetıcheskoe ponımanıe lıteratýry kak odnoı ız form hýdojestvennogo osvoenııa mıra, kak tvorcheskoı deıatelnostı, kotoraıa prınadlejıt ıskýsstvý, no vmeste s tem ıavlıaetsıa takoı raznovıdnostıý hýdojestvennogo tvorchestva, kotoraıa zanımaet v sısteme ıskýsstv osoboe mesto; eto otlıchıtelnoe polojenıe lıteratýry zafıksırovano v ýpotrebıtelnoı formýle «lıteratýra ı ıskýsstvo»». Máseleniń ekinshi qyry – «sóz óneriniń» rýhanı qyzmeti. Joǵaryda aıtylǵan «taný», «meńzeý» jáne kóp jaǵdaılarda «túıý», «talǵaý» sózderiniń aspektisi eń aldymen rýhanı uǵymǵa jaqyn. Iaǵnı, bolmysty sanamen túsiný: V.V. Kojınovtyń aıtýynsha: «tipti formanyń qarapaıym komponentteri de (epıtet nemese metafora, baıandaý jáne dıalog) túsiný kezinde ǵana sanaǵa qonbaq (sol kúıinde qabyldaý barysynda emes)». Osyǵan oraı, eń bastysy «Dýhovnost, naskvoz pronızyvaıýaıa lıteratýrý, pozvolıaet eı razvernýt svoı ýnıversalnye, po sravnenııý s drýgımı vıdamı ıskýsstva, vozmojnostı». Sóz óneriniń mundaı sanaly qasıeti adamdardyń is-áreketi jáne oılary men minezderine jalpy alǵanda qatysty ekenin kezinde Arıstotel taıǵa tańba basqandaı atap kórsetken.»[4, 19-b]. Odan soń A.Baıtursynulynyń: »Tildiń mindeti – aqyldyń ańdaýyn ańdaǵanynsha, qııaldyń meńzeýin meńzegeninshe, kóńildiń túıgenin túıgeninshe aıtýǵa jaraý»,-degen tujyrymyna pikirin keltiredi. Onda bul tujyrymnyń bizge túsinikti bolyp kóringenimen, onyń astarynda qanshama izdenis kerek ekenin tilge tıek etedi. Sonymen qatar, ǵalymnyń sóztýyndaýdaǵy psıholıngvıstıkalyq problemany sheberlikpen kórsetkenin, sonyń óziniń atalmysh saladaǵy uǵym, túsinikterdi tereń saraptaı alǵandyǵyn da nazardan tys qaldyrmaǵan.
Jumystyń «Qara sóz ben daryndy sóz júıesiniń traktovkasy» atty úshinshi bóliminde tolyǵymen «shyǵarma sózdiń» bútindeı semantıkalyq erekshelikteri qamtylady. «Ádebıet tanytqyshtyń» eń basynda sóz óneriniń jalpy teorııasyna qatysty kelesi bir tásil paıdalanylǵan: «Shyǵarmanyń eki jaǵy bar: 1) tysqy til jaǵy, 2) ishki pikir jaǵy.Sondyqtan sóz óneriniń ǵylymy ekige bólinedi: shyǵarmanyń tiliniń ǵylymy, 2) shyǵarmanyń túriniń ǵylymy. Tiliniń ǵylymy dybystardyń, sózderdiń, sóılemderdiń zańynan shyǵatyn til óńiniń júıelerin tanytady, túriniń ǵylymy sóz ónerinen shyqqan nárselerdiń mazmun jaǵynyń júıelerin tanytady. Sondyqtan sóz óneriniń ǵylymy shyǵarmanyń til óńi jaǵynan til ıa luǵat qısyny bolyp, mazmun jaǵynan qara sóz júıesi, daryndy sóz júıesi bolyp bólinedi». Budan shyǵatyn túıin — Baıtursynuly eń aldymen shyǵarmanyń semantıkalyq qurylymyna nazar aýdaryp otyr. Shyǵarmany mazmundyq jaǵynan qara sóz ben daryndy sóz júıesi dep bólýi sonyń aıǵaǵy. Sonymen, «Ádebıet tanytqyshtaǵy» «Qara sóz ben daryndy sóz júıesi» dep atalatyn ekinshi taraýda asyl sóz teorııasynyń negizgi belgileri tutastaı taldanady. Ahmet Baıtursynuly tujyrymy boıynsha, kórkem sóz – kópqabatty qubylys. Onyń quramynda sózdiń negizgi teorııalyq basymdyqtary belgilengen: «Kórkem sóz – kóńil tili, jalań sóz zeıin tili. Jalań sóz zeıin baılyǵyna qaraıtyn nárse, kórkem sóz qııal baılyǵyna qaraıtyn nárse. Jalań sóz dúnıeni turǵan qalpynda alyp aıtady. Kórkem sóz dúnıeni kóńildiń túıgen, qııaldyń meńzegen álpine túsirip aıtady. Jalań sóz aıtqanyn aqyl tabýynsha dáleldep, mánistep, qaqıqat túrinde aıtady. Kórkem sóz aıtqanyn qııal meńzeýinshe beınelep, áláptep, kóbinese uıǵarý túrinde aıtady, jalań sóz dúnıede shyn bolǵan, shyn bar nárselerdi áńgime qylady».Zertteýshi: «A. Baıtursynuly kórkemdiktiń negizgi speıfıkalyq kategorııalaryna basty kóńil aýdarady. Iaǵnı, tek oı jelisindegi kórkemdiktiń rettiligi ǵana ashylyp qoımaıdy, sonymen qatar olardyń túpki belgileri («Kórkem sóz – kóńil tili»; «kórkem sóz qııal baılyǵyna qaraıtyn nárse ») ıaǵnı adam sanasynyń kórkemdik álemdi seziný negizderi qatar túsindiriledi. Munyń bir sheti adamnyń obrazdy qabyldaý beıimdigine de qatysty («ıaǵnı oıdaǵy nárselerdi belgili nárselerdiń turpatyna, bernesine uqsatý, berneleý, sýrettep oılaý») Munyń ózi beıneleý kategorııalardyń mánine, sanadaǵy beınege ulasady. Bul turǵyda Potebnıa eńbekterine silteme jasaýǵa bolady. Z.Freıdten E.Fromǵa deıingi bir top psıhologtardyń da kórkem týyndy men tús kórýdiń jaqyndyǵy týraly kóp jazýy tegin bolmasa kerek.»,-degen pikirge toqtalady. Zertteýshi dıssertaııanyń qorytyndy bóliminde Ahmet Baıtursynulynyń «Ádebıet tanytqyshy» qazaq sóz ónerindegi tuńǵysh irgeli teorııalyq eńbek retinde de, jeke ádebı mura retinde de tolyqqandy zertteýdi talap etetindigin ashyp kórsetedi.
Qoryta aıtqanda, «Ádebıet tanytqysh» – qazaq ádebıettaný ǵylymy jónindegi tuńǵysh kólemdi eńbek. Ondaǵy barlyq ataýlar men termınder qazaq ádebıetiniń túsinigine saı kelip, oqyrmandarǵa yńǵaıly jazylǵan. Sonymen qatar, bul eńbektiń áli de jeke qundylyq deńgeıindegi mura retinde zerttelýi kerek ekenin jáne ǵylymı aınalymǵa engizilý qajettigin aıta ketkenimiz jón.
Paıdalanylǵan ádebıetter:
- «A.Baıtursynov shyǵarmalary».-Almaty:«Jazýshy», 1989.
2.U.O.Erkinbaev. «Ádebıet tanytqyshtyń» teorııalyq negizi».-Almaty, 2008.
- 1.R.S.Imahanbetova. Ǵasyr sańlaǵy.-Astana:»Pedagogıka Press», 2010.
- U.O.Erkinbaev. «Ádebıet tanytqyshty» búgingi ádebıettaný ǵylymyndaǵy orny».-Úrker-2010-№12.
Jansaıa SMAN
