تۇركياداعى سوڭعى وقيعالار، ناقتى ايتقاندا ستامبۇل اكىمى ەكرەم يماموعلىنىڭ، ونىمەن بىرگە جۇزگە جۋىق ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ قاماۋعا الىنۋى بۇكىل الەمدى ءبىر سىلكىندىرىپ تاستادى. جاھاندىق اقپارات كوزدەرى جاڭالىقتار لەگىن وسى وقيعامەن اشىپ، سونىمەن اياقتاپ جاتىر.
الايدا ءبارى دە بولعان جايدى قۇرعاق كونستاتاتسيالاۋمەن شەكتەلۋدە. الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەرلەر دە بۇل وقيعاعا باعا بەرۋگە اسىعار ەمەس. اقش پەن ەۋرو وداق باسشىلارى ءۇنسىز. رەسەي مەن قىتاي دا بۇعان قاتىستى پىكىرىن بىلدىرۋگە نيەتتى ەمەس. باسقالارى دا سولاي. نەگە دەگەن سۇراق تۋىندايدى وسى جەردە.
شىنىمدى ايتسام، مەنى بۇل وقيعا ەكى ويلى كۇيگە ءتۇسىردى.
اقش پەن ەۋرو وداق ەلدەرىنىڭ ۇستانعان ۇندەمەستىك پوزيتسياسى تۇسىنىكتى دەلىك. ولارعا ءدال قازىر تۇركيامەن ارازداسۋ ءتيىمسىز. ۋكرايناداعى جانجال بىتكەن سوڭ اگرەسسيۆتىك ساياساتقا بەت بۇرعان رەسەيدىڭ قارۋى قالاي قاراي بۇرىلارى بەلگىسىز. بىرەۋلەر رف كەلەسى نازارىن گرۋزياعا نە قازاقستانعا بۇرۋى مۇمكىن دەيدى. گرۋزيانى بىلمەيمىن، الايدا قازاقستانعا قوقان-لوققى كورسەتەم دەسە، رەسەي شەتەل نارىعىنا شىعاتىن سوڭعى كوريدورىنان ايرىلىپ، الەمدىك تاۋار اينالىمىنان مۇلدەم اجىراپ قالادى. ول وعان كەرەك پە؟ ارينە، كەرەك ەمەس. الايدا كەڭەس وداعىن قالپىنا كەلتىرەم دەگەن امبيتسيالارى الدىڭعى ورىنعا شىقسا لوگيكا مەن اقىل-ەس ەكىنشى ساتىعا كەتۋى دە ىقتيمال.
ەكىنشى بىرەۋلەرى بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى نىساناعا الىنۋى مۇمكىن دەيدى. ەۋرو وداقتىڭ قايتا قارۋلانىپ، اسكەري پوتەنتسيالدى ارتتىرۋعا 900 ملرد ەۆرو جۇمساۋ جونىندەگى شەشىمى مۇنداي قاۋىپتىڭ بارىن انىق بايقاتىپ وتىر. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ باسىم كوبى ناتو قۇرامىندا. ال تۇركيا اسكەري الەۋەتى جاعىنان ناتو ۇيىمىنداعى ەكىنشى ارميا. قاراپتان قاراپ، تۇركيا بيلىگىن سىنايمىن دەپ، سونداي وداقتاستان كىم ايرىلعىسى كەلەدى دەيسىڭ! بىرەۋدىڭ قولىمەن وت كوسەپ ۇيرەنىپ قالعان اقش-قا دا ول كەرەك ەمەس. دەمەك اقش پەن ەۋرو وداق ازىرگە ۇندەي قويمايدى. تۇركياداعى 2016-18 جىلدارى قاماۋعا الىنعان 160 مىڭنىڭ جانىندا ءجۇز ادام دەگەن نە ءتايىرى دەپ وتىرا بەرمەك شاماسى؟ ارينە، تۇركيا وپپوزيتسياسىنىڭ ليدەرى ەكرەم يماموعلى دا باتىسقا بۇيرەگى بۇرىپ تۇراتىن ساياساتكەر رەتىندە بەلگىلى. الداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتىپ جاتسا، ەۋرو وداق وعان دا قارسى ەمەس. ال جەڭە الماسا شە؟ وندا كوللەكتيۆتىك باتىسقا سول ەردوعانمەن ءارى قاراي جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. ال ول كەزدە تايىپ كوكەمىز نە دەيتىنى بەلگىسىز. ونىڭ ۇستىنە ەۋرووداق تۇركيانى ءوز قاتارىنا قوسپاعانىمەن قويماي، ونى تاياۋ شىعىس ايماعىنا قاراستى ەل رەتىندە قارايىق دەگەنىن ەردوعان كەشىرە قويار ما ەكەن؟ سوندىقتان باتىس ەلدەرى ازىرگە قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى دەپ ءۇنسىز وتىرا بەرەتىن سىڭايلى.
ال ەندى بۇل جاعدايدىڭ مەنى نەگە ەكى ويلى قىلعانىن ايتا كەتەيىن. ارينە، بۇل جاپپاي قاماققا الۋدىڭ ساياسي استارى بار ەكەنى ايدان انىق. رەدجەپ تايىپ ەردوعان 2016 جىلعى اسكەريلەردىڭ توڭكەرىس جاساماقشى بولعان ارەكەتىنەن كەيىن 2017 جىلى جالپى حالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىپ، ەلدە پرەزيدەنتتىك بيلىك ورناتتى. سودان بەرى سول بيلىكتى نىعايتۋمەن بولىپ كەلەدى. ءبىر جاعىنان قاراساڭ، ءاۆتوريتاريزمنىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇر. سولاي ەمەس پە؟ ولاي بولسا دەموكراتيالىق پلاتفورمادا تۇرعان كەز-كەلگەن ەل بۇل قادامدى سىننىڭ استىنا الۋى ءتيىس ەمەس پە؟ وسى جەردە توقتاڭىزدار، اسىقپاڭىزدار. بۇل مەدالدىڭ ءبىر جاعى عانا.
ەكىنشى جاعى رەتىندە قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ جەكە دەربەس مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراساق. "ساياساتتا دوس تا جوق، دۇشپان دا جوق. ساياساتتا تەك قانا جەكە مۇددە عانا بار" دەگەن ەدى كەزىندە ۇلى ساياساتكەر ۋينستون چەرچيل. بىزگە سالسا، ەردوعاننىڭ نەعۇرلىم ۇزاق باسشىلىق جاساعانى ءتيىمدى. سەبەبى ول تۇركىشىل باسشى. 90-شى جىلداردان بەرى ءىلىنىپ-سالىنىپ، نە بار ەمەس، نە جوق ەمەس شالا-جانسار كۇيدە بولعان تۇركى ەلدەر وداعىنا جان ءبىتىردى. بۇگىندە الەمدىك ارەنادا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ قاۋىمداستىعى ەداۋىر نىعايا ءتۇستى دەسەك، ول دا سول ساياساتكەردىڭ ارقاسى. تۇركى ەلدەرى بىرىكسە قانداي كۇش بولا الاتىنىن كەشەگى ازەربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى سوعىس كەزىندە انىق كورسەتىپ بەرگەن دە سول ەردوعان. جانە سول ارقىلى قالعان تۇركى مەملەكەتتەرىنە دەم بەردى. بىزگە دە كەرەگى سول - تۇركى ەلدەرىنىڭ بىرلىگى. سەبەبى ءبىز بۇگىندە تۇركى الەمىنىڭ الدىڭعى شەبىندە، فورت-پوستى بولىپ تۇرمىز. وعان ەشكىم دە كىنالى ەمەس. گەوگرافيالىق جاعداي سولاي. ولاي بولسا، بىزگە تۇركيا باسشىلىعىندا ەردوعان سياقتى تۇركىشىل ساياساتكەردىڭ قالا بەرگەنى ءتيىمدى.
ال جاڭاعى تۇركياداعى وپپوزيتسيا مەن بيلىك اراسىنداعى تارتىسقا كەلەر بولساق، بۇل ولاردىڭ وزدەرىنىڭ ىشكى ماسەلەسى. جانە وعان ەشبىر وزگە ەلدىڭ ارالاسۋىنا ھاقى جوق. وزدەرى شەشۋى ءتيىس. بالكىم بىرەۋگە مەنىڭ ايتقانىم ادىلەتسىزدىكتى قولداعانداي بولىپ كورىنەر. وندايلارعا ايتارىم، جالپى ساياساتتان ادىلدىك ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. بوس اۋرە. سايىپ كەلگەندە ءار مەملەكەت جەكە مۇددەسىن ويلاۋى ءتيىس. ناقتى مىنا جاعدايدا مەن تەك قازاقستاننىڭ جەكە مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراپ وتىرمىن.
Mukhtar Tumenbay
