جانعالي جۇزباەۆ، كۇيشى، ونەرتانۋشى:
– جانعالي اعا، ءوزىڭىز قازىرگى كۇي ونەرىنىڭ اقىلشى اعالارىنىڭ بىرىنە اينالعان جانسىز. بۇگىنگى كۇي ونەرىنىڭ العان باعىتى قالاي جانە جاستاردىڭ وسى ءبىر تىلسىم ونەرگە دەگەن ىقىلاسى قانداي؟
– بۇل كۇي دەگەن جارىقتىقتىڭ وزىنە ءتان كەزەڭدەرى بولادى. ءبىر كەزەڭدە داۋىرلەيدى، ەندى ءبىر كەزەڭدەردە توقىرايدى. ءبىر كەزدە داعدارىسقا ۇشىرايدى، ءتىپتى كەي كەزەڭدەردە جوعالىپ تا كەتەدى. كۇيدىڭ گۇلدەنگەن ۋاقىتى قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، تاتتىمبەت، قوجەكە، قازانعاپ، بەيسەمبىلەردىڭ زامانى – قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى كەز. قازان ءتوڭكەرىسىنەن كەيىن كۇي ونەرى اجەپتەۋىر داعدارىسقا ۇشىرادى. كۇي دەگەنىمىز دە ۇلتتىڭ ءتىلى عوي. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ رۋحاني ءمادەنيەتى السىرەي باستادى. كوللەكتيۆتەندىرۋ باستالدى، جاڭا زاماندى جىرلاعان كۇيلەردىڭ قاتارى كوبەيدى. كۇيدىڭ اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان مەكتەبى ءوزىنىڭ ءداستۇرلى جولىنان جاڭىلدى. «پارتيا تۋرالى»، «كوسموناۆت»، «سەگىزىنشى مارت» دەگەن سياقتى جاڭا زاماندى جىرلاعان كۇيلەر كەڭ ءورىس الدى. وسىنداي ارناۋ كۇيلەردىڭ شىققانىن ەسەپتەگەننىڭ وزىندە، ونىڭ ءدارەجەسى بۇرىنعى كۇيشىلىك داستۇردەن الدەقايدا تومەن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە مۋزىكا الەمىندە اۋەننىڭ ماڭايىنا ىقپال ەتە الاتىن ۇيالارى بولادى. مىسالى، قىتايدىڭ مۋزىكالىق ۇياسى، ەجەلگى تۇرىكتىڭ، وعىزدىڭ مۋزىكالىق ۇياسى نەمەسە ەۋروپانىڭ، اسىرەسە شوتلاندىقتاردىڭ سىبىزعى ماقامى سياقتى ءۇلكەن مۋزىكالىق ءمادەنيەتتەر بولعان. سول سەكىلدى سان عاسىر بويىنا قايماعى بۇزىلماعان قىپشاق اۋەزى دە ءوزىنىڭ ءىزىن جوعالتا باستاعان كەز وسى ۋاقىت بولاتىن. ويتكەنى مۋزىكانى دامىتۋدىڭ ەۋروپالىق جۇيەسى باتىل قولعا الىندى. اۋەن اتاۋلىنىڭ بارلىعىن نوتاعا جازۋ ناۋقانى باستالىپ كەتتى. وركەستر ءمادەنيەتى، انسامبل ءمادەنيەتى كىردى. بۇلاردىڭ بارلىعى باتىسەۋروپالىق مادەنيەت ەدى. وپەرا مەن سيمفونيانى قوسپاعاننىڭ ءوزىندە، وركەستر، انسامبل، كامەرالىق ونەر ءتۇرلەرى سالتىمىزعا سىڭىسە باستادى. جالپى، ءتۇرىكتىڭ مۋزىكاسىندا ۇجىمداسىپ ونەر كورسەتۋدى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ءويتكەنى تۇركى حالقى وتىرىقشىلار جانە كوشپەندىلەر بولىپ ەكىگە بولىنەدى. قانى تۇرىك بولعانىمەن، ءدىنى باسقا التايلىقتار، حاقاستار سياقتى حالىقتاردا ۇجىمداسىپ ونەر كورسەتۋ فورماسى بولعان، سوندىقتان ولاردىڭ كۇيى بۇزىلعان جوق. ال ءبىزدىڭ قازاقتا ونداي جورا بولماعاندىقتان، كۇي ونەرى كادىمگىدەي داعدارىسقا ۇشىرادى. سىرتتان قاراعان ادامعا دامىپ جاتقانداي كورىنگەنىمەن، ىشكى جان دۇنيەسى بولشەك-بولشەك بولىپ شىعا كەلدى.
سودان بەرى كەلە 50-جىلدار تۇسىندا قازاق ەسىن جينادى. 55-جىلدارى قازاق كۇيشىلىگى قايتا بوي كوتەردى. الاش بالاسى بۇرىنعى اتا-باباسىنان قالعان كۇيلەردىڭ بارلىعىن ەسىنە الىپ، جادىن جاڭعىرتا باستادى. «اقساق قۇلاندى» اڭىراتىپ تارتقان ءرۇستەمبەك وماروۆ، بوكەي ورداسىنىڭ بيىك كۇيلەرىن تولعاعان قالي جانتىلەۋوۆ، ارقانىڭ قىرىق بۋىن قوسباسارىن شەرتكەن ءابىكەن حاسەنوۆ، قوبىز بەن دومبىرانى قاتار سويلەتكەن جاپپاس قالامباەۆ، ارالدان قاراقالپاققا دەيىنگى قوڭىر اۋەندى ءتۇگەندەگەن باقىت باسىقاراەۆ، سادۋاقاس بالماعانبەتوۆ سياقتى كۇيشىلەردىڭ ارقاسىندا كۇي ونەرى – دالا مادەنيەتى قايتا تۇرلەندى. وسى كەزەڭدە ەرەكشە كۇيشىلىك بولدى. عالامات كۇي مەكتەپتەرىنە جان ءبىتتى. ارقانىڭ شەرتپە كۇيلەرىنىڭ ىشىندە اققىز، ءۋالي بەكەنوۆ، ماعاۋيا حامزين سەكىلدى مىقتىلار شىقتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇعىرىنا نىق قونعان كەزىندە كەز كەلگەن اۋىلدا راديو تورابى بولاتىن. سول راديودان ۇزبەي تەك قانا ۇلتتىق مۋزىكا، ونىڭ ىشىندە كۇي ونەرى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن ناسيحاتتالدى. بۇل كۇيدىڭ داۋىرلەگەن كەزى ەدى. بۇل كەزەڭ ءوزىنىڭ داۋىرلەگەنىمەن قويماي، وزىنەن كەيىنگى كۇيشىلىك مەكتەپتى دە قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. وسى كەزدەگى داۋلەسكەر كۇيشىلەردەن ءتالىم العان كەيىنگى بۋىن رەتىندە مەن ءشامىل ءابىلتاەۆ، قارشىعا احمەدياروۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، گەنەرال اسقاروۆ، تولەگەن مومبەكوۆ، مۇحامەتجان ءتىلەۋحانوۆ، سونىمەن بىرگە مىنا بەرىدەگى سەكەن تۇرىسبەكوۆكە دەيىنگى كۇيشىلىك كەزەڭ، ءسوز جوق، سول مەكتەپتەن سۋسىنداعان، قازاق كۇي ونەرىنە وزىندىك ۇلەسىن قوسقان ازاماتتار دەپ سەنىمدى ايتا الامىن.
بۇدان كەيىن جاڭا عاسىر كەلدى. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم ەكىنشى مىڭجىلدىق ەمەس. ءماسەلەن، 80-جىلداردان باستاپ قازاقتىڭ تەك قانا ءانى ەمەس، جالپى، كۇيىنە باتىسەۋروپالىق اۋەننىڭ كىرىگۋى جاپپاي ناسيحاتتالدى. كەڭەستىڭ شەكاراسى تارس جابىق بولعانىمەن، مۋزىكانىڭ شەكاراسى ايقارا اشىق ەدى. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە قازاق اندەرىن العاش باسقاشا، ءداستۇرلى ەمەس ستيلدە ورىنداعان «دوس-مۇقاسان» توبىن تىلگە تيەك ەتكىم كەلەدى. ارينە، «دوس-مۇقاسان» قازاق مادەنيەتىندە وزىندىك ورنى بار، جاڭاشا باعىتتا ءان سالعان، وتە جاقسى، ەل قۇرمەتتەيتىن ۇجىم. دەگەنمەن بۇرىنعى «ءلايلىم شىراقتى»، «جايدارماندى» قازاقى قالىپپەن ايتقان ەمەس. جاڭاشا باعىتتا ورىندادى. ال «قۇداشا» ءانىن Beatles (بيتلز) ءانسامبلىنىڭ ستيلىنە سالىپ جىبەردى. سول سەكىلدى ناق سول كەزدەگى كۇيدە دە وسىنداي بەيشارالىق بولدى. كۇيدى وڭدەۋ، جوندەۋ، قىسقارتۋ، كەسۋ، قوسۋ، جەتىلدىرۋ دەگەن ۇعىمدار پايدا بولدى. ودان كەيىن ول كۇيلەردى كامەرالىق مۋزىكادان ءبولىپ الىپ، ەسترادالىق مۋزىكاعا قوسۋ كەڭ ەتەك الدى. مەن ەسترادالىق مۋزىكاعا كۇيدى العاش قوسقان «قاھارماندارىن» دا بىلەمىن. مىسالى، مارات بالتاباەۆ، تاسقىن وقاپوۆ سەكىلدى ازاماتتارىمىز – وسى جانردى دامىتقاندار. ءارينە، ەستراداشىلاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ولار ەرلىك جاسادى. بىراق بۇل ءىسىمىز قازاق كۇيىن ەۋروپاعا تانىتۋ ەمەس ەدى. ءسوز جوق، بۇل – قاتە پىكىر، قاساڭ قاعيدا. ەگەر ءتول ونەرىمىزدى ەۋروپا تانۋى كەرەك دەپ جاپپاي ەسترادالىق جانرعا سالا بەرسەك، وندا ءبىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا ورنى تولماس نۇقسان كەلەدى. ونىڭ باسىن اشىپ ايتۋ كەرەك. ال ەندى ەۋروپانىڭ ءبىزدىڭ مۋزىكامىزدى تانۋى تىم قاجەتتىلىك تە ەمەس، قاجەتتىلىك تۋعىزبايدى دا. بۇل جەردە ساياسي دا مۇقتاجدىق جوق. ويتكەنى ەۋروپا ءال-ءفارابيدىڭ زامانىندا تۇرىكتىڭ، ونىڭ ىشىندە قىپشاق جۇرتىنىڭ مۋزىكاسىنىڭ بيىك ەكەنىن تانىعان، مويىنداپ قويعان. ونى ەجەلگى ءريمنىڭ وقىمىستىلارى «بۇل حالىقپەن ءسوز ونەرى جانە ساز ونەرىندە تالاساتىن ەشكىم جوق» دەپ جازىپ كەتكەن. مۋزىكا تاريحىنان ازعانا حابارى بار ادام ونى ايتقىزباي-اق بىلەر ەدى. ءدال سولاي بۇگىنگى كۇنى دە كىشىگىرىم «توپ» كۇرىپ، ىزىڭداعان، شيقىلداعان بىردەڭەلەردى جيناپ الىپ، «…مەن قازاق كۇيىن شەتەلگە، ەۋروپاعا تانىتامىن…» دەپ شىرەنەتىندەردىڭ ارەكەتى دە بەكەرشىلىك.
– سوزىڭىزگە قاراعاندا قازاقتىڭ كۇيى ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىندا كورەسىنى كورگەن ەكەن. قازاقتىڭ باسىنداعى قيلى تاعدىرى سەكىلدى تالاي بۇرالاڭ جولدان ءوتكەن. ال كەيىنگى گۇلدەنگەن ۋاقىتى تۋرالى نە ايتارىڭىز بار؟
– كۇيدىڭ توقىراۋى قالاي بولعانىن كوزىمىزبەن كوردىك. قازىر كۇيدىڭ توقىراۋىنا سولاقاي ساياساتتى كىنالايتىندار وتە كوپ. ءبىراق اڭگىمە ساياساتتا ەمەس. جەكەلەگەن جاعىمپازداردىڭ، «جانتىقتاردىڭ»، قۇس توسەك پەن جۇمساق جاستىقتى جاقسى كورەتىن «جامپوزداردىڭ» ارەكەتىنەن كۇي وسىنداي مۇشكىل حالگە ءتۇستى. مەن بايلاردى ايتىپ وتىرعان جوقپىن. قازاقتىڭ بايلارى كەڭەس وكىمەتى كورسەتكەندەي زورلىقشىل بولعان ەمەس. ونەردى قولداۋعا كەلگەندە ءبىرىن-ءبىرى باسىپ وزۋعا تىرىساتىن باسەكە بار ەدى ارالارىندا. مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم، جىلىك مايى ءجىلىنشىگىنە تارامايتىن «جاڭا زامان» ارقاسىندا ءداۋلەتكە يە بولىپ، جاڭا بايىعاندار ەدى. مىنە، وسىندايلار كەڭەس كەزىندە ويسىز بۇيرىققا قول قويا سالاتىن. وسى توقىراۋدىڭ جەتەگىندە جاڭا عاسىرعا كەلدىك. ەۋروپا ءمادەنيەتىنە باسىبايلى بەرىلگەنىمىز سونشا – قازاق كۇيشىسىن ساحناعا شىعارمايتىن ءدارەجەگە جەتتىك. قازاق كۇيىنىڭ بەدەلى قالمادى. كونسەرۆاتوريانى بىتىرگەن، جاڭاشا ساۋات اشقان، ەسكى كۇيشىلىكتى كورگەن مىقتى ماماندارعا مۇلدە سۇرانىس بولعان جوق. قازاق كۇيىن ەستراداعا سالىپ، وڭدەپ تارتۋشىلاردىڭ تۇكىرىگى جەرگە تامباي تۇرعان شاق بولدى. مەن مۇنىڭ بارلىعىن كەرەكسىز دەپ ايتا المايمىن. بۇل ءتاسىل قوعامداعى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ كۇيگە دەگەن ىقىلاسىن ارتتىرۋعا قاجەت تە شىعار. بىراق تۇتاس ۇلت ءۇشىن ءدال سونداي زارۋلىك بار دەپ ايتۋعا اۋزىم بارمايدى. بۇل قىپ-قىزىل ساۋدا عوي. سول كەزدەگى جاعدايلاردى، كۇيدى تابالدىرىققا سۇيرەي «ناسيحاتتايتىن» كونكۋرستاردى، كونتسەرتتەردى اللا تاعالا قازاق مۋزىكاسىنىڭ باسىنا ەندى بەرمەي-اق قويسىن.
قاشانعى قازاق سورلاي بەرسىن، قالاي دەگەندە دە، تەكتى حالىق قوي. زاماننىڭ دامۋى ءبىر قالىپقا تۇسكەن سوڭ رۋحاني الەمىندەگى بوس كەڭىستىكتى تولتىرۋعا شارق ۇرىپ باباسىنىڭ بايىرعى كۇيلەرىن ىزدەي باستادى. «قازاقستان» تەلەراديوكەشەنىندە، ناقتىراق ايتقاندا، «قازاق» راديوسىنىڭ باستاماسىمەن تۇڭعىش رەت «ماڭگىلىك سارىن» دەگەن اتپەن ءتول كۇيلەردىڭ انتولوگياسى شىققان كەزدە حالىق ءبىرتۇرلى ابدىراپ قالدى. وندايدى كۇتپەگەنى سونشالىق – وسىناۋ جاقسىلىقتىڭ لەبى قايدان ەسەدى دەپ جان-جاعىنا ەلەگىزە قارادى. نە ءۇشىن كەرەك دەگەن دە ۇعىم بولعان جوق. جۇرتشىلىق جاپا-تارماعاي تالاسىپ، وقۋشىلار دا، مۇعالىمدەر دە قۇندىلىقتى قولعا تۇسىرگەنىنە ءماز-مەيرام بولىسىپ جاتتى. ءتىپتى شەنەۋنىكتەردىڭ ءوزى ءبىر-بىرىنە سىيلىققا وسى انتولوگيانى سىيعا تارتىپ، قولتاڭباسىمەن تابىستاعان جاعدايلار بولدى. ارتىنشا «ماڭگىلىك سارىننىڭ» ەكىنشى تومى شىققان كەزدە حالىق وزىنە كەرەك دۇنيە وسى ەكەنىن انىق ءتۇسىندى. ودان كەيىن «قازاقتىڭ مىڭ كۇيى» شىقتى. وسى ءۇش انتولوگيانىڭ جارىق كورۋى قازاق حالقىنىڭ كۇيگە، مۋزىكاعا دەگەن تالعامىن، توقىراۋ زامانىنان قالىپتاسقان قاتە تۇسىنىكتى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. وسى تاريحي جيناق قازاق كۇيشىلەرىنىڭ ميىن، جۇرەگىن ءبىر شايىپ وتكەنى شىندىق. سودان كەيىن جاستار دا اتا-باباسىنان قالعان مانەردى، كۇيشىلىك مەكتەپتى ساقتاي تارتاتىن دەڭگەيگە جەتتى. قازاقتىڭ كۇي ونەرىنىڭ بايلىعى – ءاربىر ايماقتاعى ەرەكشەلىگى انىق كورىنە باستادى. وسى ەڭبەكتەردىڭ شىعۋىنا باس بولعان م.قۇلمۇحامەد سىندى اردا ازامات ەكەنىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. سونداي-اق عالىمدار تاراپىنان ا.توقتاعان، ب.مۇپتەكەەۆ، س.اقمولدا، ا.ءماۋلەت، م.ابۋعازى سياقتى ازاماتتار دا كۇي جيناقتاۋدا كۇشى مەن قاجىرىن ايامادى.
– جانعالي اعا، قازاقتىڭ كۇي ونەرى توكپە كۇي جانە شەرتپە كۇي دەپ بولىنەتىنىن بىلەمىز. بىراق كۇيدى ءبولۋ ۇلتتى ءبولۋ دەگەن جەلبۋاز پىكىردى ۇستاناتىندار بار. ولارعا ايتار ءۋاجىڭىز قانداي؟
– قازاقتىڭ كۇيشىلەرىنىڭ اراسىندا كەڭەس وكىمەتى، قايتا قۇرۋ كەزەڭىنەن كەلە جاتقان، كۇيگە جاداعاي قارايتىن، قازاقتا ءبىر-اق سارىن بولۋى كەرەك دەيتىن قاتە تۇسىنىك ءالى كۇنگە دەيىن بوي كورسەتىپ قالادى. كۇيدىڭ سارىنى نەعۇرلىم كوپ بولسا، ول – قازاقتىڭ بايلىعى. قاراپايىم عانا ءبىر مىسال ايتايىن. جىر ونەرىن ءبىر دەپ تانىساق، ماڭعىستاۋدىڭ، نوعايدىڭ جىرىن، سىردىڭ، قاراقالپاقتىڭ جىر-تەرمە، تولعاۋىنىڭ بارلىعىن ءبىر مانەرمەن ورىندا دەسەك، جىردان قانداي قادىر-قاسيەت قالادى؟ وندا ءبىز جىر مەن تەرمەنى تاقىر كەدەي ەتەرىمىز ءسوزسىز. سول سياقتى كۇيدە دە مەكتەپ بار. مەكتەپ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى جەتىستىك. جالپى، شەرتپە كۇيدى ارقاعا ءتان دەسەك قاتەلەسەمىز. ويتكەنى سۇگىر باستاعان قاراتاۋدىڭ سازى، اناۋ التايدىڭ كومەكەيمەن ايتاتىن اندەرى سەكىلدى شىعىستىڭ سىبىزعى قۇساپ سۇڭقىلدايتىن كۇيلەرى بار. قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ ءسوزدەرى سەكىلدى شەشەن فورماعا قۇرىلعان ارقانىڭ كۇيلەرى بار. جەتىسۋدا الاتاۋدىڭ لەبىندەي ەسىپ تۇراتىن نۇرعيسانىڭ شەرتپەلەرى بار. مىسالى، «ارمان»، «اققۋ» سىندى كۇيلەرىنەن قارت الاتاۋدى تەل ەمگەن ەكى حالىقتىڭ اۋەنى سەزىلەدى دە تۇرادى. بۇل بۇزىلماۋى كەرەك. ەگەر ءبىز قازىرگى كاسىبي وقىتۋدان وسىنىڭ بارلىعىن جويىپ جىبەرەتىن بولساق، وندا ءبىز بارىمىزدان ايىرىلامىز.
ال كۇيدە مانەر دەگەن جارىقتىق ءبىر جوعالسا، قايتا قالپىنا كەلمەيدى. بىزدە جوعالعان ءمانەر وتە كوپ. تۇتاس ءبىر كۇيشىلىك مەكتەپ جويىلىپ كەتكەن زاماندار بولعان.
مىسالى، اقبالانىڭ مەكتەبى (اقبالا – بەرىرەكتەگى ءمانەر جەتكىزۋشى عانا، ونىڭ الدىنداعى كۇيشىلەردىڭ اتى بۇل كۇندە اتالمايدى دا) اتالىپ كەتكەن كونە تاشكەنت پەن شىمكەنتتىڭ ارالىعىنداعى، بەرگى جاعى مىنا قىزىلورداعا دەيىن كەلەتىن جيدەلىبايسىن كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ باسى بولا تۇرا جويىلىپ كەتكەن. بۇل مەكتەپتىڭ ءومىر سۇرگەن مەكەنى – تۇركىستان، قاراقالپاق، ارالعا دەيىنگى ارالىق. ال ەندى قازىر قاراقالپاقتىڭ كۇيى ءتىرى، ارالدىڭ كۇيشىلىك مانەرى دە ءوز تۇعىرىنا قونعان. تۇركىستانداعى مەكتەپ دە ءوز باعىتىن جوعالتقان جوق. سەبەبى ول جەردە نارتايدىڭ، الشەكەيدىڭ كۇيشىلىگى بار. ال ەندى اقبالانىڭ ءوز كۇيشىلىگى جوق. ونىڭ مىناداي سەبەبى بار: اقبالانىڭ كۇيشىلىك مەكتەبى باستاۋ العان جەردە وتىرىقشى مادەنيەت قالىپتاسقان. قازىر سول وڭىردە اتاقونىستىڭ مانەرىمەن كۇي تارتاتىن جان جوق. ول وڭىردەگى ەجەلگى ءان جامال وماروۆانىڭ «بيپىلىمەن» توقتادى. قازىر سول مانەردەگى اۋەزدى ىڭىلداي الاتىن ادام تاپپايسىڭ سول وڭىردەن. اقبالانىڭ كۇيىن تارتاتىندار بار. بىراق ول قازانعاپقا ەلىكتەيدى. سەبەبى اقبالا مانەرىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن تانىمايدى. وسىنداي وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعى جوعارىداعى انتولوگيالار جارىققا شىققان كەزدە تالقىلانا باستادى. ءتۇرلى عىلىمي ەڭبەكتەر، تالداۋ ماقالالار جارىق كوردى. سونداي عىلىمي ماقالالاردىڭ ىشىندەگى ماعان ۇناعانى – ونەرتانۋشى بەرىك ءجۇسىپتىڭ ماقالاسى.
جالپى، انتولوگيا دەگەن جيناق قوي. ەندى بۇل ءارى قاراي جالعاسۋى كەرەك، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى كەرەك. مەكتەپتەرگە ءبولۋ قاجەت جانە ونى تاجىريبەگە ەنگىزۋگە ءتيىستىمىز. ارقانىڭ تورىنە ۋىق قاداعان ونەردىڭ بەلدى ورداسىنىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ الەم ءارتىسى ايمان مۇساقوجاەۆا باسقاراتىن قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتى. سارىارقاداعى ونەردىڭ قايناعان قازانىندا قازىر ءداستۇرلى مۋزىكا وتە جاقسى جولعا قويىلدى. ماسەلەن، ءاندى الاتىن بولساق، جەتىسۋدىڭ انشىلىگى بولەك، تەرمە ونەرى ءوز الدىنا، جىرشىلىق ونەردىڭ دە جىلىگى باسقا، عاريفوللا مەكتەبى ءوز الدىنا جەكە مەكتەپ بولىپ وقىتىلىپ جاتىر. سول سياقتى ءبىزدىڭ كۇي ونەرىندە دە وسى تاجىريبەنى ەنگىزىپ جاتقان مايتالمان ماماندار بار. مىسالى، اناۋ ۇسەن تورە، شال مىرزادان بەرى قاراي كەلە جاتقان قازانعاپ مەكتەبىن جاقسى مەڭگەرگەن ەدىل باcىقاراەۆ، كەشەگى اتىراۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ الىبى قارشىعا احمەدياروۆتىڭ مانەرىن الىپ قالعان اقبوتا تۇرىمبەتوۆالار، ودان كەيىن ورالداعى اتاقتى قالي جانتىلەۋوۆ، ار جاعى سەيتەك، دينانىڭ ەلى، بوكەي ورداسىنىڭ، جالپى، ورال توڭىرەگىندەگى كۇيشىلىكتى جاقسى مەڭگەرگەن ابىلعازى احماديەۆ دەگەن كۇيشى جىگىت بار. ماڭعىستاۋدان ابىل، ەسىر، ەسباي، شامعۇل، الىم كۇيلەرىنىڭ مايتالمانى جۇمابەك قادىرقۇلوۆ دەگەن جاس كۇيشىنى اتاماسقا بولماس.
ەندى شەرتپە كۇيدى الايىق. جەتىسۋ كۇيشىلىك مەكتەبىنىڭ كۇيلەرىن زەرتتەگەن جانە سونى ءوزى تارتا الاتىن باتىرجان ابەنوۆ ەسىمدى شەبەر جىگىت بار. ول – الاتاۋدىڭ ارعى بەتى مەن بەرگى بەتىنىڭ تولىق كۇيلەرىنىڭ سازىن مەڭگەرگەن، سول ءداستۇردى ۇستانعان كۇيشى. مۇنىڭ ءبارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، بىزدە «ءتورەلەر مەكتەبى» دەگەن ءوز الدىنا بولەك مەكتەپ بار. ونىڭ باسىندا داۋلەتكەرەي تۇر. سول كەزدەگى ولشەمگە ساياتىن بولساق، ءداۋلەتكەرەيدىڭ اكەسى شىعاي دا، اتالاس تۋىسى ءجاڭگىر دە حان بولعان، كوزى اشىق ادامدار. سوندىقتان تورەلەردىڭ تارتىسى مەن قاعىسى ءمۇلدە بولەك. تورەلەردىڭ كۇيى تەك قانا سالتاناتتى شەرۋلەردە تارتىلاتىن كۇي ەكەن دەۋگە بولمايدى. سول مەكتەپتىڭ بۇگە-شىگەسىن ارالاعان، سول مەكتەپتىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرىن جاڭعىرتۋعا ءومىرىن ارناعان تۇرار الىپباەۆ دەگەن جىگىت بار. مۇنىڭ ءبارىن تىزبەلەپ ايتىپ وتىرعان سەبەبىم مەن جوعارىدا اتاپ وتكەن كۇيشىلەردىڭ بارلىعى – ءبىر-ءبىر كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ شىراقشىسى. ويتكەنى بىزدە سول باعىتتا عىلىمي ەڭبەك جاساپ جۇرگەن، سول باعىتتا مەكتەپ قالىپتاستىرا الاتىن كۇيشىلەر بار. سول سەبەپتى بىزگە كۇيدىڭ عىلىمي نەگىزىن قالىپتاستىراتىن ورتالىق قاجەت-اق.
– جانعالي اعا، ءوزىڭىز جوعارىدا قازاقتىڭ كۇي مەكتەبىنىڭ كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن قىرلارىن اشىپ بەردىڭىز. ءبىزگە بەلگىلىسى – شەرتپە كۇي مەن توكپە كۇي مەكتەبى عانا. ەل اۋزىندا وسى ەكى مەكتەپتىڭ وكىلدەرى اراسىندا الاۋىزدىق بار دەگەندى ءجيى ەستيمىز. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، وسى ەكى مەكتەپتىڭ كۇيشىلەرىنىڭ اراسىندا بىرلىك بار ما؟
– مەن ءوزىم، نەگىزى، شەرتپە كۇيدىڭ وكىلىمىن. مەن ونەرگە، ادەبيەتكە قاتىستى ءبولىپ تاستاۋ، قاجەتسىز دەگەن ۇعىمداردى ءتۇسىنبەيمىن. الىسقا بارماي-اق، وسى پىكىردى قازىرگى جاعدايمەن باجايلاپ كورەيىك. مىسالى، كوبىمىز توكپە كۇيدىڭ ەڭ مىقتى وكىلى قاليدىڭ ءشاكىرتى، ماڭعىستاۋلىق ابىلدىڭ كۇيلەرىن، نارتايدىڭ كۇيلەرىن كەرەمەت ورىندايتىن ءشامىل ابىلتاەۆتان اسا قويمايمىز عوي. ءبىراق وسى شاكەڭنىڭ شىعارماشىلىعىن الىپ قاراساق، ءوزىنىڭ شىعارعان كۇيلەرىنىڭ كوبىسى شەرتپە كۇي. توكپە كۇيدىڭ قايتالانباس وكىلى قارشىعا احمەدياروۆتىڭ كۇيلەرىن سانايتىن بولساق، جارتىسىنان استامى شەرتپە كۇي. شەرتپە كۇيشىمىز ماعاۋيا حامزين كۇرمانعازىنىڭ «سەرپەرىن»، «اقساق قۇلاندى» توكپەشىلەردەن ارتىق تارتپاسا كەم تارتپايدى. مۇنىڭ بارلىعى كۇيگە دەگەن ءبىتپەيتىن ماحابباتتى كورسەتەدى. ءوزىن تانىعان، بولمىسىن مويىنداعان كۇيشى ەشقاشان وزگە مەكتەپ وكىلىن داتتاماۋعا ءتيىس. ال الاۋىزدىقتى قاساقانا تۋعىزاتىندار ەل اراسىندا بولعان، بولادى، بولا بەرەدى.
توكپە كۇيشىنىڭ شەرتپە كۇيگە، شەرتپە كۇيشىنىڭ توكپە كۇيگە دەگەن ىنتىزارلىعى قازاقتا ەشقاشان تولاستاعان ەمەس. بىراق كەڭەس وكىمەتىنىڭ يدەولوگياسىنا سايكەس، ءبىر كەزدەرى كونسەرۆاتوريادا شەرتپە كۇي وقىتىلماسىن دەگەن ارنايى بۇيرىق تا شىققان. سەبەبى كەڭەستىك يدەولوگيا شەرتپە كۇيدى الاشورداشىلاردىڭ مۇلكى دەپ ساناعان. مۇنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، ساكەننىڭ اكەسى سەيفوللا زامانىندا وتە بەدەلدى كۇيشى بولعان جانە شەرتپە كۇيلەردى شەبەر ورىنداعان. ودان بولەك، قىزداربەك، سەمبەك، ءابدي كەشەگى اتىلىپ كەتكەن، بولماسا سولاقاي ساياسات اتىن ۇمىتتىرىپ جىبەرە جازداعان سايدالى سارى توقانىڭ كۇيلەرىنە كوممۋنيستىك پارتيا ابدەن وشتەسىپ العان. سول شەكپەننەن شىققاندار ءالى كۇنگە شەرتپە كۇيدى جاراتپايدى. ول راس، بىراق جالپى حالىقتىڭ اراسىندا كۇيدى شەرتپە، توكپە بولعاندىعىنان جەك كورۋ دەگەن ۇعىم جوق. توكپە كۇيدىڭ توپىراعىن مەكەندەگەن اداي بولسا، ول دا شەرتپە كۇيدى جاقسى كورەدى. ويتكەنى قانى قازاق. ال قازاققا دۇشپاندىق ويلايتىندار كۇي مەكتەبىن ءبىر-ءبىرىنە قارسى قويادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقتىڭ كۇي ونەرىنە جىك ءتۇسىرۋ، ىدىراتۋ، تامىرىنان ايىرۋ كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن باتىستىڭ سيمفونيالىق شىعارمالارىنا شيكىزات ازىرلەۋدىڭ العىشارتى بولاتىن. كەيبىر بەلسەندىلەردىڭ ءالى كۇنگە ايتىپ جۇرگەنى وسى قاعيدا ەكەنى داۋسىز. ال كۇيدىڭ تۇرلەنىپ، قۇبىلىپ، مەكتەپكە جىكتەلۋى اللانىڭ قازاققا بەرگەن بايلىعى دەپ ەسەپتەيمىن.
الاشقا ايتار داتىم…
بۇگىنگى قازاق كۇيدى دە، كۇيشىنى دە قۇرمەتتەسىن! جۇرەك پەن سانانى تازارتۋ كەرەك. ءوز تانىمىن مويىنداۋ كەرەك. قازاق ءتىلى ەشقاشان جويىلمايدى. ول – قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ ءتىلى جويىلىپ كەتكەندە دە جويىلمايتىن ماڭگىلىك ءتىل. وزبەكتىڭ ءتىلى جويىلعانىمەن، قىرعىزدىڭ ءتىلى جويىلمايدى. ازياداعى تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ ءتىلى جويىلعانىمەن، وسمان تۇركىلەرىنىڭ ءتىلى ءوز قالپىن ساقتاپ قالا بەرەدى. قالايدا ءتۇبىرىن تاۋىپ الادى. ال الاشتىڭ كۇيى جوعالسا، وزبەك، قىرعىز، تۇرىك قايتادان سول مانەردى ەشقاشان تاۋىپ بەرمەيدى. ويتكەنى ول – وسى توپىراققا عانا ءتان ونەر. ءار قازاقتىڭ تاڭ اتپاي تىڭدايتىنى كۇي بولسا، جوعالعان رۋحى جاڭعىرار ەدى.
الاشقا ايتار تىلەك
«جاستار بۇزىلىپ بارادى» دەگەن ءسوز مىنا مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ اۋزىنان شىقسا كۇلكى تۋعىزادى. الايدا جاستاردىڭ اراسىندا كۇيدى تويعا بەيىمدەپ تارتاتىندار بار. وعان قارسىلىعىم جوق. سەبەبى ول – كۇنكورىسى. بىراق تويعا بەيىمدەلگەن كۇيىن ساحناعا الىپ شىقپاسا دەگەن اعالىق اقىلىمدى ايتقىم كەلەدى. كۇيدىڭ دە وزىندىك سارىنى بولادى. مىسالى، جازۋشى اتاۋلىنىڭ ءبارى ءوز شىعارمالارىن عابيت ءمۇسىرەپوۆتىڭ ۇلگىسىندە جازاتىن بولسا ادەبيەتتىڭ قۇنى قالماس ەدى. سول سياقتى كەيىنگى كۇي شىعارىپ ءجۇرگەن ءىنى-قارىنداستارىما دا ءبىرسارىندى كۇيدەن اۋلاق بولسىن دەيمىن. اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان بايلىعىمىزدى، قازىنامىزدى كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋىمىز كەرەك.
ەڭ وزەكتى پىكىر
نارىققا ساۋداگەردىڭ ويى بەيىمدەلسە، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق احۋالى بەيىمدەلسە، قوعام بەيىمدەلسە، عىلىم بەيىمدەلسە مەن ونى قۇپ كورەمىن. ال نارىققا ءتول ونەر بەيىمدەلسە، ءتىپتى ءسوز بەيىمدەلە باستاسا، وندا رۋحانياتىڭا اۋىر ناۋبەت، جۇت كەلدى دەي بەر.
ۇلاعات حانزادا، «الاش ايناسى».
