امەريكا بيلىگىنە دونالد ترامپ كەلگەلى ۋكراينادا ءبىتىم ورناتۋعا ءۇمىت ويانعانىمەن، سەنىم اقتالماي تۇر. مۇددە قايشىلىعى دا شەشىلمەدى. ترامپتىڭ ۋكراينادا كوزدەگەنى نە ەدى؟
اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ ۋكراينا پرەزيدەنتى ۆلاديمير زەلەنسكيدىڭ جۇما كۇنى ۆاشينگتونعا ساپارى كەزىندە اقش پەن ۋكراينا اراسىندا «سيرەك جەر مەتالدارى» تۋرالى كەلىسىمگە قول قويماق ەدى. الايدا كەزدەسۋ ءسوز تالاستىرۋمەن اياقتالىپ، ەشقانداي قۇجاتقا قول قويىلمادى.
ترامپ وسى كەزدەسۋ الدىندا كەلىسىم جاساسپايىنشا، كيەۆكە سوعىستا قولداۋ كورسەتۋدەن باس تارتقان.
ۋكراينادا سيرەك مەتالدارى مەن ماڭىزدى مينەرالداردىڭ ۇلكەن قورى بار. بىراق ولاردىڭ كوپشىلىگى رەسەي اسكەرىنىڭ باقىلاۋىنداعى اۋماقتاردا ورنالاسقان. ترامپتىڭ ايتۋىنشا، ۋكراينا بۇل رەسۋرستاردى اقش-قا بەرسە، ەل باسشىلىعى رەسەيگە قارسى سوعىستا قولداۋدى جالعاستىرماق.
«مەن سيرەك جەر مەتالدارىنىڭ شامامەن 500 ملرد دوللارلىق ەكۆيۆالەنتىن العىم كەلەتىنىن ايتتىم جانە ولار بۇعان كەلىسىم بەردى»، - دەگەن ترامپ 10 اقپاندا Fox News ءتىلشىسى برەت بايەرگە بەرگەن سۇحباتىندا.
ۆلاديمير زەلەنسكي بۇل اڭگىمەنى «بايسالدى ەمەس» دەپ اتاپ، ەلدى ساتا المايتىنىن ايتتى. الايدا، اقش-تىڭ كيەۆكە قاتىستى ۇستانىمى بارعان سايىن قاتاڭداعاننان كەيىن ونىڭ پىكىرى وزگەرە باستادى.
26 اقپان كۇنى كەلىسىمگە قاتىستى پىكىر بىلدىرگەن زەلەنسكي اقش-تىڭ ۋكرايناعا كومەكتى جالعاستىرۋى باستى ماسەلە ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، مينەرالدارعا قاتىستى الدىن الا كەلىسىم – تەك باستاما جانە ول ۇلكەن جەتىستىككە اينالۋى مۇمكىن.
ترامپتىڭ ۇسىنىسى اقش ءۇشىن ۋكراينا اۋماعىنداعى پايدالى قازبالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى. بىراق بۇل رەسۋرستار نە ءۇشىن قاجەت جانە ولار اقش-قا قانداي پايدا اكەلۋى مۇمكىن؟
سيرەك مەتالدار دەگەن نە؟
سيرەك مەتالدار – زاماناۋي تەحنولوگيالار مەن ءوندىرىس ءۇشىن ماڭىزدى 17 ەلەمەنتتىڭ توبى. ولار سمارتفوندار، كومپيۋتەرلەر، مەديتسينالىق جابدىقتار جانە باسقا دا كوپتەگەن قۇرىلعىلاردى جاساۋ ءۇشىن قولدانىلادى. Sc — سكاندي، Y — يتتري، La — لانتان، Ce — تسەري، Pr — پرازەوديم، Nd — نەوديم، Pm — پرومەتي، Sm — ساماري، Eu — ەۆروپي، Gd — گادوليني، Tb — تەربي، Dy — ديسپروزي، Ho — گولمي، Er — ەربي، Tm — تۋللي، Yb — يتتەربي، Lu — ليۋتەتسي ءتارىزدى ەلەمەنتتەر سيرەك مەتالدار تىزبەگىن قۇرايدى.
بۇل مينەرالداردى سيرەك دەپ اتايتىن سەبەبى ولاردى تابيعاتتا تازا كۇيىندە تابۋ قيىن. سيرەك مەتالدار كوبىنە توري، ۋران سياقتى راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەرمەن بىرگە كەزدەسەدى. ولاردى ءبولىپ الۋ كوپ مولشەردە ۋلى حيميكاتتاردى قاجەت ەتەتىندىكتەن، كەن ءوندىرۋ پروتسەسى قىمباتقا شىعادى.
ۋكراينادا قانداي مينەرال بار؟
ۋكراينادا ەۋروپالىق وداق «ماڭىزدى شيكىزات» دەپ انىقتاعان 30 ەلەمەنتتىڭ 21-ءى كەزدەسەدى. بۇل الەمدىك قوردىڭ شامامەن 5 پايىزىن قۇرايدى.
ەلەمەنتتەردىڭ نەگىزگى كەنى ۋكراينانىڭ كريستالدى ءماسسيۆىنىڭ وڭتۇستىگىندە، اسىرەسە ازوۆ تەڭىزىنىڭ استىندا تۇبىندە ەكەندىگى ايتىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل اۋماقتاردىڭ باسىم بولىگى رەسەيدىڭ باقىلاۋىندا. دەگەنمەن ۋكراينادا ءالى دە ورتا پوبۋجە، كيەۆ، سونداي-اق ۆيننيتسا جانە جيتومير وبلىستارىنا قاتىستى الەۋەتتى جوبالار بار.
ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، ۋكراينادا كوپتەگەن گەولوگيالىق نىساندار انىقتالعانىمەن، ولاردىڭ بارلىعى بىردەي كەن ورنىنا اينالا بەرمەيدى. ەگەر پايدالى قازبالاردى ءوندىرۋ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءتيىمدى دەپ تانىلسا عانا ولاردى تولىققاندى يگەرۋگە مۇمكىندىك تۋادى.
«بۇل جەرلەردە پايدالى قازبالار بار ەكەنى انىق. بىراق ولاردىڭ شىنىمەن دە يگەرۋگە لايىقتى ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءالى كوپ زەرتتەۋ قاجەت» - دەيدى Benchmark Mineral Intelligence كومپانياسىنىڭ وكىلى ادام ۆەبب.
Forbes ۋكراينا باسىلىمىنىڭ مالىمەتىنشە، ۋكرايناداعى پايدالى قازبالاردىڭ 70 پايىزعا جۋىعى دونەتسك، دنەپروپەتروۆسك جانە لۋگانسك وبلىستارىندا ورنالاسقان. بۇل جەرلەردىڭ كوپ بولىگى قازىرگى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ باقىلاۋىندا.
سونىمەن قاتار، ۋكراينادا سيرەك مەتالدارىنان بولەك، ليتي سياقتى ماڭىزدى مينەرالداردىڭ دا قورى بار. ۋكراينا ۇكىمەتىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ەلدەگى ليتي قورى شامامەن 450 000 توننانى قۇرايدى.
ۋكراينادا ليتي ءوندىرۋ ءالى باستالعان جوق، بىراق ونى يگەرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
قازىرگى ۋاقىتتا رەسەي دونەتسك وبلىسىنداعى شەۆچەنكوۆسكوە جانە بەرديانسك اۋدانىنداعى كرۋتايا بالكا ليتي كەن ورنىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر.
ال كيروۆوگراد وبلىسىنداعى كەن ورنى – ۋكراينا قاراماعىندا.
اقش سيرەك مەتالدار مەن ماڭىزدى مينەرالداردى ءوندىرۋدى باقىلاۋعا ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتۋدا. وعان سەبەپ بۇل سالادا قىتايمەن باسەكەلەستىك كۇشەيىپ كەلەدى.
سوڭعى جىلدارى قىتاي سيرەك جەر مەتالدارىن ءوندىرۋ جانە وڭدەۋ بويىنشا كوشباسشى ەلگە اينالدى. قازىر ونىڭ ۇلەسى الەمدىك ءوندىرىستىڭ 60-70 پايىزىن، ال قايتا وڭدەۋ قۋاتىنىڭ پايىزىنىن قۇرايدى.
مينەرال نە ءۇشىن كەرەك؟
اقش-تىڭ بۇل رەسۋرستار بويىنشا قىتايعا تاۋەلدى بولۋى ترامپ اكىمشىلىگىن الاڭداتۋدا. ويتكەنى بۇل ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن ەكونوميكالىق تۇراقتىلىققا اسەر ەتەدى. سيرەك مەتالدار ەلەكتروموبيلدەردەن باستاپ اسكەري تەحنيكاعا دەيىنگى كوپتەگەن جوعارى تەحنولوگيالىق قۇرىلعىلاردى جاساۋ ءۇشىن قاجەت.
ترامپ جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنەن باس تارتىپ، وتىن-شيكىزات ءوندىرىسىن كەڭەيتۋدى جوسپارلاپ وتىر. سول سەبەپتى ول تازا ەنەرگياعا كوشۋ ءۇشىن ماڭىزدى مينەرالداردى قاي جەردەن بولسا دا العىسى كەلەدى.
بۇل پايدالى قازبالار تەك جاسىل ەنەرگيا ءۇشىن عانا ەمەس، اسكەري جانە ناۆيگاتسيالىق جابدىقتار، اسىرەسە جاساندى ينتەللەكت (جي) دەرەكتەرىن وڭدەۋ ورتالىقتارى ءۇشىن دە اسا قاجەت.
بۇعان دەيىن ترامپ ەلدە جاساندى ينتەللەكت ينفراقۇرىلىمىن كەڭەيتۋ جوسپارىن جاريالاعان. بۇل ءۇشىن وتە كوپ مولشەردە مىس، كرەمني، پاللادي جانە سيرەك جەر مەتالدارى قاجەت.
الايدا قازىردىڭ وزىندە كەرەك مينەرالداردىڭ جەتكىزىلۋى ازايا باستاعان. سوندىقتان الەمدە تازا ەنەرگيا سالاسىنىڭ دامۋى باياۋلاپ كەلەدى.
قىتايدان قالماۋدىڭ قامى
حالىقارالىق جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرى اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتىنشە، قىتاي ونداعان جىلدار بويى قايتا وڭدەۋ تەحنولوگيالارى مەن تاجىريبەسىن جەتىلدىرگەن. قازىر ولار تابيعي گرافيت پەن ديسپروزي جەتكىزىلىمىنىڭ 100 پايىزىن، كوبالتتىڭ 70 پايىزىن، سونداي-اق وڭدەلگەن ليتي مەن مارگانەتستىڭ 60 پايىزعا جۋىعىن باقىلايدى.
سونىمەن قاتار، پەكين افريكا، ازيا جانە وڭتۇستىك امەريكاداعى ءىرى كەن ورىندارىنا يە بولىپ، الەمدەگى نەگىزگى مەتالدارعا قاتاڭ باقىلاۋ جاساپ وتىر.
اقش كونگرەسىنىڭ قارۋلى كۇشتەر جونىندەگى كوميتەتى بايدەن بيلىگى كەزىندە قىتايدىڭ جاھاندىق جەتكىزۋ جۇيەسىندەگى ىقپالى كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ، اقش وزىنە قاجەت ماڭىزدى مينەرالداردى ءوزى ءوندىرۋى كەرەك ەكەنىن مالىمدەگەن. ال ترامپ اكىمشىلىگى ۋكراينا مەن گرەنلانديانى وسى مينەرالداردى الۋعا بولاتىن ايماقتار رەتىندە قاراستىرىپ وتىر.
