Amerıka bıligine Donald Tramp kelgeli Ýkraınada bitim ornatýǵa úmit oıanǵanymen, senim aqtalmaı tur. Múdde qaıshylyǵy da sheshilmedi. Tramptyń Ýkraınada kózdegeni ne edi?
AQSh prezıdenti Donald Tramp Ýkraına prezıdenti Vladımır Zelenskııdiń juma kúni Vashıngtonǵa sapary kezinde AQSh pen Ýkraına arasynda «sırek jer metaldary» týraly kelisimge qol qoımaq edi. Alaıda kezdesý sóz talastyrýmen aıaqtalyp, eshqandaı qujatqa qol qoıylmady.
Tramp osy kezdesý aldynda kelisim jasaspaıynsha, Kıevke soǵysta qoldaý kórsetýden bas tartqan.
Ýkraınada sırek metaldary men mańyzdy mıneraldardyń úlken qory bar. Biraq olardyń kópshiligi Reseı áskeriniń baqylaýyndaǵy aýmaqtarda ornalasqan. Tramptyń aıtýynsha, Ýkraına bul resýrstardy AQSh-qa berse, el basshylyǵy Reseıge qarsy soǵysta qoldaýdy jalǵastyrmaq.
«Men sırek jer metaldarynyń shamamen 500 mlrd dollarlyq ekvıvalentin alǵym keletinin aıttym jáne olar buǵan kelisim berdi», - degen Tramp 10 aqpanda Fox News tilshisi Bret Baıerge bergen suhbatynda.
Vladımır Zelenskıı bul áńgimeni «baısaldy emes» dep atap, eldi sata almaıtynyn aıtty. Alaıda, AQSh-tyń Kıevke qatysty ustanymy barǵan saıyn qatańdaǵannan keıin onyń pikiri ózgere bastady.
26 aqpan kúni kelisimge qatysty pikir bildirgen Zelenskıı AQSh-tyń Ýkraınaǵa kómekti jalǵastyrýy basty másele ekenin atap ótti. Onyń aıtýynsha, mıneraldarǵa qatysty aldyn ala kelisim – tek bastama jáne ol úlken jetistikke aınalýy múmkin.
Tramptyń usynysy AQSh úshin Ýkraına aýmaǵyndaǵy paıdaly qazbalardyń mańyzdylyǵyn kórsetedi. Biraq bul resýrstar ne úshin qajet jáne olar AQSh-qa qandaı paıda ákelýi múmkin?
SIREK METALDAR DEGEN NE?
Sırek metaldar – zamanaýı tehnologııalar men óndiris úshin mańyzdy 17 elementtiń toby. Olar smartfondar, kompıýterler, medıınalyq jabdyqtar jáne basqa da kóptegen qurylǵylardy jasaý úshin qoldanylady. Sc — skandıı, Y — ıttrıı, La — lantan, Ce — erıı, Pr — prazeodım, Nd — neodım, Pm — prometıı, Sm — samarıı, Eu — evropıı, Gd — gadolınıı, Tb — terbıı, Dy — dısprozıı, Ho — golmıı, Er — erbıı, Tm — týllıı, Yb — ıtterbıı, Lu — lıýteıı tárizdi elementter sırek metaldar tizbegin quraıdy.
Bul mıneraldardy sırek dep ataıtyn sebebi olardy tabıǵatta taza kúıinde tabý qıyn. Sırek metaldar kóbine torıı, ýran sııaqty radıoaktıvti elementtermen birge kezdesedi. Olardy bólip alý kóp mólsherde ýly hımıkattardy qajet etetindikten, ken óndirý proesi qymbatqa shyǵady.
ÝKRAINADA QANDAI MINERAL BAR?
Ýkraınada Eýropalyq Odaq «mańyzdy shıkizat» dep anyqtaǵan 30 elementtiń 21-i kezdesedi. Bul álemdik qordyń shamamen 5 paıyzyn quraıdy.
Elementterdiń negizgi keni Ýkraınanyń krıstaldy massıviniń ońtústiginde, ásirese Azov teńiziniń astynda túbinde ekendigi aıtylady. Qazirgi ýaqytta bul aýmaqtardyń basym bóligi Reseıdiń baqylaýynda. Degenmen Ýkraınada áli de Orta Pobýje, Kıev, sondaı-aq Vınnıa jáne Jıtomır oblystaryna qatysty áleýetti jobalar bar.
Sarapshylardyń aıtýynsha, Ýkraınada kóptegen geologııalyq nysandar anyqtalǵanymen, olardyń barlyǵy birdeı ken ornyna aınala bermeıdi. Eger paıdaly qazbalardy óndirý ekonomıkalyq turǵydan tıimdi dep tanylsa ǵana olardy tolyqqandy ıgerýge múmkindik týady.
«Bul jerlerde paıdaly qazbalar bar ekeni anyq. Biraq olardyń shynymen de ıgerýge laıyqty ekenin dáleldeý úshin áli kóp zertteý qajet» - deıdi Benchmark Mineral Intelligence kompanııasynyń ókili Adam Vebb.
Forbes Ýkraına basylymynyń málimetinshe, Ýkraınadaǵy paıdaly qazbalardyń 70 paıyzǵa jýyǵy Donek, Dnepropetrovsk jáne Lýgansk oblystarynda ornalasqan. Bul jerlerdiń kóp bóligi qazirgi ýaqytta Reseıdiń baqylaýynda.
Sonymen qatar, Ýkraınada sırek metaldarynan bólek, lıtıı sııaqty mańyzdy mıneraldardyń da qory bar. Ýkraına úkimetiniń derekterine súıensek, eldegi lıtıı qory shamamen 450 000 tonnany quraıdy.
Ýkraınada lıtıı óndirý áli bastalǵan joq, biraq ony ıgerý josparlanyp otyr.
Qazirgi ýaqytta Reseı Donek oblysyndaǵy Shevchenkovskoe jáne Berdıansk aýdanyndaǵy Krýtaıa Balka lıtıı ken ornyn baqylaýda ustap otyr.
Al Kırovograd oblysyndaǵy ken orny – Ýkraına qaramaǵynda.
AQSh sırek metaldar men mańyzdy mıneraldardy óndirýdi baqylaýǵa erekshe qyzyǵýshylyq tanytýda. Oǵan sebep bul salada Qytaımen básekelestik kúsheıip keledi.
Sońǵy jyldary Qytaı sırek jer metaldaryn óndirý jáne óńdeý boıynsha kóshbasshy elge aınaldy. Qazir onyń úlesi álemdik óndiristiń 60-70 paıyzyn, al qaıta óńdeý qýatynyń paıyzynyn quraıdy.
MINERAL NE ÚShIN KEREK?
AQSh-tyń bul resýrstar boıynsha Qytaıǵa táýeldi bolýy Tramp ákimshiligin alańdatýda. Óıtkeni bul ulttyq qaýipsizdik pen ekonomıkalyq turaqtylyqqa áser etedi. Sırek metaldar elektromobılderden bastap áskerı tehnıkaǵa deıingi kóptegen joǵary tehnologııalyq qurylǵylardy jasaý úshin qajet.
Tramp jańartylatyn energııa kózderinen bas tartyp, otyn-shıkizat óndirisin keńeıtýdi josparlap otyr. Sol sebepti ol taza energııaǵa kóshý úshin mańyzdy mıneraldardy qaı jerden bolsa da alǵysy keledi.
Bul paıdaly qazbalar tek jasyl energııa úshin ǵana emes, áskerı jáne navıgaııalyq jabdyqtar, ásirese jasandy ıntellekt (JI) derekterin óńdeý ortalyqtary úshin de asa qajet.
Buǵan deıin Tramp elde jasandy ıntellekt ınfraqurylymyn keńeıtý josparyn jarııalaǵan. Bul úshin óte kóp mólsherde mys, kremnıı, palladıı jáne sırek jer metaldary qajet.
Alaıda qazirdiń ózinde kerek mıneraldardyń jetkizilýi azaıa bastaǵan. Sondyqtan álemde taza energııa salasynyń damýy baıaýlap keledi.
QYTAIDAN QALMAÝDYŃ QAMY
Halyqaralyq jańartylǵan energııa kózderi agenttiginiń málimetinshe, Qytaı ondaǵan jyldar boıy qaıta óńdeý tehnologııalary men tájirıbesin jetildirgen. Qazir olar tabıǵı grafıt pen dısprozıı jetkiziliminiń 100 paıyzyn, kobalttyń 70 paıyzyn, sondaı-aq óńdelgen lıtıı men marganetiń 60 paıyzǵa jýyǵyn baqylaıdy.
Sonymen qatar, Pekın Afrıka, Azııa jáne Ońtústik Amerıkadaǵy iri ken oryndaryna ıe bolyp, álemdegi negizgi metaldarǵa qatań baqylaý jasap otyr.
AQSh Kongresiniń Qarýly kúshter jónindegi komıteti Baıden bıligi kezinde Qytaıdyń jahandyq jetkizý júıesindegi yqpaly kúsheıip kele jatqanyn aıtyp, AQSh ózine qajet mańyzdy mıneraldardy ózi óndirýi kerek ekenin málimdegen. Al Tramp ákimshiligi Ýkraına men Grenlandııany osy mıneraldardy alýǵa bolatyn aımaqtar retinde qarastyryp otyr.
