14 اقپان كۇنى الماتىدا كاسپي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كونفەرەنتس-زالىندا «جولشى» فيلوسوفيالىق قوعامداستىعىنىڭ اشىلۋى بولىپ ءوتتى. ونىڭ العاشقى وتىرىسىندا مەن قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، العاشقى باياندامانى جاسادىم. ەندى سول باياندامانىنىڭ قىسقا نۇسقاسىمەن «ادىرنا» پورتالى وقىرماندارىن تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىن.
العا دامىساق دەگەن قوعامدا فيلوسوفياعا سۇرانىس جوعارى بولۋى زاڭدى. ول ەجەلدەن سولاي. ماسەلەن، ەجەلگى گرەكياداعى قالالىق اريستوكراتيالىق-دەموكراتيالىق مادەنيەت قالىپتاسۋى كەزەڭىندە فيلوسوفيا قارىشتاپ دامىدى. كوپتەگەن قالالاردا فيلوسوفيالىق اكادەميالار اشىلدى. سول قاتاردا پلاتون اكادەمياسىن، كەيىن ونىڭ شاكىرتى اريستوتەل اشقان «پەريپاتەتيكتەر» دەپ اتالعان اكادەميا ادامزاتتىق فيلوسوفيا تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى...
دۇنيەنىڭ باستاۋىن جانە ۋنيۆەرسالدى بولمىس نەگىزىن، دۇنيەدەگى ۋنيۆەرسالدى بايلانىس ادىستەرىن زەرتتەگەن ول فيلوسوفيا قازىرگى عىلىم اتاۋلىنىڭ العاشقى داندەرىن سەپتى: ونەر مەن پوەزيا، ماتەماتيكا مەن ينجەنەريا، ارحيتەكتۋرا مەن ساۋلەت، پسيحولوگيا مەن مەديتسينا، سپورت پەن فيزيولوگيا، اناتوميا، ساياسات پەن مەملەكەتقۇرۋ جانە باسقا عىلىمداردىڭ نەگىزدەرى سول فيلوسوفيانىڭ قويناۋىندا ومىرگە كەلدى.
ءبىز ول ءداۋىردى ءالى دە «ادامزاتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق تۇرعىدا جاڭا ساپالى ساتىعا كوتەرىلگەن ءداۋىرى», بولماسا، وركەنيەت پەن فيلوسوفيا دامۋىنىڭ كلاسسيكالىق كەزەڭى دەپ اتاپ كەلەمىز.
مىسالى، سول زاماندا «كوشە اكادەمياسىن» اشقان سوكرات ب.د.د. 5-عاسىردا كەز كەلگەن تانىمايتىن ادامدى توقتاتىپ الىپ، وعان «ادامنىڭ كىم ەكەنىن»، «جاقسىلىق پەن جاماندىق نە» دەگەن فيلوسوفيالىق سۇراقتاردى قويادى ەكەن. باستاۋى نە ەكەنىن تۇسىندىرۋگە تىرىستى. ارينە، ول ءوز ۋاقىتىندا «اپەندى» اتاندى. بىراق، ول وسىلاي قازىرگى ەتيكا ءىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى.
ب.د.د. 4-ءشى عاسىردا عىلىم اتاۋلىنىڭ كلاسسيفيكاتسياسىن لوگيكالىق جۇيەگە كەلتىرىپ، دۇنيەنى عىلىمي تۇرعىدا مەڭگەرۋ ءتاسىلىنىڭ نەگىزىن قالاعان اريستوتەل شىقتى. ال، فيلوسوفيانى بار ءومىرىنىڭ ءمانى دەپ ۇققان ديوگەن كۇندىز كوشەدە شام ۇستاپ، «مەن ادام ىزدەپ ءجۇرمىن» دەگەن ايگىلى فيلوسوفيالىق فرازاسىن قالدىردى.
ال، اريستوتەلدىڭ ۇستازى پلاتوننىڭ مەملەكەت تۋرالى ەڭبەگى ءالى كۇنگە وزەكتى. ەگەر، ءبىز ونىڭ جازعانىنان «قۇل - زات رەتىندە ساتىلادى» دەگەن سول زامانعا ءتان ەرەجەنى الىپ تاستاپ، ونىڭ ىلىمىنە قازىرگى زامان گۋمانيزمى تۇرعىسىنان قايتا ساراپتار بولساق – ونىڭ مەملەكەتتىڭ ءمانى مەن قۇرىلۋ زاڭدىلىقتارى تۋرالى ءىلىمى ادامزاتقا ءالى دە جول سىلتەپ تۇرارلىق قۋاتقا يە ەكەنىن بايقامىز...
ءبىر زامانداردا پوليستەر قيرادى. فيلوسوفيا دا ۇمىتىلا باستادى. ول زاماننان مىڭ جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن عانا، اراب تۇبەگىندە جاڭا يمپەريا قۇرىلا باستادى. حاليفاتتىڭ العاشقى قۇرىلۋى مەن كۇشەيۋى كەزەڭىندە فيلوسوفيا قاجەتتىگى قايتا العا شىقتى. حاليفات استاناسى باعدات الەمدىك عىلىمي ورتالىققا اينالىپ، وعان جان جاقتان تالانتتار جينالا باستادى. وسى كەزدە ەجەلگى گرەكتەر ەسكە ءتۇسىپ، ولاردىڭ ءىلىمى قايتا جاندانا باستادى. سەبەبى، عىلىم - مەملەكەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەتىن قۇرال بولدى. ونسىز دامۋ مۇمكىن ەمەس ەدى... ناتيجەسىندە، فيلوسوفيانىڭ ارقاسىندا الىپ تەرريتوريانى جاۋلاعان حاليفات جۇزدەگەن جىلدار ناتيجەلى دامۋ ۇلگىسىن كورسەتتى. سول ورتادا كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى دە ءوز اقىل-ويىمەن جارقىراپ كورىندى، ءوز الدىنا فيلوسوفيالىق مەكتەپتەر قالىپتاستىردى. سونىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ ارعى بابامىز اسكەري تارحان (قولباسشى) ۇزاقتىڭ ۇلى ءابۋناسىر ءال فارابي دا بولدى. ول ءومىر بويى اريستوتەل ءىلىمىن ناسيحاتتادى، ونى دامىتتى. ءوزى دە سول دەڭگەيگە كوتەرىلدى...
مىنە، ءبىز تاريحقا وسى كوزبەن قاراساق، ول ونە بويىندا دانالىق باستاۋىنان تۇراتىن، وسى جولدى تاڭداعان ادامزات كۇش-جىگەرى مەن اقىل-ويىن پاش ەتۋ ۇلگىسىن كورەدى ەكەنبىز.
مۇنداي «فيلوسوفيالىق ءۇردىس» قازىرگى زاماندا دا كۇشىندە. جالپى ايتساق، مەننىڭشە، 20-شى عاسىر – «ساياسي تارتىستار زامانى» بولدى دەر ەدىم. وتكەن عاسىردا ادامزات بىرنەشە الاپات دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردى باستان وتكەردى. ول الەمدە ساياساتتى، ساياسي ويدى العا شىعاردى. ءسويتىپ، ساياساتتىڭ ءرولىنىڭ ارتۋى جيىرماسىنشى عاسىر فيلوسوفياسىنىڭ ءوزىن دە «ساياساتتاندىرىپ» جىبەردى. فيلوسوفيادا ساياساتقا ۇقساس «لاگەرلەر» پايدا بولدى: ونىڭ ەڭ باستىسى فيلوسوفيانىڭ «ماتەرياليزم-يدەاليزم» دەپ ءبولىنىپ الىپ، ولاردىڭ ءبىر-بىرىنە بىتىسپەس «اشىق سوعىس» جاريالاۋى ەدى. شىندىعىندا، ماتەريا مەن سانا - «ءبىر ءبۇتىننىڭ ەكى جاعى» بولىپ تابىلاتىن. بۇل سۇراقتىڭ پايدا بولۋىنىڭ ءوزى دە ادام ساناسىنىڭ دامۋى ەۆوليۋتسياسىنىڭ جەمىسى بولسا، ول ەكەۋىن دە ەشكىم تەرىستەي الماۋشى ەدى. سوندىقتان، بۇل سۇراقتاردىڭ ءوزى دە سانالى تىرشىلىك يەسى سانالاتىن ادامنىڭ، جالپى ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحى بولاتىن. ول عاسىر ساياساتى وسى «فيلوسوفيالىق تۇتاستىقتى» جويىپ، سوعان ساي» قوعامداردى دا ءبىر-بىرىنە قارسى قويدى: ءسويتىپ، ساياساتتىڭ دا، ونىڭ يدەولوگيالىق بولىگى بولىپ تابىلاتىن ءدىننىڭ دە ادامزاتتى لاگەرلەرگە بولەتىنى، ءوزىنىڭ سۋبەكتيۆتىلىگىمەن، ياعني، ءبىر حالىقتاردىڭ، نە، ءبىر دىندەردىڭ ارتىقشىلىعىن دارىپتەيتىن ۇستانىمدارىمەن مىنا تۇتاس الەمنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتە المايتىندىعى انىقتالدى...
ونى تەك ءوزىنىڭ ۋنيۆەرسالدى تابيعاتىنا ساي فيلوسوفيا عانا قامتاماسىز ەتىپ، ول وبەكتيۆتى تۇرعىدا ادامزاتتى گۋمانيزم نەگىزىندە بىرىكتىرە الۋشى ەدى. بۇگىندە ادامزاتتىڭ وسى تۇسىنىگى كۇش الۋ ۇستىندە. ادامزات سوعىسپەن ەمەس، بەيبىتشىلىكپەن عانا جەر شارىنداعى عۇمىرىن باقىتتى ەتە الاتىنى انىق – جيىرما ءبىرىنشى عاسىر وسىنى كورسەتىپ تۇر... سوندىقتان، بۇگىنگى «جولشى» فيلوسوفيالىق قوعامداستىعىنىڭ العاشقى وتىرىسىنىڭ تاقىرىبى «قازىرگى ادامزاتتىڭ مورالدىك تاڭداۋى جانە فيلوسوفيانىڭ ءرولى» دەپ اتالاتىنى بەكەر ەمەس دەپ سانايمىن.
ەندەشە، قازىر بىزگە وسىنداي فيلوسوفيالىق كلۋبتاردىڭ كوپ بولۋى ارتىق ەمەس. مۇمكىن، بۇل بولاشاقتا ەلىمىزدەگى جاڭا فيلوسوفيالىق مەكتەپتەر قالىپتاسۋىنىڭ الدى شىعار. ونى ءبىز بىلمەيمىز. بىراق فيلوسوفيانىڭ بۇل دامۋ تەندەنتسياسىن جوققا شىعارا المايمىز. ەندەشە، «جولشى» كلۋبىنىڭ اشىلۋى قۇتتى بولسىن. ونى اشىپ وتىرعان فيلوسوف نۇرجان قۇلىمجانوۆقا قاجىر-قايرات تىلەيمىز.
تاعى ءبىر نارسە بار، ونى ايتپاي كەتۋگە بولماس.
"فيلوسوفيا – ابستراكتىلى ەمەس، ناقتى ءىلىم،"- دەپ ەدى ك.ماركس. سەبەبى، جەر بەتىندە «الەمدىك فيلوسوفيا» دەپ اتالاتىن تەوريا ءالى جاسالمادى. ونى جاسايمىز دەگەن فيلوسوفتاردىڭ ءبارى ساتسىزدىككە ۇشىراپ، كەز كەلگەن فيلوسوفيالىق تەوريا بەلگىلى ءبىر مادەني قاباتقا قاتىستى ەكەنىن مويىنداعان. بۇل مويىنداۋ نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل – فيلوسوفيانىڭ وي قورىتۋ الەمى سانالاتىن وبەكتيۆتى رەالدىلىقتىڭ ۇنەمى قوزعالىستا ەكەنىن، ياعني، ايگىلى گەراكليتتىڭ «ءبىر وزەنگە ەكى رەت تۇسە المايسىڭ» دەگەن ءسوزىنىڭ راس ەكەنىن راستايدى. ياعني، بۇل فيلوسوفيانىڭ ءوز تاريحىندا گەوساياسي تۇرعىدان دا، ۋاقىت تۇرعىسىنان دا لوكالدى بولىپ كەلەتىنىن كورسەتەدى. ولاي بولسا، بۇگىن دە قازاقستاندىق فيلوسوفياعا، قازاق فيلوسوفتارىنا «بىزگە دەيىن بار جاڭالىقتى ايتىپ كەتىپتى، بىزگە سونى قايتالاۋ عانا قالىپتى» دەيتىن الاڭداۋشىلىققا جول جوق. ايتارىمىز: ويشىل ادام – قاي زامانعا دا كەرەك ادام! ويشىلدىق – ءار زاماننىڭ ترەندى!
مىنە، وسى ماسەلەنى ءبىز ۇنەمى ەستە ۇستاپ، وسىنى ءوزىمىزدىڭ فيلوسوفيالىق كرەدومىز رەتىندە ۇستانايىق. سوعان ساي ارەكەت ەتەيىك.
ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف-پۋبليتسيست
