14 aqpan kúni Almatyda Kaspıı ýnıversıtetiniń konferen-zalynda «Jolshy» Fılosofııalyq qoǵamdastyǵynyń ashylýy bolyp ótti. Onyń alǵashqy otyrysynda men quttyqtaý sóz sóılep, alǵashqy baıandamany jasadym. Endi sol baıandamanynyń qysqa nusqasymen «Adyrna» portaly oqyrmandaryn tanystyrýdy jón kórip otyrmyn.
Alǵa damysaq degen qoǵamda Fılosofııaǵa suranys joǵary bolýy zańdy. Ol ejelden solaı. Máselen, Ejelgi Grekııadaǵy qalalyq arıstokratııalyq-demokratııalyq mádenıet qalyptasýy kezeńinde Fılosofııa qaryshtap damydy. Kóptegen qalalarda fılosofııalyq akademııalar ashyldy. Sol qatarda Platon Akademııasyn, keıin onyń shákirti Arıstotel ashqan «perıpatetıkter» dep atalǵan Akademııa adamzattyq fılosofııa tarıhynda óshpes iz qaldyrdy...
Dúnıeniń bastaýyn jáne ýnıversaldy bolmys negizin, dúnıedegi ýnıversaldy baılanys ádisterin zerttegen ol fılosofııa qazirgi ǵylym ataýlynyń alǵashqy dánderin septi: óner men poezııa, matematıka men ınjenerııa, arhıtektýra men sáýlet, psıhologııa men medıına, sport pen fızıologııa, anatomııa, saıasat pen memleketqurý jáne basqa ǵylymdardyń negizderi sol fılosofııanyń qoınaýynda ómirge keldi.
Biz ol dáýirdi áli de «adamzattyń ıntellektýaldyq turǵyda jańa sapaly satyǵa kóterilgen dáýiri», bolmasa, órkenıet pen fılosofııa damýynyń klassıkalyq kezeńi dep atap kelemiz.
Mysaly, sol zamanda «kóshe akademııasyn» ashqan Sokrat b.d.d. 5-ǵasyrda kez kelgen tanymaıtyn adamdy toqtatyp alyp, oǵan «adamnyń kim ekenin», «jaqsylyq pen jamandyq ne» degen fılosofııalyq suraqtardy qoıady eken. bastaýy ne ekenin túsindirýge tyrysty. Árıne, ol óz ýaqytynda «ápendi» atandy. Biraq, ol osylaı qazirgi Etıka iliminiń negizin qalady.
B.d.d. 4-shi ǵasyrda ǵylym ataýlynyń klassıfıkaııasyn logıkalyq júıege keltirip, dúnıeni ǵylymı turǵyda meńgerý tásiliniń negizin qalaǵan Arıstotel shyqty. Al, fılosofııany bar ómiriniń máni dep uqqan Dıogen kúndiz kóshede sham ustap, «Men adam izdep júrmin» degen áıgili fılosofııalyq frazasyn qaldyrdy.
Al, Arıstoteldiń ustazy Platonnyń Memleket týraly eńbegi áli kúnge ózekti. Eger, biz onyń jazǵanynan «qul - zat retinde satylady» degen sol zamanǵa tán erejeni alyp tastap, onyń ilimine qazirgi zaman gýmanızmi turǵysynan qaıta saraptar bolsaq – onyń memlekettiń máni men qurylý zańdylyqtary týraly ilimi adamzatqa áli de jol siltep turarlyq qýatqa ıe ekenin baıqamyz...
Bir zamandarda Polıster qırady. Fılosofııa da umytyla bastady. Ol zamannan myń jyldan astam ýaqyttan keıin ǵana, Arab túbeginde jańa Imperııa quryla bastady. Halıfattyń alǵashqy qurylýy men kúsheıýi kezeńinde Fılosofııa qajettigi qaıta alǵa shyqty. Halıfat astanasy Baǵdat álemdik ǵylymı ortalyqqa aınalyp, oǵan jan jaqtan talanttar jınala bastady. Osy kezde Ejelgi Grekter eske túsip, olardyń ilimi qaıta jandana bastady. Sebebi, ǵylym - memlekettiń ómir súrýin qamtamasyz etetin qural boldy. Onsyz damý múmkin emes edi... Nátıjesinde, Fılosofııanyń arqasynda alyp terrıtorııany jaýlaǵan Halıfat júzdegen jyldar nátıjeli damý úlgisin kórsetti. Sol ortada kóptegen túrki halyqtarynyń ókilderi de óz aqyl-oıymen jarqyrap kórindi, óz aldyna fılosofııalyq mektepter qalyptastyrdy. Sonyń biri – bizdiń arǵy babamyz áskerı tarhan (qolbasshy) Uzaqtyń uly Ábýnasyr Ál Farabı da boldy. Ol ómir boıy Arıstotel ilimin nasıhattady, ony damytty. Ózi de sol deńgeıge kóterildi...
Mine, biz tarıhqa osy kózben qarasaq, ol óne boıynda danalyq bastaýynan turatyn, osy joldy tańdaǵan adamzat kúsh-jigeri men aqyl-oıyn pash etý úlgisin kóredi ekenbiz.
Mundaı «fılosofııalyq úrdis» qazirgi zamanda da kúshinde. Jalpy aıtsaq, mennińshe, 20-shy ǵasyr – «saıası tartystar zamany» boldy der edim. Ótken ǵasyrda adamzat birneshe alapat dúnıejúzilik soǵystardy bastan ótkerdi. Ol álemde saıasatty, saıası oıdy alǵa shyǵardy. Sóıtip, saıasattyń roliniń artýy jıyrmasynshy ǵasyr fılosofııasynyń ózin de «saıasattandyryp» jiberdi. Fılosofııada saıasatqa uqsas «lagerler» paıda boldy: onyń eń bastysy fılosofııanyń «materıalızm-ıdealızm» dep bólinip alyp, olardyń bir-birine bitispes «ashyq soǵys» jarııalaýy edi. Shyndyǵynda, materııa men sana - «bir bútinniń eki jaǵy» bolyp tabylatyn. Bul suraqtyń paıda bolýynyń ózi de adam sanasynyń damýy evolıýııasynyń jemisi bolsa, ol ekeýin de eshkim teristeı almaýshy edi. Sondyqtan, bul suraqtardyń ózi de sanaly tirshilik ıesi sanalatyn adamnyń, jalpy adamzattyń damý tarıhy bolatyn. Ol ǵasyr saıasaty osy «fılosofııalyq tutastyqty» joıyp, soǵan saı» qoǵamdardy da bir-birine qarsy qoıdy: sóıtip, saıasattyń da, onyń ıdeologııalyq bóligi bolyp tabylatyn dinniń de adamzatty lagerlerge bóletini, óziniń sýbektıvtiligimen, ıaǵnı, bir halyqtardyń, ne, bir dinderdiń artyqshylyǵyn dáripteıtin ustanymdarymen myna tutas álemniń birligin qamtamasyz ete almaıtyndyǵy anyqtaldy...
Ony tek óziniń ýnıversaldy tabıǵatyna saı fılosofııa ǵana qamtamasyz etip, ol obektıvti turǵyda adamzatty gýmanızm negizinde biriktire alýshy edi. Búginde adamzattyń osy túsinigi kúsh alý ústinde. Adamzat soǵyspen emes, beıbitshilikpen ǵana Jer sharyndaǵy ǵumyryn baqytty ete alatyny anyq – jıyrma birinshi ǵasyr osyny kórsetip tur... Sondyqtan, búgingi «Jolshy» fılosofııalyq qoǵamdastyǵynyń alǵashqy otyrysynyń taqyryby «Qazirgi adamzattyń moraldik tańdaýy jáne fılosofııanyń roli» dep atalatyny beker emes dep sanaımyn.
Endeshe, qazir bizge osyndaı fılosofııalyq klýbtardyń kóp bolýy artyq emes. Múmkin, bul bolashaqta elimizdegi jańa fılosofııalyq mektepter qalyptasýynyń aldy shyǵar. Ony biz bilmeımiz. Biraq fılosofııanyń bul damý tendenııasyn joqqa shyǵara almaımyz. Endeshe, «Jolshy» klýbynyń ashylýy qutty bolsyn. Ony ashyp otyrǵan fılosof Nurjan Qulymjanovqa qajyr-qaırat tileımiz.
Taǵy bir nárse bar, ony aıtpaı ketýge bolmas.
"Fılosofııa – abstraktili emes, naqty ilim,"- dep edi K.Marks. Sebebi, jer betinde «Álemdik fılosofııa» dep atalatyn teorııa áli jasalmady. Ony jasaımyz degen fılosoftardyń bári sátsizdikke ushyrap, kez kelgen fılosofııalyq teorııa belgili bir mádenı qabatqa qatysty ekenin moıyndaǵan. Bul moıyndaý neni bildiredi? Bul – fılosofııanyń oı qorytý álemi sanalatyn obektıvti realdylyqtyń únemi qozǵalysta ekenin, ıaǵnı, áıgili Geraklıttiń «Bir ózenge eki ret túse almaısyń» degen sóziniń ras ekenin rastaıdy. Iaǵnı, bul fılosofııanyń óz tarıhynda geosaıası turǵydan da, ýaqyt turǵysynan da lokaldy bolyp keletinin kórsetedi. Olaı bolsa, búgin de qazaqstandyq fılosofııaǵa, qazaq fılosoftaryna «Bizge deıin bar jańalyqty aıtyp ketipti, bizge sony qaıtalaý ǵana qalypty» deıtin alańdaýshylyqqa jol joq. Aıtarymyz: Oıshyl adam – qaı zamanǵa da kerek adam! Oıshyldyq – ár zamannyń trendi!
Mine, osy máseleni biz únemi este ustap, osyny ózimizdiń fılosofııalyq kredomyz retinde ustanaıyq. Soǵan saı áreket eteıik.
Ábdirashıt Bákiruly,
fılosof-pýblııst
