پرەزيدەنت ترامپ قىزمەتىنە كىرىسە سالا اقش سالىق تولەۋشىلەرىنىڭ قارجىسىنان قۇرىلعان، بىراق وزگە ەلدەرگە كومەك بەرەتىن ۇيىمدار جۇمىسى شەكتەپ، قايتا قۇرىلىمداۋعا كىرىسىپ كەتتى. الايدا ونىڭ سالدارى قانداي بولۋى مۇمكىن؟
اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ بۇيرىعىمەن اقش ۇكىمەتىنىڭ شەتەلدەرگە بەرەتىن كومەگى دوعارىلدى. ۇكىمەتتىڭ گۋمانيتارلىق، ەكونوميكالىق جانە تەحنيكالىق كومەك كورسەتۋىنە جاۋاپتى حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىنىڭ (USAID) جوعارى لاۋازىمدى ونداعان شەنەۋنىگى دەمالىسقا جىبەرىلىپ، اگەنتتىكتىڭ مىڭداعان قىزمەتكەرى مەن مەردىگەرلەرى جۇمىستان بوساتىلدى. بارلىق باعدارلامالار رەسمي تۇردە توقتاتىلدى.
بۇعان دەيىن ميللياردەر يلون ماسك USAID-تىڭ «قالپىنا كەلتىرىلمەيتىنىن» ايتىپ، ونى جابۋ قاجەتتىگىن مالىمدەگەن بولاتىن. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ۇسىنىستى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ قولداعان.
كونگرەستىڭ قۇپتاۋىن قاجەت ەتپەيتىن شەشىم بە؟
العاشقى بەتتە USAID-ءتىڭ 600-دەن استام قىزمەتكەرى اگەنتتىكتىڭ كومپيۋتەرلىك جۇيەلەرىنە قول جەتكىزە الماي قالعانىن حابارلادى. ۆاشينگتونداعى شتاب-پاتەردە جۇمىس ىستەيتىندەرگە كەڭسەنىڭ جابىلۋىنا بايلانىستى ۇيدە قالۋ كەرەكتىگى تۋرالى حاتتار جىبەرىلگەن. USAID-تىڭ رەسمي ۆەب-سايتى دا جۇمىس ىستەمەي تۇر.
ترامپ USAID-تى جابۋ كوپتەن بەرى قاجەت بولعانىن ايتتى. بىراق ءوزىنىڭ العاشقى پرەزيدەنتتىك مەرزىمىندە بۇل كونتسەپتسيا ۇناعانىن مويىندادى.
جۋرناليستەردىڭ «كونگرەستىڭ بۇل قادامدى ماقۇلداۋى قاجەت پە؟» دەگەن سۇراعىنا دونالد ترامپ USAID اگەنتتىگىن جابۋ تۋرالى شەشىمى قوسىمشا ماقۇلداۋدى قاجەت ەتپەيتىنىن ايتىپ جاۋاپ بەردى.
«ءبىز ءبارىن دۇرىس جاساعىمىز كەلەدى. بۇل باياعىدا-اق جاسالۋى ءتيىس نارسە ەدى. بايدەن اكىمشىلىگى كەزىندە ناعىز باسسىزدىق ورىن الدى»، - دەدى ول.
كاسىپكەر يلون ماسك ترامپتىڭ قولداۋىمەن فەدەرالدى ۇكىمەتتىڭ تيىمدىلىگىنە تولىق تەكسەرۋ جۇرگىزىپ جاتقانىن حابارلادى. X پلاتفورماسىنداعى ستريمىندە ميللياردەر پرەزيدەنتپەن اگەنتتىك جۇمىسىنا قاتىستى ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاۋ وتكىزگەنىن جانە ونى جابۋ كەرەك دەگەن شەشىمگە كەلگەنىن ايتتى.
«بۇل جاي عانا ىشىندە قۇرت بار الما ەمەس. بۇل – تولىعىمەن قۇرتتاردان تۇراتىن كلۋب. ودان قۇتىلۋ كەرەك. ول قالپىنا كەلتىرىلمەيدى»، - دەدى ماسك.
ترامپ اكىمشىلىگى USAID-تىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ دە ەكى باسشىسىن ۋاقىتشا دەمالىسقا جىبەردى. بۇعان ولاردىڭ يلون ماسك باسقاراتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ تيىمدىلىگى دەپارتامەنتىنە (DOGE) اگەنتتىكتىڭ قورعالعان جۇيەلەرىنە قول جەتكىزۋگە رۇقسات بەرمەگەندەرى سەبەپ بولدى.
قاشان دا كەتكەندەر كىنالى مە؟
يلون ماسك باسقاراتىن مەملەكەتتىك باسقارۋ تيىمدىلىگى دەپارتامەنتى (DOGE) بۇعان دەيىن قارجى مينيسترلىگىندە تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، Social Security مەن Medicare جۇيەلەرىندەگى قۇپيا تولەم اقپاراتىنا قول جەتكىزگەن. امەريكالىق باق مالىمەتىنشە، وسى جاعدايدان كەيىن قازىناشىلىقتىڭ جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى وتستاۆكاعا كەتكەن.
ال USAID اگەنتتىگىنىڭ جابىلۋى اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ باستاعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردى قايتا قۇرىلىمداۋ ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ وتىر. بۇل رەفورما فەدەرالدى ۇكىمەت پەن ونىڭ باعدارلامالارىنا تىكەلەي اسەر ەتۋدە.
اقش الەمدەگى گۋمانيتارلىق كومەك كولەمى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن الادى. جاڭا اكىمشىلىكتىڭ شەشىمدەرى امەريكا ساياساتىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى قالىپتاسقان باعىتتارىن وزگەرتۋدە. بۇل ارەكەت قىتاي مەن رەسەي سياقتى قارسىلاستارعا قارسى گۋمانيتارلىق كومەكتى نەگىزگى قۇرال رەتىندە پايدالانۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن جوققا شىعارادى.
ترامپ، ماسك جانە كونگرەستەگى رەسپۋبليكاشىلدار الدىڭعى اكىمشىلىكتى سىرتقى كومەكتى ىسىراپ ەتۋگە، راديكالدى ليبەرالدىق الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى ناسيحاتتاۋعا جانە قارجى جىمقىرۋعا جول بەردى دەپ ايىپتادى. دەگەنمەن، جاڭا پرەزيدەنت بۇل ايىپتاۋلارعا ناقتى دالەلدەر كەلتىرگەن جوق.
دەموكراتتار سوتقا بەرمەك
اقش شەتەلدىك كومەككە ءوز بيۋدجەتىنىڭ 1 پايىزدان از بولىگىن جۇمسايدى. بۇل كورسەتكىش باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا تومەن.
دەموكراتيالىق پارتيا وكىلدەرى USAID-تىڭ جابىلۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، بۇل شەشىم يلون ماسكتىڭ ۆاشينگتونداعى ىقپالىنىڭ ايقىن دالەلى ەكەنىن مالىمدەدى.
دەموكراتتار ترامپ اكىمشىلىگىن سوتقا بەرۋگە دايىندالىپ جاتقانىن جاريالادى. سونىمەن قاتار، ولار USAID قايتا اشىلمايىنشا، پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىك دەپارتامەنتكە ۇسىنعان كانديداتتارىن بەكىتۋدەن باس تارتاتىنىن حابارلادى.
دەگەنمەن، قاراشاداعى سايلاۋدان كەيىن دەموكراتتار وكىلدەر پالاتاسى مەن سەناتتا باسىمدىققا يە ەمەس. سول سەبەپتى، ولاردىڭ ترامپتىڭ شەشىمدەرىنە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى.
بۇگىندە USAID جاقتاۋشىلارى اگەنتتىك باعدارلامالارى اقش-تىڭ رەسەي مەن قىتايدىڭ ىقپالىنا قارسى تۇرۋىنا كومەكتەسەدى دەپ سانايدى.
2024 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاريالاعان ەسەپكە سەنسەك، اقش 2023 جىلى شەتەلدىك كومەككە شامامەن 40 ميلليارد دوللار جۇمساعان. امەريكالىق باق-تىڭ حابارلاۋىنشا، ترامپ اكىمشىلىگى USAID-تى مەملەكەتتىك دەپارتامەنتكە قوسۋ جوسپارىن دايىنداپ جاتىر.
كوكتەن سۇراعانى جەردەن تابىلعاندار
اقش-تىڭ حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىنىڭ (USAID) جابىلۋى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتا ءارتۇرلى پىكىرلەر تۋدىردى. كەيبىرەۋلەر بۇل قادامدى اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ وزگەرۋى رەتىندە قابىلداسا، باسقالارى ونىڭ جاھاندىق گۋمانيتارلىق جانە دامۋ باعدارلامالارىنا اسەرىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرۋدە.
رەسەيلىك فيلوسوف الەكساندر دۋگين «ۆكونتاكتە» الەۋمەتتىك جەلىسىندە جازعان پىكىرىندە USAID-تىڭ جابىلۋىنا وڭ كوزقاراستا ەكەنىن كبايقاتتى. ول بۇل اگەنتتىكتى اقش-تىڭ جاھاندىق ىقپالىنىڭ نەگىزگى قۇرالى، رەسەي مەن باسقا ەلدەردەگى ءتۇرلى-ءتۇستى رەۆوليۋتسيالاردى ۇيىمداستىرۋشى كۇش رەتىندە سيپاتتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، USAID-تىڭ جويىلۋى – جاھاندانۋعا قارسى ماڭىزدى جەڭىس. سەبەبى بۇل ۇيىم اقش-تىڭ الەمدەگى ليبەرالدىق ىقپالىن تاراتىپ، سىرتقى باسقارۋدى قامتاماسىز ەتىپ كەلگەن.
ۆەنگريا پرەمەر-ءمينيسترى ۆيكتور ورباننىڭ كەڭەسشىسى (تۋىسى ەمەس) بالاش وربان USAID-ءتى «زاڭسىز شەتەل قارجىلاندىرۋىنىڭ» كوزى دەپ سيپاتتاپ، «ترامپ پەن ماسك اقىرىندا وسى سىبايلاس جەمقورلىق ماشيناسىمەن كۇرەستى»،- دەپ جازدى.
USAID-تىڭ ۋاقىتشا باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان ماركو رۋبيو اگەنتتىكتى سىنعا الىپ، ونىڭ باستاپقى ميسسياسىنان اۋىتقىپ، اقش-تىڭ نەگىزگى ۇلتتىق مۇددەلەرىنە سايكەس كەلمەيتىن جوبالارعا قارجى بولگەنىن اتاپ ءوتتى. رۋبيونىڭ ايتۋىنشا، USAID «امەريكالىق مۇددەلەردى شەتەلدە ىلگەرىلەتۋ» باعىتىنان الىستاپ كەتكەن.
دەموكراتيانى قولداۋدى دوعارۋ ما؟
اقش پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى كارولين لەۆيتت دجو بايدەن كەزىندە اق ءۇيدىڭ USAID ارقىلى قازاقستانداعى "دەزينفورماتسيامەن كۇرەسكە" 4,5 ميلليون دوللار بولىنگەنىن حابارلاعان. الايدا، لەۆيتت بۇل قاراجاتتىڭ ناقتى قالاي جۇمسالعانى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى اقپارات بەرمەدى.
قازاقستاندىقتار دا USAID قىزمەتىنىڭ توقتاۋىن جاقسىلىققا جورىپ جاتقان جوق. مەيىرجان اۋەلحانۇلى الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا «ءUSAID‑تى جابۋ ترامپتىڭ مۇقيات ويلاستىرىلعان گەوساياسي قايتا قۇرىلىمداۋى ما الدە جەكە كەك پە، دەگەن سۇراققا قاراماستان، بۇل ارەكەت اقش-تىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ پراكتيكالىق جانە فيلوسوفيالىق باعىتىن تۇبەگەيلى وزگەرتكەنىن كورسەتەدى،» - دەپ جازدى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، امەريكا وسى ارقىلى الەمدەگى دەموكراتيالىق قوزعالىستاردى قولداۋ ءرولىن رەسمي تۇردە اياقتاعان بولىپ ەسەپتەلۋى مۇمكىن.
ال سەرىك مۇراتحان بولسا «اناۋ دەيمىز، مىناۋ دەيمىز،ترامپ دەگەن سارباس شال الەمنىڭ دۇنيە جۇزىلىك ەكىنشى سوعىستان كەيىن قالىپتاسقان زاڭدارىنا نۇكتە قويدى»، - دەپ ءوز تۇجىرىمىن بىلدىرگەن.
وڭعار قابدەننىڭ پىكىرى مىنانداي: «ترامپ دەموكراتيانى قولداۋعا بولىنەتىن اقشانى توقتاتتى. اقش گرانتىمەن جۇمىس ىستەيتىن ۇيىمدار جابىلۋدا. دونالد بىلگەنىن ىستەپ جاتىر».
