كۇنى كەشە كانادانىڭ ازىق-تۇلىك ينسپەكتسياسىنىڭ ديرەكتورى لۋيزا كارەر كەدەن وداعى ەلدەرىنە جىلقى ەتىن تاسىمالداۋعا ىقىلاستى ەكەندىكتەرىن جەتكىزدى. قازىردە بۇل ۇسىنىسقا ءبىرىنشى بولىپ قازاقستان تارابىنىڭ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعانى بەلگىلى بولدى. سول-اق ەكەن، ەلىمىزدەگى ءبىراز قاۋىم «قازاقتىڭ داستارقانىنان كانادالىق جىلقى ەتى ورىن السا، ءوز ءونىمىمىز وگەيسىپ قالادى» دەپ ورەكپىپ وتىر. جالپى دەرەككە جۇگىنسەك، بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 1,5 ملن باس جىلقى بار. جان باسىنا شاققاندا جىلقى ەتى ەلىمىزدەگى ءاربىر ادامعا 4 كەلى 300 گرامنان تيەدى. «2015 جىلعا دەيىن بۇل كورسەتكىشتى 9 كەلىگە جەتكىزۋ جوسپاردا بار. سوندىقتان كەلەشەكتە ءبىز ارزان ءارى ءتاتتى جىلقى ەتىمەن ىشكى نارىقتى تولىق قاناعاتتاندىرامىز دەسەك، شەتەلدەن ەلىمىزگە كەلەتىن ءىرى قارا مالىنىڭ باعدارلاماسى ودان ءارى جۇزەگە اسۋى قاجەت»، – دەسەدى ماماندار.
ءسويتىپ، بىرقاتار ماماندارىمىزدىڭ پايىمداۋىنشا، شەتەلدەن مال باسىن جانە ەت ءونىمىن تاسىمالداۋ ەلدەگى جىلقى مالىنىڭ وسۋىنە، ونۋىنە ايرىقشا جاعداي تۋعىزباق. «وسى ءۇردىس ارقىلى وتاندىق مال باسىنىڭ شىعىنىن ازايتىپ، ونىڭ وسىمىنە مۇمكىندىك بەرىلمەك» دەيدى ساراپشىلار. الايدا، قايسىبىر قاۋىمنىڭ پىكىرىنشە، ماسەلەنى شەشۋدىڭ تەتىگى ءبىر بۇل ەمەس.
جەدەلدەتىپ دامىتۋ باعدارلاماسى قاجەت
نەگىزىنەن، سالا ماماندارى ءبىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن تەك سيىر ەتىنىڭ ەكسپورتى مەن يمپورتىنا عانا تەرەڭىرەك ءمان بەرىپ كەلگەنىمىزدى، ال جىلقى شارۋاشىلىعى مەن قوي شارۋاشىلىعى ءالى كۇنگە دەيىن قالتارىستا قالىپ كەلە جاتقانىن جاسىرمايدى. بۇل رەتتە، مامانداردىڭ دەنى ەلىمىزدە قالىپتاسقان جىلقى شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزى بارىن، ونى ءارى قاراي دامىتۋعا مۇمكىندىكتىڭ مولىن العا تارتۋدا.
باقتيار سادىق، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– ءبىز ەۋروپادا ەمەس، اسا ۇلكەن 188 ميلليون گەكتار اۋىلشارۋاشىلىق جايىلىمى بار قازاقستاندا تۇرامىز. بىردە-ءبىر ەلدە مۇنداي جايىلىمدىق جەر جوق. ال بىزدە وسىنداي مۇمكىندىك بولا تۇرا، وسىنى قالت جىبەرىپ الدىق. جىلقى شارۋاشىلىعى اسا باپ تالعامايدى. قورانى دا، كومىر مەن گازدى دا قاجەت ەتپەيدى. قىسى-جازى بىردەي ۇيىرىمەن جايىلادى. ارينە، سەلەكتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلۋى قاجەت، قوسىمشا جەم كەرەك. بىراق قاي كەزدە بولسىن ادام دەنساۋلىعىنا جىلقى ەتى سيىر ەتىنەن ەكى ەسە پايدالى. ونىڭ ۇستىنە، بىزدەگى جىلقى ەتىنىڭ ساپاسى الەمدىك تۇرعىدا جوعارى ەكەنى عىلىمي دالەلدەنگەن. سويتە تۇرا، بىزدە جىلقى شارۋاشىلىعىنا نازار اۋدارىلمايدى. ەلىمىزدە ءىرى قارا مالىنا كومەك ءبولىنىپ جاتىر دا، ال جىلقى شارۋاشىلىعى كەنجەلەپ تۇر. سوندىقتان بىزگە قاراپ وتىرماي، جىلقى شارۋاشىلىعىن جەدەلدەتىپ دامىتۋ باعدارلاماسىن جاساۋ قاجەت. بۇل مۇمكىندىكتى ورىندى پايدالانۋعا قول ۇشىن تيگىزەدى.
اسىلتۇقىمدى جىلقى وسىرۋگە جاعداي جاساۋ قاجەت
ابزالىندا، «باعدارلاما ءوز الدىنا، الدىمەن اسىلتۇقىمدى جىلقى مالىن وسىرۋشىلەرگە جاعداي جاساۋ قاجەت» دەسكەن ماماندار ەلىمىزدەگى 1,5 ملن باس جىلقىنىڭ تەك 3,5 پايىزى عانا اسىلتۇقىمدى ەكەنىن، وركەنيەتتى ەلدەردە بۇل كورسەتكىش كەمىندە 10 پايىزدى قۇراۋى كەرەكتىگىن، دەمەك، بۇل سالادا مۇلدەم كەنجەلەپ قالعانىمىزدى العا تارتۋدا. ماسەلەن، بۇعان قاتىستى دەرەكتەردى مىسال ەتسەك، 1999-2000 جىلدارى ەلىمىزدە اسىلتۇقىمدى جىلقىنىڭ كورسەتكىشى 1 پايىزدى قۇراعان. اراعا 10 جىل سالىپ، بۇل مەجەنى 3,5 پايىزعا كوتەرىپپىز. ماماندار «2020 جىلعا دەيىن اسىلتۇقىمدى جىلقى ءوسىرۋدى 10 پايىزدىق مەجەگە جەتكىزبەسەك، باسەكەگە قابىلەتسىز بولاتىنىمىز انىق» دەگەندى اشىپ ايتۋدا.
ماكەن تويشىبەكوۆ، مال شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
– جىلقىعا قاتىستى ءسوز ەتەر بولساق، قازىر بىزدە دۇنيەجۇزىندە جوق ەتتى، قىمىزدى مۇعالجار تۇقىمى بار. التاي وڭىرىندە، وسكەمەن جاقتا قابى جىلقىسى بار. بۇل تۇقىم ورىستىڭ اۋىر جۇك تاسۋشى جىلقىسىنىڭ ايعىرلارى مەن ءوزىمىزدىڭ قازاق جىلقىلارىن بۋدانداستىرۋدان شىققان. جانە كوپشىلىك بىلە قويمايتىن مال – اداي جىلقىسى.
اداي جىلقىسى – تۇرىكمەن جىلقىسىنىڭ ايعىرىن قازاق بيەلەرىنە سالا وتىرىپ، شىعارىلعان مىقتى جىلقى. ونىڭ اتاپ وتەتىن ەرەكشە قاسيەتى – تەڭىز سۋىن ىشەتىندىگى. جەر جۇزىندە تۇزدى سۋدى ىشەتىن بىردە-ءبىر مال جوق. بىزدە بار.
ولاردىڭ تۇقىم بەرۋ ەرەكشەلىگى ەسكەرۋسىز قالماۋى كەرەك. ەگەر ءبىز ەلىمىزدە اسىل تۇقىمدى جىلقى وسىرۋگە ءمان بەرسەك، شەتتەن مال ەتىن تاسىپ اۋرە بولمايتىن ەدىك. ءوز باسىم شەتەلدەن مال ەتىن تاسۋ جانە شەتەلدىك مال باسىن اكەلۋدەن گورى، جەرگىلىكتى ورتادا كليماتقا بەيىم جاعدايدا وسى شارۋالاردى اتقارۋ قاجەت. بۇل رەتتە وتاندىق كاسىپ يەلەرىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە مۇمكىندىك بەرىلگەنى ءجون.
جىلقىعا ينستيتۋت تا بۇيىرماعان
ەلىمىزدە جىلقى شارۋاشىلىعىنا قاتىستى سوڭعى كەزدەرى شەشىلمەي جۇرگەن تاعى ءبىر وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – بۇل وسى سالانى زەرتتەۋگە قاتىستى ارنايى ينستيتۋتتاردىڭ بولماۋى.
ۇسەن امانباەۆ، ەكونوميست-عالىم:
– ەلىمىزدە جەمشوپ ينستيتۋتى، بالىق شارۋاشىلىعى، قۇس شارۋاشىلىعى، مال شارۋاشىلىعى ينستيتۋتتارى بار. بىراق جىلقى شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋگە قاتىستى جەكەلەگەن ينستيتۋت بۇيىرماعان. جىلقى شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋ سول مال شارۋاشىلىعى ينستيتۋتتارىنىڭ ەنشىسىندە بولعانىمەن، بۇگىندە بۇل سالانىڭ كولەڭكەدە قالىپ قويعانى راس. جىلقى شارۋاشىلىعىمەن جەكەلەگەن كاسىپ يەلەرى اينالىسىپ، وزدىگىمەن بۇل سالاعا جان بىتىرگەن بولىپ ءجۇر. بىراق بۇل سالا مەملەكەتتىك قولداۋدى قاجەتسىنەدى. سوندىقتان جىلقى شارۋاشىلىعىن زەرتتەيتىن ارنايى ورتالىقتار اشىلۋى كەرەك. اڭعارعانعا قازىردە الەمدىك تۇرعىدا جىلقى ەتىنە سۇرانىس ارتىپ بارادى. ال ءبىز ىشكى سۇرانىستى تولىق قامتي الماي وتىرمىز. ەندى كەلىپ سىرتتان سوعىم الدىرامىز دەپ ارقانى كەڭگە سالامىز. كۇنى ەرتەڭ سول سىرتتان كەلەتىن سوعىم قازاقتى جارىلقاسىن با؟! ول سوعىمنىڭ گەندىك ساپاسىنا، تاعامدىق قۇنارلىلىعىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ وزگەلەر قازاققا جاقسىسىن بەرە مە؟ كۇنى ەرتەڭ سىرتتان جىلقى ەتى ەنە قالسا، ونىڭ ساپاسىن تارازىلاپ، سۇزگىدەن وتكىزىپ وتىراتىن دا وسى ىسپەتتى ينستيتۋتتار بولۋى كەرەك. سوندىقتان ءبىزدىڭ ءتيىستى ورىندار وسى ماسەلەگە نازار اۋدارسا دەيمىن.
ءتۇيىن
سونىمەن ماماندارىمىز ءسوز ەتكەندەي، جىلقى شارۋاشىلىعىنا نازار اۋداراتىن كەزەڭ الدەقاشان جەتتى. ولاي ەتپەسەك، ءبىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن «قىمىز بەن شۇباتىمىز ارقىلى الەمدىك برەند جينايمىز»، «كۇبى تولى قىمىزىمىزبەن قادىرىمىزدى اسقاقتاتامىز» دەگەنىمىز قۇر ناۋقانشىلدىق بولماق…
بۇعان قوسا، «قازاقتىڭ قانى – قىمىزدان، جانى ەتتەن جارالعانىن» ەسكەرسەك، شىنىمەن دە سىرتتان سوعىم اكەلىپ نەمەسە قىستىق سوعىمنان قازاقتى شەكتەپ مال باسىن وسىرە الماسىمىز تاعى انىق. ەگەر بولاشاقتا جىلقى شارۋاشىلىعىن وركەندەتىپ، سالاعا قاتىستى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرعىمىز كەلسە، ماماندار تاراپىنان ايتىلعان جوعارىداعى ۇسىنىستارعا دەن قويعانىمىز ءجون.
قارلىعاش زارىققانقىزى، «الاش ايناسى».
