IV عاسىر بويى حالىق اۋىز ادەبيەتىندە ءجيى ەسكە الىنىپ، تاريحي داۋ تۋعىزىپ كەلگەن بۇل پروبلەماعا تاريحشىلار تەك ءبىر جاقتى عانا پىكىر ۇستانىپ كەلەدى. ەسىم حاننىڭ قاتاعان ۇلىسىنا جاساعان شابۋىلىن تۇرسىن حاننىڭ ساتقىندىعىمەن اقتاپ العىسى كەلەتىندىگى ءمالىم.
ال، ەندى وتكەنگە ءبىر ءسات زەر سالا وتىرساق، ورتاعاسىرلىق تاريحشىلار حافيز تىنىش، ابىلعازى باھادۇرلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە تۇرسىن حاننىڭ تاققا ەسىمنەن بۇرىن كەلىپ، ەل اراسىندا ۇلكەن ابىرويعا يە بولعاندىعىن بايقار ەدىك. سوندا، ەسىم حان تاققا قالاي وتىردى؟ – دەگەن سۇراق سانادا تۋىندايتىنى انىق. ەسىم تۋرالى العاشقى تاريحي دەرەكتەردى نازارىمىزعا موعول جىلناماشىلارى ۇسىنا الادى. XV عاسىردا مۇسىلماندىق شىعىس تۇركىستاندا قۋاتتى «ناحشبانديلىك» باعىتتاعى ءدىني سەكتانىڭ بولعانى ءمالىم. بالا ەسىمنىڭ ەر جەتكەن ايماعى دا شىعىس جەتىسۋمەن بايلانىستى. ءوزى شىعاي حاننىڭ بالاسى، بيلىككە اكەسى ءولىپ، تاۋەكەل وتىرعان كەزدە ەسىم كوبىنە تۇرفان بيلەۋشىسى ءابدىراحيمنىڭ قاسىندا جۇرەدى. بۇل شاق قۋاتتى موعولستاننىڭ ىدىراپ، جەكەلەگەن ۇلىستارعا ءبولىنىپ جاتقان كەزى ەدى. جاركەنتتە ءدىني ساۋاتىن اشا ءجۇرىپ، 1598 تۋىسى تاۋەكەل حاننىڭ بۇحارعا جاساعان جورىعى كەزىندە ەرەكشە قولباسشىلىق تالانتىمەن كوزگە ءتۇسىپ، ءبىراز بەدەلگە يە بولادى. وسى جورىق بارىسىندا تاۋەكەل مەرت بوپ، اياق استىنان ەسىم قولباسشىلىق دارەجەدەن ءبىر ساتى جوعارىلايدى. قازاق شەجىرەسىنە ۇڭىلەتىن بولساق، ەسىمنىڭ بيلىككە كەلۋ تۇسىن وسى جىلمەن بايلانىستىرۋ – اقىلعا اسا سىيمايتىن ءىس. نەگە دەسەڭىز، تولىققاندى بيلىكتى ءوز قولىنا العان جاعدايدا تۇرسىن سەكىلدى كۇشتى ورتا ازيالىق ەكىنشى قازاق حانىمەن اسكەري قاقتىعىسقا تۇسپەگەن بولار ەدى. ال، ەكىنشىدەن، تاۋەكەلدىڭ ءوز ۇرپاقتارى دا بولاتىن. 1598-1627 جىلدار ارالىعىن ەسىمنىڭ ءوزىن حان ەسەبىندە مويىنداماعان ۇلىستارمەن جۇرگىزگەن كۇرەسى دەپ قاراستىرعانىمىز ءجون. وعان ءبىر دالەل، جاركەنت بيلەۋشىسى احمەتتىڭ ءوز ەلشىسىمەن ساۋداعا بايلانىستى كەلىسىمشارت جاسار الدىندا الدىمەن تۇرسىنمەن جولىقتىرىپ، كۋاگەر رەتىندە ەسىمدى شاقىرتقانى. ءبىر قىزىعى، «قاتاعان قىرعىنىنا» دەيىنگى ارالىقتا جازبا دەرەكتەردە ەسىم «سۇلتان» نەمەسە «كىشى حان» لاۋازىمدارىمەن اتالىپ كەلدى. وعان دالەل رەتىندە، ابىلعازى ءباھادۇردىڭ «تۇرىك شەجىرەسىن» نەگىزگە تارتامىز. وندا اكەسى ارابمۇحاممەد ولىمىنەن سوڭ، بيلىك ءۇشىن تارتىسقا ارالاسقان 17 جاسار ابىلعازىنىڭ اۋىر جاراقاتتانىپ، ماڭعىستاۋداعى قازاقتارعا قاشىپ قۇتىلعاندىعى ايتىلادى. كەلىسىمەن، قازاق قولباسشىسى ەسىمدى ىزدەپ، العىسىن ايتىپ سالەم بەرۋگە كەلگەنىندە، ەسىمنىڭ وزىنەن بۇرىن قازاقتىڭ ۇلكەن حانى تۇرسىنعا بارىپ سالەم بەرىپ قايتۋىن سۇراعاندىعى تۋرالى بايانادالادى. ءبىز بۇل جەردەن تاريحتا تالاس تۋدىراتىن ەكى بيلەۋشىنىڭ شىنايى لاۋازىمدىق دەڭگەيىن اڭعارعان بولار ەدىك. ەسىم وزىنەن ۇلكەن بيلەۋشى دەپ تۇرسىننىڭ سارايىنا بارۋىن تەكتەن-تەك ايتپادى. بۇل قۇبىلىستى دارحان مىنەزبەن، نە بولماسا جاسى ۇلكەندى سىيلاۋىمەن شاتاستىرۋعا ابدەن بولمايدى. نەگە دەسەڭىز، ەل اراسىنداعى بەدەلى جاعىنان تۇرسىن حان ەسىمگە قاراعاندا تانىمالىراق جانە بيلىككە ەرتە كەلگەن بيلەۋشى ەدى. اسىرەسە، سول زاماندا كوپ جىرلاناتىن نوعايلى ادەبيەتىندەگى التى ساندى الاش ەلىنە قازاقتىڭ ءۇش جۇزىمەن بىرگە قاراقالپاق، قاتاعان ەلدەرى جاتتى. قازاق شەجىرەسىندە قاتاعاننىڭ ءوزى ەكى ءجۇزدى قۇرايتىنى انىق بولسا، ماحمۇد ءۋاليدىڭ قاتاعاندى ەڭ سانى كوپ قازاق تايپاسى دەگەنى اقيقات.
ءتىپتى، بۇل زاماندا ەسىم مەن تۇرسىننان دا وزگە كىشى حاندار ەسەبىندەگى قۇدىرەتتى بيلەر بولعاندىعى بەلگىلى. ماسەلەن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمى بيلەردىڭ سوتى نەگىزىندە قالىپتاسقان نوعايلى ورداسى سياقتى، سول ەلدەن كەپ كىشى جۇزگە بىرىككەن 12 اتا بايۇلى، 6 اتا ءالىمۇلى بىرلەستىكتەرىندە «بي» ءرولى ەلەۋلى ەدى. وعان جيەمبەت جىراۋدىڭ بايۇلى اتىنان ەسىمگە اسكەر جيناعاندىعى جانە وپپوزيتسيالىق كۇش رەتىندە ءوز رۋىمەن قارسى كوتەرىلگەندىگى كۋا.
سوندىقتان دا بۇل عاسىردىڭ تاريحى جاپونيانىڭ بيلىك ءۇشىن تالاسقان ەكى قۋاتتى سەگۋندىقتارى اسيكاگا مەن توكۋگانىڭ كۇرەسىنە قاتتى ۇقساس. جاپون تاريحىندا بۇل ۋاقىتتا مەملەكەتتى ءبىر ورتاعا بىرىكتىرۋ جولىنداعى كۇرەستى اڭعارار بولساق، ءتول تاريحىمىزدا دا سونى بايقار ەدىك. قالاي بولعان كەزدە دە، ەكى حاننىڭ «ۇلى حان» دارەجەسى ءۇشىن ءوزارا قاقتىعىسىنىڭ ناتيجەسىندە بولعان تۇتاس «قاتاعان قىرعىنىن» ۇلى گەنوتسيد دەسەك، تولىقتاي ءوز باعاسىن بەرە العان بولار ەدىك. قاتاعانداردىڭ («قاتاقين» تەرمينىمەن كەزدەسەدى) كوپ ساندى ەل بولعاندىعى تۋرالى ءتىپتى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» دە ايتىلىپ وتەدى. بۇل تايپالىق بىرلەستىك شىڭعىس حاننىڭ XIII باسىنداعى وتىرارعا جاساعان جورىعى كەزىندە قوڭىرات (كۋنحيرات), ۋاق(وڭگۋت), جالايىر(دجادجيرات), كەرەي، نايمان (نايمن), قيات تايپالارىمەن بىرگە قونىس اۋدارىپ، ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىنە جايعاسقانى بەلگىلى. قازاق حاندىعى قۇرىلعان تۇستا تايپالىق بىرلەستىكتەن ۇلكەن تايپالىق كونفەدەراتسياعا، كەيىن جۇزدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىن بىلەمىز. سوڭعى ساتىسىندا موڭعول جازىقتىعىنان كەلگەن ۇساق تايپالاردىڭ ءبارىنىڭ «قاتاعان» اتتى ورتاق اتاۋ قابىلداپ، كۇشەيگەن تۇسى دەپ قاراستىرعانىمىز ءجون. سەبەبى، ورتالىعى تاشكەنت بولعان ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىنەن سىرداريا مەن ءامۋ وزەندەرىنىڭ اڭعارلارىنداعى كەڭ جەرلەردىڭ ءبارى قاتاعان حانى تۇرسىنعا قارادى. تۇرسىندى سوڭعى ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەر سول جەرگىلىكتى شىڭعىس تۇقىمىنان شىققان تۇلعا دەپ قاراستىرادى. بۇعان دايەك رەتىندە پراگا تاريح ينستيتۋتىنداعى اعىلشىن ساياحاتشىسى دجەنكينسوننىڭ ەڭبەكتەرىن نەگىزگە الادى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ نە سەبەپتى توقتاپ قالۋىن انىقتاۋ ءۇشىن ورتا ازياعا كەلگەن ساپارىندا ەڭ ءىرى ەكى قالانىڭ (قاشعار قالاسىن «كينگ» ويراتتار بولۋى مۇمكىن، تاشكەنتتى قازاقتار) جاۋلاپ الىنۋىنا بايلانىستى توقىراعانىن ايتادى. اسىرەسە، تاشكەنت قالاسىندا قاتاعان تايپاسى تۋرالى ءسوز قوزعالادى. وسىنداي تاريحي العىشارتتار قاتاعاننىڭ دەربەس حاندىق ەسەبىندە كوتەرىلۋىنە تولىققاندى ساياسي جاعدايلار جاساعانى انىق. ءبىز بۇدان، تۇرسىن حاننىڭ كەزىندە قازاقتاردىڭ ورتا ازياداعى قۋاتتى ەكونوميكالىق دەرجاۆاعا اينالا باستاعاندىعىن كورە الامىز. سەبەبى، رەسەيلىك ارحيۆتەردە سوڭعى جىلداردا انىقتالعان تۇرسىننىڭ ءسىبىر حاندىعىمەن، قازانمەن، استراحانمەن، قىرىممەن، قىتايمەن، تۇرفانمەن، سامارقاندپەن، ۇرىمشىمەن، فەرعانامەن ساۋدا بايلانىستارىن ورناتقانىن كورە الامىز. بىراق، قانداي قۋاتتى بيلەۋشى بولعانىمەن، تۇرسىن حاننىڭ شىعۋ تەگى تالاس تۋدىرادى. ورىس جىلنامالارىندا ول جالىم سۇلتاننىڭ بالاسى رەتىندە كورسەتىلگەن. ماحمۇد ءۋالي دە تۇرسىننىڭ اتا-تەگىنە توقتالار ساتتە اسا ەشتەڭە ايتپايدى. تىپتەن، جالىمنىڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن انىقتاۋ قيىن بولىپ وتىر. ەسىم تەك تۇركىستانمەن شەكتەلسە، تۇرسىن حان تاشكەنتتە عانا ەمەس، بىسكەنت، ياسى (ەسىمگە دەيىن), كەيدە ساۋران، اندىجان، شاحرۋحييا، سىعاناق، سامارقاند قالالارىندا تولىق قوجالىق ەتتى. ءبىر جاعىنان، تۇرسىننىڭ سونشالىق كۇشكە يە بولۋى – ابىلقايىر مۇراگەرى ءشايبانيدىڭ مەرت بولىپ، بيلىككە اشتارحانيلەردىڭ (استراحان حاندىعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرى) كەلۋىمەن دە بايلانىستى. تۇرسىن ومىرگە كەلمەي تۇرىپ، تاشكەنت بيلەۋشىسى دەربىستىڭ بابا سۇلتاننىڭ قولىنان قازا تابۋى، ابدوللا مەن بابا سۇلتاننىڭ اراسىنداعى شايقاستا حاقنازاردىڭ ۇتىمدى ساياساتى، اياق استىنان شىعايدىڭ كەلىپ، بابا سۇلتاندى ءولتىرىپ، حاقنازاردىڭ كەك ايىرۋى ورتا ازياداعى جاعدايدىڭ كەلەشەك تاعدىرىن انىقتاپ بەرگەن بولاتىن. بۇل مەرزىم تۇرسىن سىندى بيلەۋشىگە وتە قولايلى ەدى. اعىلشىن تاريحشىسى ەندريۋ پەترسون تۇرسىنعا «قازاقتىڭ جاۋلاپ الۋشىسى»، – دەپ باعا بەرگەن بولاتىن. ەسىم مەن تۇرسىننىڭ قۇرعان مەملەكەتتىك جۇيەلەرى مۇلدەم ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، ءبىرى – كاپيتاليستىك، ەكىنشىسى – سوتسياليستىك سيپاتتاعى جۇيەلەر ەدى. وسىنداي دالالىق ۇلگىدە قۇرىلعان قوس پارتيالىق سيستەمانىڭ شىعىس دەشتى-قىپشاقتا ساياسي دەربەستىككە ۇمتىلۋ جولىنداعى كۇرەسىن ازامات سوعىسى دەپ قاراستىرۋىمىزعا دا بولادى (XIX عاسىرداعى اقش-تا بولعان سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك شتاتتاردىڭ يدەولوگيا ءۇشىن جۇرگىزگەن ازامات سوعىسىنا جاقىن). قاراپايىم حالىققا قان قاقساتقان سوعىستاردان گورى داۋلەت پەن قارجىنىڭ كەرەكتىگىن جاقسى تۇسىنگەن تۇرسىن حان ءىرى ورتا ازيا قالالارىن ءوز ۋىسىندا ۇستاۋعا تىرىستى. ال، ەسىم ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن حالىقپەن دە قۇرباندىققا بارا الاتىن بيلەۋشى ەدى. ەسىم كوشپەنلى وركەنيەتتىڭ، تۇرسىن مودەريزاتسيالانعان جارتىلاي وتىرىقشى، جارتىلاي كوشپەلى وركەنيەتتىڭ وكىلى ەدى. سول سەبەپتى، دە ءبىر حالىق بولعانىمەن، ەكى وركەنيەت اراسىندا قاقتىعىس بولماي تۇرا المادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق حاندىعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى رەتىندە كورشى مەملەكەتتەر كوبىنە تۇرسىندى تانىدى. ونىڭ دالەلدىك نەگىزى ەسىمگە قارسى بۇحار بيلەۋشىسى يمامقۇلي، ياركەنت حانى احمەتپەن، ءسىبىر، تاتار كىنازدەرىمەن ساياسي ءارى ەكونوميكالىق وداق قۇرۋىندا جاتىر. ەسىم ءوز وداقتاسى رەتىندە ءابدىراحيمدى پانالايدى. سىر بويىنداعى قالالار ءۇشىن بولعان ەسىم مەن تۇرسىن اراسىنداعى سوعىستار جايلى «يمام كۋلي-نامە» شىعارماسىندا باياندالادى. بۇل تاريحي شىعارمادان ءبىز ىستىقكولدىك قىرعىزداردىڭ دا ەكى ءجۇزدى ساياسات ۇستانىپ، بىرەسە ەسىم جاعىندا سوعىسسا، بىرەسە تۇرسىنعا وتەتىندىگىن بايقايمىز. تۇرسىنمەن بىتىمگە كەلۋىن ورتا ازياداعى بيلىگى مەن بەدەلىنەن سەسكەنۋىمەن بايلانىستىرساق بولادى. ال، ساۋدالىق ارەنادا قىرعىز تايپالارى تۇرسىنعا تاۋەلدى بولعىسى كەلمەگەندىكتەن ەسىممەن وداقتاسادى. قىرعىز اعايىندىمىزدىڭ تۇسىنىكسىز اسكەري ساياساتىن XIX عاسىرداعى كەنەسارى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى كەزىندە دە كورەمىز. بۇحارلىق شىعارمادا تۇرسىننىڭ ەسىمنىڭ قىرعىزبەن بىرىككەن وداقتىق اسكەرىن سىر بويىندا تالقانداعانىن جازادى. ەسىم حان ءوزىنىڭ اسكەري ءارى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءوزىنىڭ ءالسىز ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، وزىنە جاڭا وداقتاستار ىزدەي باستايدى. سوعان وراي 1626 جىلى ەسىم ءوز ەلشىلەرىمەن تۇرسىن حاننىڭ تاشكەنتتەگى سارايىنا كەلىپ، ىمىراعا كەلۋ، بەيبىتشىلىك تۋرالى شارتقا قول قويعانى بار. ونىڭ ۇستىنە ەدىل قالماقتارى (تورعاۋىتتار) اسكەري شاتىرلارىن ىرعىز، جەم، ويىل، ساعىز وزەندەرىنىڭ جاعالارىنا تىگىپ، شەكتى، شەركەش، قاراساقال رۋلارىن وڭتۇستىككە تىقسىرىپ، قازاق استاناسى تۇركىستانعا جاقىنداي باستاعان كەز ەدى. بۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن 1627 جىلى ەسىم اسكەر جيناپ، قالماق اسكەرىن تىزە بۇكتىرۋگە اتتانعاندا، تۇرسىن حاندى تاريحشىلار ەسىمنىڭ استاناسى تۇركىستانعا شابۋىل جاسادى دەپ كورسەتەدى. بۇل تاريحتا I پەتردىڭ ۆارنا تۇبىندەگى شايقاستا جەڭىپ تۇرىپ، اياق استىنان موسكۆاعا كەتىپ قالۋى سەكىلدى ءسال تۇسىنىكسىزدەۋ ءارى كولەڭكەلى تاريح تۇسى. قالماقتاردى قيراتا جەڭگەن سوڭ، كوپ ۋاقىت ويرات شابۋىلىنان مازاسى ابدەن كەتكەن كىشى ءجۇز جانە ارال قازاقتارىنىڭ ءبىر اۋىزدان ەسىمدى حان ەسەبىندە كوتەرگەندىگى بەلگىلى. ءوزىنىڭ وداقتاسى رەتىندە ەسىم كوبىنەسە رۋباسىلارى مەن بەدەلدى اقساقالداردى قاسىنا تارتىپ، تۇرسىنعا قارسى اسكەر جيناۋعا تىرىستى. تۇرسىننىڭ شابۋىلىن سىلتاۋراتا وتىرىپ، سول جىلى سايرام تۇبىندەگى شايقاستا ءوز قارسىلاسىن كۇيرەتە جەڭەدى. وزبەك تاريحشىلارى بۇل سوعىستىڭ تۇرسىن حان ءۇشىن جەڭىلىس بوپ كەتۋىن اسكەرىنىڭ ۇيىمداسپاعاندىعىمەن، ازدىعىمەن جانە كۇتپەگەن كەزدە بولعاندىعىمەن كورسەتۋگە تىرىسادى.
وڭتايلى ءساتتى كەرەمەت پايدالانعان ەسىم حان تاشكەنتكە سالتاناتتى تۇردە كىرىپ، كوپ ۇزاماي تۇرسىن حاننىڭ سەنگەن تىرەگى – كوپ ساندى قاتاعان ەلىن قىرۋعا كوشەدى.
رەسەي عىلىم اكادەمياسى ەسىم حاننىڭ بۇل ارەكەتىن كوپ جىلدان بەرگى تۇرسىن حانعا قارسى جينالعان كەرى ەموتسيونالدى اسەردىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان كوپ بولۋىمەن سالىستىرا زەرتتەۋگە تالپىنىپ كەلەدى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە سىر وزەنى قان ساسىپ، قاتاعان ەلى ءوز تاڭباسىمەن تاريح ساحناسىنان وشەدى. قاشقان بولىگى اشتارحانيلەردى پانالاپ، پارسىلانعان بولسا، قولعا ءتۇسىپ قىرىلۋدان امان قالعاندارى ورتا ءجۇزدىڭ قوڭىرات تايپاسىنا «جەتىمدەر» رۋلىق بولىمشەسى بوپ ەنىپ، ۇلى جۇزدە «شانىشقالى» اتىمەن عانا ساقتالىپ قالدى. اسىرەسە، قوڭىرات تايپاسىنىڭ ارقادان سىر بويىنا قونىس اۋدارۋى دا «قاتاعان قىرعىنى» وقيعاسىنان سوڭ ەسىمنىڭ بۇيرىعىمەن ىسكە اسقان ساياسي پروتسەسس بولاتىن. تاريحتاعى «قاتاعان قىرعىنى» كىناز ولەگقا سالىق تولەۋدەن باس تارتقاندىعى ءۇشىن درەۆليانداردىڭ قىرىلعانىنا قاتتى ۇقسايدى. جەڭىس تۇعىرىنا جەتۋ ءۇشىن، جولىنا بەيبىت حالىقتىڭ قانىن توككەن ەسىمنىڭ بۇل ارەكەتى – اسكەري ونەر ءۇشىن جەڭىس بوپ ەسەپتەلگەنىمەن، قازاق حالقى ءۇشىن شىن مانىندە جەڭىلىس ەدى. قوس حاننىڭ بيلىك جولىنداعى سوعىسىنىڭ زاردابىنىڭ ءبۇتىن ەلگە تيگەنى – وكىنەرلىك جايت. ەگەمەندىك پەن تۇتاستىق جولىنداعى بابالارىمىزدىڭ بىلمەستىكپەن جاساعان ارەكەتتەرى كەلەشەك ۇرپاقتى بىرلىك پەن ۇيىمشىلدىقتا بولۋدى تاربيەلەيدى دەپ ويلايمىن.
ورالبەك ىسقاق، «ادىرنا»
