IV ǵasyr boıy halyq aýyz ádebıetinde jıi eske alynyp, tarıhı daý týǵyzyp kelgen bul problemaǵa tarıhshylar tek bir jaqty ǵana pikir ustanyp keledi. Esim hannyń Qataǵan ulysyna jasaǵan shabýylyn Tursyn hannyń satqyndyǵymen aqtap alǵysy keletindigi málim.
Al, endi ótkenge bir sát zer sala otyrsaq, ortaǵasyrlyq tarıhshylar Hafız Tynysh, Ábilǵazy Bahadúrlerdiń eńbekterinde Tursyn hannyń taqqa Esimnen buryn kelip, el arasynda úlken abyroıǵa ıe bolǵandyǵyn baıqar edik. Sonda, Esim han taqqa qalaı otyrdy? – degen suraq sanada týyndaıtyny anyq. Esim týraly alǵashqy tarıhı derekterdi nazarymyzǵa moǵol jylnamashylary usyna alady. XV ǵasyrda musylmandyq Shyǵys Túrkistanda qýatty «nahshbandılik» baǵyttaǵy dinı sektanyń bolǵany málim. Bala Esimniń er jetken aımaǵy da shyǵys Jetisýmen baılanysty. Ózi Shyǵaı hannyń balasy, bılikke ákesi ólip, Táýekel otyrǵan kezde Esim kóbine Turfan bıleýshisi Ábdirahımniń qasynda júredi. Bul shaq qýatty Moǵolstannyń ydyrap, jekelegen ulystarǵa bólinip jatqan kezi edi. Jarkentte dinı saýatyn asha júrip, 1598 týysy Táýekel hannyń Buharǵa jasaǵan joryǵy kezinde erekshe qolbasshylyq talantymen kózge túsip, biraz bedelge ıe bolady. Osy joryq barysynda Táýekel mert bop, aıaq astynan Esim qolbasshylyq dárejeden bir saty joǵarylaıdy. Qazaq shejiresine úńiletin bolsaq, Esimniń bılikke kelý tusyn osy jylmen baılanystyrý – aqylǵa asa syımaıtyn is. Nege deseńiz, tolyqqandy bılikti óz qolyna alǵan jaǵdaıda Tursyn sekildi kúshti Orta Azııalyq ekinshi qazaq hanymen áskerı qaqtyǵysqa túspegen bolar edi. Al, ekinshiden, Táýekeldiń óz urpaqtary da bolatyn. 1598-1627 jyldar aralyǵyn Esimniń ózin han esebinde moıyndamaǵan ulystarmen júrgizgen kúresi dep qarastyrǵanymyz jón. Oǵan bir dálel, Jarkent bıleýshisi Ahmettiń óz elshisimen saýdaǵa baılanysty kelisimshart jasar aldynda aldymen Tursynmen jolyqtyryp, kýáger retinde Esimdi shaqyrtqany. Bir qyzyǵy, «Qataǵan qyrǵynyna» deıingi aralyqta jazba derekterde Esim «sultan» nemese «kishi han» laýazymdarymen atalyp keldi. Oǵan dálel retinde, Ábilǵazy Bahadúrdiń «Túrik shejiresin» negizge tartamyz. Onda ákesi Arabmuhammed óliminen soń, bılik úshin tartysqa aralasqan 17 jasar Ábilǵazynyń aýyr jaraqattanyp, Mańǵystaýdaǵy qazaqtarǵa qashyp qutylǵandyǵy aıtylady. Kelisimen, qazaq qolbasshysy Esimdi izdep, alǵysyn aıtyp sálem berýge kelgeninde, Esimniń ózinen buryn qazaqtyń úlken hany Tursynǵa baryp sálem berip qaıtýyn suraǵandyǵy týraly baıanadalady. Biz bul jerden tarıhta talas týdyratyn eki bıleýshiniń shynaıy laýazymdyq deńgeıin ańǵarǵan bolar edik. Esim ózinen úlken bıleýshi dep Tursynnyń saraıyna barýyn tekten-tek aıtpady. Bul qubylysty darhan minezben, ne bolmasa jasy úlkendi syılaýymen shatastyrýǵa ábden bolmaıdy. Nege deseńiz, el arasyndaǵy bedeli jaǵynan Tursyn han Esimge qaraǵanda tanymalyraq jáne bılikke erte kelgen bıleýshi edi. Ásirese, sol zamanda kóp jyrlanatyn Noǵaıly ádebıetindegi alty sandy Alash eline qazaqtyń Úsh júzimen birge qaraqalpaq, qataǵan elderi jatty. Qazaq shejiresinde Qataǵannyń ózi eki júzdi quraıtyny anyq bolsa, Mahmud Ýálıdiń qataǵandy eń sany kóp qazaq taıpasy degeni aqıqat.
Tipti, bul zamanda Esim men Tursynnan da ózge kishi handar esebindegi qudiretti bıler bolǵandyǵy belgili. Máselen, memlekettik qurylymy bılerdiń soty negizinde qalyptasqan Noǵaıly Ordasy sııaqty, sol elden kep Kishi Júzge birikken 12 ata Baıuly, 6 ata Álimuly birlestikterinde «bı» róli eleýli edi. Oǵan Jıembet jyraýdyń Baıuly atynan Esimge ásker jınaǵandyǵy jáne oppozıııalyq kúsh retinde óz rýymen qarsy kóterilgendigi kýá.
Sondyqtan da bul ǵasyrdyń tarıhy Japonııanyń bılik úshin talasqan eki qýatty segýndyqtary Asıkaga men Tokýganyń kúresine qatty uqsas. Japon tarıhynda bul ýaqytta memleketti bir ortaǵa biriktirý jolyndaǵy kúresti ańǵarar bolsaq, tól tarıhymyzda da sony baıqar edik. Qalaı bolǵan kezde de, eki hannyń «uly han» dárejesi úshin ózara qaqtyǵysynyń nátıjesinde bolǵan tutas «Qataǵan qyrǵynyn» uly genoıd desek, tolyqtaı óz baǵasyn bere alǵan bolar edik. Qataǵandardyń («qataqın» termınimen kezdesedi) kóp sandy el bolǵandyǵy týraly tipti «mońǵoldyń qupııa shejiresinde» de aıtylyp ótedi. Bul taıpalyq birlestik Shyńǵys hannyń XIII basyndaǵy Otyrarǵa jasaǵan joryǵy kezinde qońyrat (kýnhırat), ýaq(ońgýt), jalaıyr(djadjırat), kereı, naıman (naımn), qııat taıpalarymen birge qonys aýdaryp, Aral teńiziniń soltústigine jaıǵasqany belgili. Qazaq handyǵy qurylǵan tusta taıpalyq birlestikten úlken taıpalyq konfederaııaǵa, keıin Júzdik deńgeıge kóterilgenin bilemiz. Sońǵy satysynda Mońǵol jazyqtyǵynan kelgen usaq taıpalardyń báriniń «qataǵan» atty ortaq ataý qabyldap, kúsheıgen tusy dep qarastyrǵanymyz jón. Sebebi, ortalyǵy Tashkent bolǵan Aral teńiziniń soltústiginen Syrdarııa men Ámý ózenderiniń ańǵarlaryndaǵy keń jerlerdiń bári qataǵan hany Tursynǵa qarady. Tursyndy sońǵy Eýropalyq zertteýshiler sol jergilikti Shyńǵys tuqymynan shyqqan tulǵa dep qarastyrady. Buǵan dáıek retinde Praga tarıh ınstıtýtyndaǵy aǵylshyn saıahatshysy Djenkınsonnyń eńbekterin negizge alady. Uly Jibek jolynyń ne sebepti toqtap qalýyn anyqtaý úshin Orta Azııaǵa kelgen saparynda eń iri eki qalanyń (Qashǵar qalasyn «kıng» oırattar bolýy múmkin, Tashkentti qazaqtar) jaýlap alynýyna baılanysty toqyraǵanyn aıtady. Ásirese, Tashkent qalasynda qataǵan taıpasy týraly sóz qozǵalady. Osyndaı tarıhı alǵysharttar qataǵannyń derbes handyq esebinde kóterilýine tolyqqandy saıası jaǵdaılar jasaǵany anyq. Biz budan, Tursyn hannyń kezinde qazaqtardyń Orta Azııadaǵy qýatty ekonomıkalyq derjavaǵa aınala bastaǵandyǵyn kóre alamyz. Sebebi, reseılik arhıvterde sońǵy jyldarda anyqtalǵan Tursynnyń Sibir handyǵymen, Qazanmen, Astrahanmen, Qyrymmen, Qytaımen, Turfanmen, Samarqandpen, Úrimshimen, Ferǵanamen saýda baılanystaryn ornatqanyn kóre alamyz. Biraq, qandaı qýatty bıleýshi bolǵanymen, Tursyn hannyń shyǵý tegi talas týdyrady. Orys jylnamalarynda ol Jalym sultannyń balasy retinde kórsetilgen. Mahmud Ýálı de Tursynnyń ata-tegine toqtalar sátte asa eshteńe aıtpaıdy. Tipten, Jalymnyń óziniń kim ekendigin anyqtaý qıyn bolyp otyr. Esim tek Túrkistanmen shektelse, Tursyn han Tashkentte ǵana emes, Biskent, Iasy (Esimge deıin), keıde Saýran, Ándijan, Shahrýhıııa, Syǵanaq, Samarqand qalalarynda tolyq qojalyq etti. Bir jaǵynan, Tursynnyń sonshalyq kúshke ıe bolýy – Ábilqaıyr murageri Shaıbanıdiń mert bolyp, bılikke Ashtarhanılerdiń (Astrahan handyǵynyń zańdy muragerleri) kelýimen de baılanysty. Tursyn ómirge kelmeı turyp, Tashkent bıleýshisi Derbistiń Baba sultannyń qolynan qaza tabýy, Abdolla men Baba sultannyń arasyndaǵy shaıqasta Haqnazardyń utymdy saıasaty, aıaq astynan Shyǵaıdyń kelip, Baba sultandy óltirip, Haqnazardyń kek aıyrýy Orta Azııadaǵy jaǵdaıdyń keleshek taǵdyryn anyqtap bergen bolatyn. Bul merzim Tursyn syndy bıleýshige óte qolaıly edi. Aǵylshyn tarıhshysy Endrıý Petrson Tursynǵa «qazaqtyń jaýlap alýshysy», – dep baǵa bergen bolatyn. Esim men Tursynnyń qurǵan memlekettik júıeleri múldem bir-birine uqsamaıtyn, biri – kapıtalıstik, ekinshisi – soıalıstik sıpattaǵy júıeler edi. Osyndaı dalalyq úlgide qurylǵan qos partııalyq sıstemanyń Shyǵys Deshti-Qypshaqta saıası derbestikke umtylý jolyndaǵy kúresin azamat soǵysy dep qarastyrýymyzǵa da bolady (XIX ǵasyrdaǵy AQSh-ta bolǵan soltústik jáne ońtústik shtattardyń ıdeologııa úshin júrgizgen azamat soǵysyna jaqyn). Qarapaıym halyqqa qan qaqsatqan soǵystardan góri dáýlet pen qarjynyń kerektigin jaqsy túsingen Tursyn han iri Orta Azııa qalalaryn óz ýysynda ustaýǵa tyrysty. Al, Esim bir ortalyqtandyrylǵan memleket qurý úshin halyqpen de qurbandyqqa bara alatyn bıleýshi edi. Esim kóshpenli órkenıettiń, Tursyn moderızaııalanǵan jartylaı otyryqshy, jartylaı kóshpeli órkenıettiń ókili edi. Sol sebepti, de bir halyq bolǵanymen, eki órkenıet arasynda qaqtyǵys bolmaı tura almady. Onyń ústine qazaq handyǵynyń zańdy murageri retinde kórshi memleketter kóbine Tursyndy tanydy. Onyń dáleldik negizi Esimge qarsy Buhar bıleýshisi Imamqulı, Iarkent hany Ahmetpen, Sibir, tatar kinázderimen saıası ári ekonomıkalyq odaq qurýynda jatyr. Esim óz odaqtasy retinde Ábdirahımdi panalaıdy. Syr boıyndaǵy qalalar úshin bolǵan Esim men Tursyn arasyndaǵy soǵystar jaıly «Imam kýlı-name» shyǵarmasynda baıandalady. Bul tarıhı shyǵarmadan biz Ystyqkóldik qyrǵyzdardyń da eki júzdi saıasat ustanyp, birese Esim jaǵynda soǵyssa, birese Tursynǵa ótetindigin baıqaımyz. Tursynmen bitimge kelýin Orta Azııadaǵy bıligi men bedelinen seskenýimen baılanystyrsaq bolady. Al, saýdalyq arenada qyrǵyz taıpalary Tursynǵa táýeldi bolǵysy kelmegendikten Esimmen odaqtasady. Qyrǵyz aǵaıyndymyzdyń túsiniksiz áskerı saıasatyn XIX ǵasyrdaǵy Kenesary bastaǵan ult-azattyq kóterilisi kezinde de kóremiz. Buharlyq shyǵarmada Tursynnyń Esimniń qyrǵyzben birikken odaqtyq áskerin Syr boıynda talqandaǵanyn jazady. Esim han óziniń áskerı ári ekonomıkalyq turǵydan óziniń álsiz ekendigin túsinip, ózine jańa odaqtastar izdeı bastaıdy. Soǵan oraı 1626 jyly Esim óz elshilerimen Tursyn hannyń Tashkenttegi saraıyna kelip, ymyraǵa kelý, beıbitshilik týraly shartqa qol qoıǵany bar. Onyń ústine Edil qalmaqtary (torǵaýyttar) áskerı shatyrlaryn Yrǵyz, Jem, Oıyl, Saǵyz ózenderiniń jaǵalaryna tigip, Shekti, Sherkesh, Qarasaqal rýlaryn ońtústikke tyqsyryp, qazaq astanasy Túrkistanǵa jaqyndaı bastaǵan kez edi. Bunyń aldyn alý úshin 1627 jyly Esim ásker jınap, qalmaq áskerin tize búktirýge attanǵanda, Tursyn handy tarıhshylar Esimniń astanasy Túrkistanǵa shabýyl jasady dep kórsetedi. Bul tarıhta I Petrdiń Varna túbindegi shaıqasta jeńip turyp, aıaq astynan Moskvaǵa ketip qalýy sekildi sál túsiniksizdeý ári kóleńkeli tarıh tusy. Qalmaqtardy qırata jeńgen soń, kóp ýaqyt oırat shabýylynan mazasy ábden ketken Kishi Júz jáne Aral qazaqtarynyń bir aýyzdan Esimdi han esebinde kótergendigi belgili. Óziniń odaqtasy retinde Esim kóbinese rýbasylary men bedeldi aqsaqaldardy qasyna tartyp, Tursynǵa qarsy ásker jınaýǵa tyrysty. Tursynnyń shabýylyn syltaýrata otyryp, sol jyly Saıram túbindegi shaıqasta óz qarsylasyn kúırete jeńedi. Ózbek tarıhshylary bul soǵystyń Tursyn han úshin jeńilis bop ketýin áskeriniń uıymdaspaǵandyǵymen, azdyǵymen jáne kútpegen kezde bolǵandyǵymen kórsetýge tyrysady.
Ońtaıly sátti keremet paıdalanǵan Esim han Tashkentke saltanatty túrde kirip, kóp uzamaı Tursyn hannyń sengen tiregi – kóp sandy Qataǵan elin qyrýǵa kóshedi.
Reseı Ǵylym Akademııasy Esim hannyń bul áreketin kóp jyldan bergi Tursyn hanǵa qarsy jınalǵan keri emoıonaldy áserdiń psıhologııalyq turǵydan kóp bolýymen salystyra zertteýge talpynyp keledi. Az ýaqyttyń ishinde Syr ózeni qan sasyp, Qataǵan eli óz tańbasymen tarıh sahnasynan óshedi. Qashqan bóligi Ashtarhanılerdi panalap, parsylanǵan bolsa, qolǵa túsip qyrylýdan aman qalǵandary Orta Júzdiń qońyrat taıpasyna «jetimder» rýlyq bólimshesi bop enip, Uly Júzde «Shanyshqaly» atymen ǵana saqtalyp qaldy. Ásirese, qońyrat taıpasynyń Arqadan Syr boıyna qonys aýdarýy da «Qataǵan qyrǵyny» oqıǵasynan soń Esimniń buıryǵymen iske asqan saıası proess bolatyn. Tarıhtaǵy «qataǵan qyrǵyny» kináz Olegqa salyq tóleýden bas tartqandyǵy úshin drevlıandardyń qyrylǵanyna qatty uqsaıdy. Jeńis tuǵyryna jetý úshin, jolyna beıbit halyqtyń qanyn tókken Esimniń bul áreketi – áskerı óner úshin jeńis bop eseptelgenimen, qazaq halqy úshin shyn máninde jeńilis edi. Qos hannyń bılik jolyndaǵy soǵysynyń zardabynyń bútin elge tıgeni – ókinerlik jaıt. Egemendik pen tutastyq jolyndaǵy babalarymyzdyń bilmestikpen jasaǵan áreketteri keleshek urpaqty birlik pen uıymshyldyqta bolýdy tárbıeleıdi dep oılaımyn.
Oralbek YSQAQ, «ADYRNA»
