IV ǧasyr boiy halyq auyz ädebietınde jiı eske alynyp, tarihi dau tuǧyzyp kelgen būl problemaǧa tarihşylar tek bır jaqty ǧana pıkır ūstanyp keledı. Esım hannyŋ Qataǧan ūlysyna jasaǧan şabuylyn Tūrsyn hannyŋ satqyndyǧymen aqtap alǧysy keletındıgı mälım.
Al, endı ötkenge bır sät zer sala otyrsaq, ortaǧasyrlyq tarihşylar Hafiz Tynyş, Äbılǧazy Bahadürlerdıŋ eŋbekterınde Tūrsyn hannyŋ taqqa Esımnen būryn kelıp, el arasynda ülken abyroiǧa ie bolǧandyǧyn baiqar edık. Sonda, Esım han taqqa qalai otyrdy? – degen sūraq sanada tuyndaityny anyq. Esım turaly alǧaşqy tarihi derekterdı nazarymyzǧa moǧol jylnamaşylary ūsyna alady. XV ǧasyrda mūsylmandyq Şyǧys Türkıstanda quatty «nahşbandilık» baǧyttaǧy dıni sektanyŋ bolǧany mälım. Bala Esımnıŋ er jetken aimaǧy da şyǧys Jetısumen bailanysty. Özı Şyǧai hannyŋ balasy, bilıkke äkesı ölıp, Täuekel otyrǧan kezde Esım köbıne Tūrfan bileuşısı Äbdırahimnıŋ qasynda jüredı. Būl şaq quatty Moǧolstannyŋ ydyrap, jekelegen ūlystarǧa bölınıp jatqan kezı edı. Jarkentte dıni sauatyn aşa jürıp, 1598 tuysy Täuekel hannyŋ Būharǧa jasaǧan joryǧy kezınde erekşe qolbasşylyq talantymen közge tüsıp, bıraz bedelge ie bolady. Osy joryq barysynda Täuekel mert bop, aiaq astynan Esım qolbasşylyq därejeden bır saty joǧarylaidy. Qazaq şejıresıne üŋıletın bolsaq, Esımnıŋ bilıkke kelu tūsyn osy jylmen bailanystyru – aqylǧa asa syimaityn ıs. Nege deseŋız, tolyqqandy bilıktı öz qolyna alǧan jaǧdaida Tūrsyn sekıldı küştı Orta Aziialyq ekınşı qazaq hanymen äskeri qaqtyǧysqa tüspegen bolar edı. Al, ekınşıden, Täuekeldıŋ öz ūrpaqtary da bolatyn. 1598-1627 jyldar aralyǧyn Esımnıŋ özın han esebınde moiyndamaǧan ūlystarmen jürgızgen küresı dep qarastyrǧanymyz jön. Oǧan bır dälel, Jarkent bileuşısı Ahmettıŋ öz elşısımen saudaǧa bailanysty kelısımşart jasar aldynda aldymen Tūrsynmen jolyqtyryp, kuäger retınde Esımdı şaqyrtqany. Bır qyzyǧy, «Qataǧan qyrǧynyna» deiıngı aralyqta jazba derekterde Esım «sūltan» nemese «kışı han» lauazymdarymen atalyp keldı. Oǧan dälel retınde, Äbılǧazy Bahadürdıŋ «Türık şejıresın» negızge tartamyz. Onda äkesı Arabmūhammed ölımınen soŋ, bilık üşın tartysqa aralasqan 17 jasar Äbılǧazynyŋ auyr jaraqattanyp, Maŋǧystaudaǧy qazaqtarǧa qaşyp qūtylǧandyǧy aitylady. Kelısımen, qazaq qolbasşysy Esımdı ızdep, alǧysyn aityp sälem beruge kelgenınde, Esımnıŋ özınen būryn qazaqtyŋ ülken hany Tūrsynǧa baryp sälem berıp qaituyn sūraǧandyǧy turaly baianadalady. Bız būl jerden tarihta talas tudyratyn ekı bileuşınıŋ şynaiy lauazymdyq deŋgeiın aŋǧarǧan bolar edık. Esım özınen ülken bileuşı dep Tūrsynnyŋ saraiyna baruyn tekten-tek aitpady. Būl qūbylysty darhan mınezben, ne bolmasa jasy ülkendı syilauymen şatastyruǧa äbden bolmaidy. Nege deseŋız, el arasyndaǧy bedelı jaǧynan Tūrsyn han Esımge qaraǧanda tanymalyraq jäne bilıkke erte kelgen bileuşı edı. Äsırese, sol zamanda köp jyrlanatyn Noǧaily ädebietındegı alty sandy Alaş elıne qazaqtyŋ Üş jüzımen bırge qaraqalpaq, qataǧan elderı jatty. Qazaq şejıresınde Qataǧannyŋ özı ekı jüzdı qūraityny anyq bolsa, Mahmūd Uälidıŋ qataǧandy eŋ sany köp qazaq taipasy degenı aqiqat.
Tıptı, būl zamanda Esım men Tūrsynnan da özge kışı handar esebındegı qūdırettı biler bolǧandyǧy belgılı. Mäselen, memlekettık qūrylymy bilerdıŋ soty negızınde qalyptasqan Noǧaily Ordasy siiaqty, sol elden kep Kışı Jüzge bırıkken 12 ata Baiūly, 6 ata Älımūly bırlestıkterınde «bi» rölı eleulı edı. Oǧan Jiembet jyraudyŋ Baiūly atynan Esımge äsker jinaǧandyǧy jäne oppozisiialyq küş retınde öz ruymen qarsy köterılgendıgı kuä.
Sondyqtan da būl ǧasyrdyŋ tarihy Japoniianyŋ bilık üşın talasqan ekı quatty segundyqtary Asikaga men Tokuganyŋ küresıne qatty ūqsas. Japon tarihynda būl uaqytta memlekettı bır ortaǧa bırıktıru jolyndaǧy kürestı aŋǧarar bolsaq, töl tarihymyzda da sony baiqar edık. Qalai bolǧan kezde de, ekı hannyŋ «ūly han» därejesı üşın özara qaqtyǧysynyŋ nätijesınde bolǧan tūtas «Qataǧan qyrǧynyn» ūly genosid desek, tolyqtai öz baǧasyn bere alǧan bolar edık. Qataǧandardyŋ («qataqin» terminımen kezdesedı) köp sandy el bolǧandyǧy turaly tıptı «moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» de aitylyp ötedı. Būl taipalyq bırlestık Şyŋǧys hannyŋ XIII basyndaǧy Otyrarǧa jasaǧan joryǧy kezınde qoŋyrat (kunhirat), uaq(oŋgut), jalaiyr(djadjirat), kerei, naiman (naimn), qiiat taipalarymen bırge qonys audaryp, Aral teŋızınıŋ soltüstıgıne jaiǧasqany belgılı. Qazaq handyǧy qūrylǧan tūsta taipalyq bırlestıkten ülken taipalyq konfederasiiaǧa, keiın Jüzdık deŋgeige köterılgenın bılemız. Soŋǧy satysynda Moŋǧol jazyqtyǧynan kelgen ūsaq taipalardyŋ bärınıŋ «qataǧan» atty ortaq atau qabyldap, küşeigen tūsy dep qarastyrǧanymyz jön. Sebebı, ortalyǧy Taşkent bolǧan Aral teŋızınıŋ soltüstıgınen Syrdariia men Ämu özenderınıŋ aŋǧarlaryndaǧy keŋ jerlerdıŋ bärı qataǧan hany Tūrsynǧa qarady. Tūrsyndy soŋǧy Europalyq zertteuşıler sol jergılıktı Şyŋǧys tūqymynan şyqqan tūlǧa dep qarastyrady. Būǧan däiek retınde Praga tarih institutyndaǧy aǧylşyn saiahatşysy Djenkinsonnyŋ eŋbekterın negızge alady. Ūly Jıbek jolynyŋ ne sebeptı toqtap qaluyn anyqtau üşın Orta Aziiaǧa kelgen saparynda eŋ ırı ekı qalanyŋ (Qaşǧar qalasyn «king» oirattar boluy mümkın, Taşkenttı qazaqtar) jaulap alynuyna bailanysty toqyraǧanyn aitady. Äsırese, Taşkent qalasynda qataǧan taipasy turaly söz qozǧalady. Osyndai tarihi alǧyşarttar qataǧannyŋ derbes handyq esebınde köterıluıne tolyqqandy saiasi jaǧdailar jasaǧany anyq. Bız būdan, Tūrsyn hannyŋ kezınde qazaqtardyŋ Orta Aziiadaǧy quatty ekonomikalyq derjavaǧa ainala bastaǧandyǧyn köre alamyz. Sebebı, reseilık arhivterde soŋǧy jyldarda anyqtalǧan Tūrsynnyŋ Sıbır handyǧymen, Qazanmen, Astrahanmen, Qyrymmen, Qytaimen, Tūrfanmen, Samarqandpen, Ürımşımen, Ferǧanamen sauda bailanystaryn ornatqanyn köre alamyz. Bıraq, qandai quatty bileuşı bolǧanymen, Tūrsyn hannyŋ şyǧu tegı talas tudyrady. Orys jylnamalarynda ol Jalym sūltannyŋ balasy retınde körsetılgen. Mahmūd Uäli de Tūrsynnyŋ ata-tegıne toqtalar sätte asa eşteŋe aitpaidy. Tıpten, Jalymnyŋ özınıŋ kım ekendıgın anyqtau qiyn bolyp otyr. Esım tek Türkıstanmen şektelse, Tūrsyn han Taşkentte ǧana emes, Bıskent, Iasy (Esımge deiın), keide Sauran, Ändıjan, Şahruhiiia, Syǧanaq, Samarqand qalalarynda tolyq qojalyq ettı. Bır jaǧynan, Tūrsynnyŋ sonşalyq küşke ie boluy – Äbılqaiyr mūragerı Şaibanidıŋ mert bolyp, bilıkke Aştarhanilerdıŋ (Astrahan handyǧynyŋ zaŋdy mūragerlerı) keluımen de bailanysty. Tūrsyn ömırge kelmei tūryp, Taşkent bileuşısı Derbıstıŋ Baba sūltannyŋ qolynan qaza tabuy, Abdolla men Baba sūltannyŋ arasyndaǧy şaiqasta Haqnazardyŋ ūtymdy saiasaty, aiaq astynan Şyǧaidyŋ kelıp, Baba sūltandy öltırıp, Haqnazardyŋ kek aiyruy Orta Aziiadaǧy jaǧdaidyŋ keleşek taǧdyryn anyqtap bergen bolatyn. Būl merzım Tūrsyn syndy bileuşıge öte qolaily edı. Aǧylşyn tarihşysy Endriu Petrson Tūrsynǧa «qazaqtyŋ jaulap aluşysy», – dep baǧa bergen bolatyn. Esım men Tūrsynnyŋ qūrǧan memlekettık jüielerı müldem bır-bırıne ūqsamaityn, bırı – kapitalistık, ekınşısı – sosialistık sipattaǧy jüieler edı. Osyndai dalalyq ülgıde qūrylǧan qos partiialyq sistemanyŋ Şyǧys Deştı-Qypşaqta saiasi derbestıkke ūmtylu jolyndaǧy küresın azamat soǧysy dep qarastyruymyzǧa da bolady (XIX ǧasyrdaǧy AQŞ-ta bolǧan soltüstık jäne oŋtüstık ştattardyŋ ideologiia üşın jürgızgen azamat soǧysyna jaqyn). Qarapaiym halyqqa qan qaqsatqan soǧystardan görı däulet pen qarjynyŋ kerektıgın jaqsy tüsıngen Tūrsyn han ırı Orta Aziia qalalaryn öz uysynda ūstauǧa tyrysty. Al, Esım bır ortalyqtandyrylǧan memleket qūru üşın halyqpen de qūrbandyqqa bara alatyn bileuşı edı. Esım köşpenlı örkeniettıŋ, Tūrsyn moderizasiialanǧan jartylai otyryqşy, jartylai köşpelı örkeniettıŋ ökılı edı. Sol sebeptı, de bır halyq bolǧanymen, ekı örkeniet arasynda qaqtyǧys bolmai tūra almady. Onyŋ üstıne qazaq handyǧynyŋ zaŋdy mūragerı retınde körşı memleketter köbıne Tūrsyndy tanydy. Onyŋ däleldık negızı Esımge qarsy Būhar bileuşısı İmamqūli, Iаrkent hany Ahmetpen, Sıbır, tatar kınäzderımen saiasi ärı ekonomikalyq odaq qūruynda jatyr. Esım öz odaqtasy retınde Äbdırahimdı panalaidy. Syr boiyndaǧy qalalar üşın bolǧan Esım men Tūrsyn arasyndaǧy soǧystar jaily «İmam kuli-name» şyǧarmasynda baiandalady. Būl tarihi şyǧarmadan bız Ystyqköldık qyrǧyzdardyŋ da ekı jüzdı saiasat ūstanyp, bırese Esım jaǧynda soǧyssa, bırese Tūrsynǧa ötetındıgın baiqaimyz. Tūrsynmen bıtımge keluın Orta Aziiadaǧy bilıgı men bedelınen seskenuımen bailanystyrsaq bolady. Al, saudalyq arenada qyrǧyz taipalary Tūrsynǧa täueldı bolǧysy kelmegendıkten Esımmen odaqtasady. Qyrǧyz aǧaiyndymyzdyŋ tüsınıksız äskeri saiasatyn XIX ǧasyrdaǧy Kenesary bastaǧan ūlt-azattyq köterılısı kezınde de köremız. Būharlyq şyǧarmada Tūrsynnyŋ Esımnıŋ qyrǧyzben bırıkken odaqtyq äskerın Syr boiynda talqandaǧanyn jazady. Esım han özınıŋ äskeri ärı ekonomikalyq tūrǧydan özınıŋ älsız ekendıgın tüsınıp, özıne jaŋa odaqtastar ızdei bastaidy. Soǧan orai 1626 jyly Esım öz elşılerımen Tūrsyn hannyŋ Taşkenttegı saraiyna kelıp, ymyraǧa kelu, beibıtşılık turaly şartqa qol qoiǧany bar. Onyŋ üstıne Edıl qalmaqtary (torǧauyttar) äskeri şatyrlaryn Yrǧyz, Jem, Oiyl, Saǧyz özenderınıŋ jaǧalaryna tıgıp, Şektı, Şerkeş, Qarasaqal rularyn oŋtüstıkke tyqsyryp, qazaq astanasy Türkıstanǧa jaqyndai bastaǧan kez edı. Būnyŋ aldyn alu üşın 1627 jyly Esım äsker jinap, qalmaq äskerın tıze büktıruge attanǧanda, Tūrsyn handy tarihşylar Esımnıŋ astanasy Türkıstanǧa şabuyl jasady dep körsetedı. Būl tarihta I Petrdıŋ Varna tübındegı şaiqasta jeŋıp tūryp, aiaq astynan Moskvaǧa ketıp qaluy sekıldı säl tüsınıksızdeu ärı köleŋkelı tarih tūsy. Qalmaqtardy qirata jeŋgen soŋ, köp uaqyt oirat şabuylynan mazasy äbden ketken Kışı Jüz jäne Aral qazaqtarynyŋ bır auyzdan Esımdı han esebınde kötergendıgı belgılı. Özınıŋ odaqtasy retınde Esım köbınese rubasylary men bedeldı aqsaqaldardy qasyna tartyp, Tūrsynǧa qarsy äsker jinauǧa tyrysty. Tūrsynnyŋ şabuylyn syltaurata otyryp, sol jyly Sairam tübındegı şaiqasta öz qarsylasyn küirete jeŋedı. Özbek tarihşylary būl soǧystyŋ Tūrsyn han üşın jeŋılıs bop ketuın äskerınıŋ ūiymdaspaǧandyǧymen, azdyǧymen jäne kütpegen kezde bolǧandyǧymen körsetuge tyrysady.
Oŋtaily sättı keremet paidalanǧan Esım han Taşkentke saltanatty türde kırıp, köp ūzamai Tūrsyn hannyŋ sengen tıregı – köp sandy Qataǧan elın qyruǧa köşedı.
Resei Ǧylym Akademiiasy Esım hannyŋ būl äreketın köp jyldan bergı Tūrsyn hanǧa qarsy jinalǧan kerı emosionaldy äserdıŋ psihologiialyq tūrǧydan köp boluymen salystyra zertteuge talpynyp keledı. Az uaqyttyŋ ışınde Syr özenı qan sasyp, Qataǧan elı öz taŋbasymen tarih sahnasynan öşedı. Qaşqan bölıgı Aştarhanilerdı panalap, parsylanǧan bolsa, qolǧa tüsıp qyryludan aman qalǧandary Orta Jüzdıŋ qoŋyrat taipasyna «jetımder» rulyq bölımşesı bop enıp, Ūly Jüzde «Şanyşqaly» atymen ǧana saqtalyp qaldy. Äsırese, qoŋyrat taipasynyŋ Arqadan Syr boiyna qonys audaruy da «Qataǧan qyrǧyny» oqiǧasynan soŋ Esımnıŋ būiryǧymen ıske asqan saiasi prosess bolatyn. Tarihtaǧy «qataǧan qyrǧyny» kınäz Olegqa salyq töleuden bas tartqandyǧy üşın drevliandardyŋ qyrylǧanyna qatty ūqsaidy. Jeŋıs tūǧyryna jetu üşın, jolyna beibıt halyqtyŋ qanyn tökken Esımnıŋ būl äreketı – äskeri öner üşın jeŋıs bop eseptelgenımen, qazaq halqy üşın şyn mänınde jeŋılıs edı. Qos hannyŋ bilık jolyndaǧy soǧysynyŋ zardabynyŋ bütın elge tigenı – ökınerlık jait. Egemendık pen tūtastyq jolyndaǧy babalarymyzdyŋ bılmestıkpen jasaǧan äreketterı keleşek ūrpaqty bırlık pen ūiymşyldyqta boludy tärbieleidı dep oilaimyn.
Oralbek YSQAQ, «ADYRNA»
