تۋىستىق نەكە – ءبىر وتباسىنا نەمەسە جاقىن تۋىستارعا جاتاتىن ادامدار اراسىندا ۇيلەنۋ، نەكە قيدىرۋ. مۇنداي نەكە ءتۇرى ءداستۇرلى قوعامداردا ءجيى كەزدەسىپ جاتادى. تۋىستىق نەكە كورشىلەس وزبەكستان ەلىندە دە ارا-تۇرا كەزدەسىپ قالادى.
باق بەتتەرىندە جاريالانعان اقپاراتقا سايكەس، وزبەكستاندا 2023 جىلى 9014 بالانىڭ 796-سىنا گەنەتيكالىق اۋرۋ دياگنوزى قويىلعان. بۇعان نەگىزىنەن تۋىستىق نەكەنىڭ توقتاماۋى سەبەپ بولىپ وتىر. “ازاتتىق راديوسى” الەۋمەتتىك جەلىدە وزبەكستانداعى تۋىستاردىڭ نەكەلەسەۋىنەن كەيىنگى ءومىردى بايانداعان. بەينەباياندا اعايىندى سيروجيددين، ويبوحور، فيرۋزا توعاەۆتاردىڭ ءومىرى باياندالادى.
- اتام ءوز ۇلىنا اپكەسىنىڭ قىزىن الىپ بەردى. ولار بىزگە قارايدى، ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسادى دەپ بالالارىن نەكەلەستىرىپ، تۋىس بولدى. سالدارىنان اپكەم ەكەۋمىز مۇگەدەك بولىپ تۋدىق، - دەيدى جەرگىلىكتى بيلىك سىيعا تارتقان موتوروللەرمەن اۋىلدا جۇك تاسيتىن سيروجيددين توگاەۆ.
دەمەك، تۋىستىق نەكەلەردىڭ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەسى – گەنەتيكالىق اۋرۋلار مەن دەنساۋلىققا قاتىستى اسقىنۋلاردىڭ قاۋپى. جاقىن تۋىستار اراسىنداعى نەكە تۇقىم قۋالايتىن گەنەتيكالىق اۋرۋلاردىڭ تارالۋ ىقتيمالدىعىن ارتتىرادى. وسى ماسەلەگە قاتىستى دارىگەر-گەنەتيك اسەم قياشقىزىنان پىكىر الدىق.
- تۋىستىق نەكەنىڭ قاۋپى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى.
- جالپى نەكەنىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار. سونىڭ ىشىندە تۋىستىق نەكە (ينبريدينگ) بولاشاق ۇرپاق دەنساۋلىعى ءۇشىن زياندى نەكەنىڭ ءتۇرى بولىپ تابىلادى. وسىنداي نەكەگە قازاقتاردىڭ سالتى بويىنشا تيىم سالىنعان.
ادامداردا تۇقىم قۋالاپ بەرىلەتىن 10 مىڭعا جۋىق ءارتۇرلى گەندىك اۋرۋلار بار. گەندىك اۋرۋلار دەگەنىمىز- گەندەردە (دنق) بولاتىن وزگەرىستەردەن (مۋتاتسيا) تارايتىن اۋرۋلار. ولار ءارتۇرلى جيىلىكپەن اتا-انالارىنان بالالارىنا بەرىلىپ وتىرادى. ول اۋرۋلاردىڭ ءبىراز بولىگى اۋتوسومدى رەتسەسسيۆتى تۇردە بەرىلەدى، ياعني اتا-اناسىندا اۋرۋ كورىنبەي، جاسىرىن كۇيدە بولادى. ەگەر اتا-انالارى تۋىسقان بولسا، ولاردا وسى جاسىرىن اۋرۋدىڭ گەندەرى بىردەي بولادى دا بالالارىندا 25 پايىز كورىنۋى مۇمكىن. ول دەگەنىمىز – ءار جۇكتىلىكتە اۋرۋ بالا تۋىلۋ قاۋپى بار. بۇنداي اۋرۋلاردىڭ كوپشىلىگى اقىل-وي، دەنە دامۋ كەمىستىگىنە، مۇگەدەكتىككە جانە ەرتە ولىمگە الىپ كەلەدى. وسىنداي اۋرۋدىڭ رەتسەسسيۆتى گەندەرى كەز-كەلگەن ادامدا بولۋى مۇمكىن. زەرتتەۋلەر بويىنشا كەم دەگەندە 5-6 رەتسەسسيۆتى اۋرۋدىڭ گەندەرى بارلىق ادامداردا بار. وسىنداي زياندى گەندەردى جارىققا شىعارماۋ ءۇشىن جانە ساۋ ۇرپاق دۇنيەگە كەلۋ ءۇشىن تۋىس ەمەس ادامداردىڭ نەكەلەسكەنى ءتيىمدى.
قازاق – تەكتى حالىق
اسىلىندە، تالاي اقىن-جازۋشىلار ءوز تۋىندىلارىندا قازاق حالقىنىڭ تەكتىلىگىن ءسوز ەتكەن. «قازاقتىڭ قانى تازا»، «قازاق قان ارالاستىرماعان»، «تەكتىلىك قاننان» دەگەن سوزدەر دە كەزدەسىپ جاتادى. وسى ورايدا تۋىستىق نەكە ماسەلەسى بويىنشا ەتنوگراف، سالت-ءداستۇر جايىن ءسوز ەتەتىن، «كيىز ءۇي» كىتابىنىڭ اۆتورى بۇلبۇل كاپقىزىنا ساۋال جولدادىق.
- ەرتە زامانداردا قازاقتا تۋىستىق نەكە بولعان با؟
- قازاق دەگەن – تەكتى، دانا حالىق. قازاقتا ەشقاشان تۋىستىق نەكە دەگەن بولماعان. قازاق ۇرپاعىن تاربيەلەپ، جەتى اتاسىن ءبىلىپ وسىرگەن، تۋىستىق نەكەگە جول بەرمەگەن. تۋىستىق نەكە – قازاقتىڭ قاراپايىم تىلىندە ادام ازعىندىعىنىڭ بەلگىسى. ەكىنشى، تۋىستىق نەكەدەن دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتا مۇگەدەك، اۋتيزم اۋرۋلارى پايدا بولادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. سوندىقتان قازاقتار جەتى اتاعا دەيىن قىز المايدى. ياعني، تۋىستىق قاتىناس قايمانا قازاق بولعاننان كەيىن عانا ءبىر-بىرىمەن قۇدا-جەكجات بولۋىنا رۇقسات بەرىلگەن.
- تۋىستىق نەكە قاي ەلدەردە كوپتەپ كەزدەسەدى؟
- جالپى تۋىستىق نەكە دەگەن كوبىنەسە باسقا ۇلتتاردا بار. وزبەكتەردە بار. ول ەلدە دە ءوزىنىڭ تىكەلەي تۋىسىن المايدى. ول ۇرپاقتان تاراعان قىزدىڭ بالالارىمەن ۇيلەنۋىنە، قىز الىسۋعا بولادى دەگەن تۇسىنىك بار. جالپى، وزبەك، تۇرىك، موڭعول حالىقتارىندا تۋىستىق نەكە بار. بىراق، وتە جاقىن نەكە ەمەس. قازاقتاردا ءبىرلى-جارىم تۋىستىق نەكە كەزدەسكەن جايتتار بولعان. ول جەردە ءوز ۇرپاعىنا زيان كەلەدى. ال ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ۇرپاق ءۇشىن ءومىر سۇرگەن حالىق.
- تۋىستىق نەكەنىڭ زياندارى تۋرالى ويىڭىزدى بىلسەك.
- تۋىستىق نەكەنىڭ ۇرپاققا اكەلەر زيانى كوپ. قازاق دەگەن – قانىن ەشقاشان بىلعاماعان تەكتى حالىق. قانى تازا بولعان حالىقتىڭ – جانى تازا، ويى تازا. بولاشاقتا مىقتى ۇرپاق اكەلەدى، جۇيەدە ءومىر سۇرەدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ دانالىعى دا وسىندا. جەتى اتاسىن ءبىلىپ، تۋىستىق نەكە دەگەن بولمايدى. بۇل ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان دانالىعى، ۇلگىسى.
الەۋمەتتىك جەلىدە تۋىستىق نەكە تاقىرىبىندا تاراعان ءتۇرلى ۆيدەولار كوپتىڭ نازارىنا ىلىكتى. بىرىندە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ تۋىستىق نەكەنى قولدايتىنى ايتىلسا، ەندى ءبىرى قارسى. ءتىپتى يمامدار دا ءتۇرلى پىكىر بىلدىرگەن. ءبىرى «بولادى، 100% شاريعات رۇقسات ەتەدى» دەسە، قىرعىز يمامى «شاريعات رۇقسات بەرگەنمەن، قىرعىز سالتى رۇقسات بەرمەيدى» دەپ جازعان.
شاريعاتتا تۋىستىق نەكەگە رۇقسات ەتىلگەن
وسى تۇستا قازاقستاننىڭ باس ءمۇفتياتىنا دا جۇگىندىك. «شاريعاتتا تۋىستىق نەكەگە رۇقسات بەرىلگەن بە؟» دەگەن ساۋالىمىزعا الەۋمەتتىك جەلىدەگى ءبىر بەينە ارقىلى جاۋاپ بەردى.
«الەۋمەتتىك جەلىدە «قۇراندا تۋىسقانىڭمەن نەكەلەسۋگە بولادى ەكەن. ول اياتتا ايتىلعاندىقتان ىستەۋلەرىڭ كەرەك. مىنە، سەندەردىڭ دىندەرىڭ قازاق داستۇرىندە جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ داستۇرىنە قايشى كەلىپ جاتىر» دەپ يسلام دىنىنە سىن ايتقان ەكەن. ەڭ اۋەلى قازاق حاندىعى قۇرىلماس بۇرىن، 12 عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلەمىز. اتا-بابامىز بۇل اياتتى جاقسى بىلگەن. دەگەنمەن، سول اياتتى بىلە تۇرىپ، «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايمىز» دەپ زاڭ قابىلداعان. پايعامباردان كەلگەن حاتتا: «جاقىن ادامدارمەن قىز الىسپاڭدار. ويتكەنى بالا ءالسىز بوپ تۋادى» دەپ ەسكەرتىلگەن. شاريعاتتا تۋىستىق نەكەگە رۇقسات ەتىلگەنىمەن، داستۇرىمىزدە رۇقسات جوق. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسۋدى ءبىز بولمايدى دەپ ايتامىز»، - دەلىنگەن يمام ەلبەك تاسبولاتۇلىنىڭ جەلىدەگى بەينەسىندە.
حالىق اراسىندا شاعىن ساۋالناما جۇرگىزىپ، تۋىستىق نەكە تۋرالى پىكىر سۇرادىق. اياۋلىم ەسىمدى قالا تۇرعىنى:
«مەن تۋىستىق نەكەگە ءوز باسىم قارسىمىن. بىزدە مۇنداي نەكە ءتۇرى بولماعان»، - دەپ جاۋاپ بەردى.
ارنۇر ەسىمدى ستۋدەنت:«مەن ءوزىم قارسىمىن بۇل نەكە تۇرىنە. ويلاڭىزشى، سەن ءوز تۋىسىڭدى جۇبايىڭ رەتىندە تاڭدايسىڭ. بۇل قۇلاققا دا تۇرپىدەي تيەدى»، - دەدى. ال ارۋجان ەسىمدى تۇرعىن: «مەن بۇل تۋرالى ەستىگەنمىن. قاتەلەسپەسەم، وزبەكستاندا تۋىستىق نەكەگە بايلانىستى ءجيى اقپارات تاراپ جاتادى. تۋىستىق نەكەگە ءوز باسىم، قارسىمىن!» - دەدى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، تۋىستىق نەكە گەنەتيكالىق اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋ قاۋپىن ارتتىرۋى مۇمكىن، سەبەبى جاقىن تۋىس ادامداردىڭ گەنەتيكالىق ماتەريالدارى ۇقساس. مۇنداي نەكەدەن تۋعان بالالاردا بەلگىلى ءبىر گەنەتيكالىق ماسەلەلەردىڭ تۋىنداۋ مۇمكىندىگى جوعارىراق بولادى. كەيبىر ەلدەردە جانە ايماقتاردا زاڭمەن شەكتەلگەندىكتەن، زاڭدى ماسەلەلەر تۋىنداۋى مۇمكىن.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
