Tuystar arasyndaǧy neke qauıptı. Nege?

Tuystyq neke – bır otbasyna nemese jaqyn tuystarǧa jatatyn adamdar arasynda üilenu, neke qidyru. Mūndai neke türı dästürlı qoǧamdarda jiı kezdesıp jatady. Tuystyq neke körşıles Özbekstan elınde de ara-tūra kezdesıp qalady. BAQ betterınde jariialanǧan aqparatqa säikes, Özbekstanda 2023 jyly 9014 balanyŋ 796-syna genetikalyq auru diagnozy qoiylǧan. Būǧan negızınen tuystyq nekenıŋ toqtamauy sebep bolyp otyr. “Azattyq radiosy” äleumettık jelıde Özbekstandaǧy tuystardyŋ nekeleseuınen keiıngı ömırdı baiandaǧan. Beinebaianda aǧaiyndy Sirojiddin, Oibohor, Firuza Toǧaevtardyŋ ömırı baiandalady. - Atam öz ūlyna äpkesınıŋ qyzyn alyp berdı. Olar bızge qaraidy, üi şaruasymen ainalysady dep balalaryn nekelestırıp, tuys boldy. Saldarynan äpkem ekeumız mügedek bolyp tudyq, - deidı jergılıktı bilık syiǧa tartqan motorollermen auylda jük tasityn Sirojiddin Togaev. Demek, tuystyq nekelerdıŋ eŋ maŋyzdy mäselesı – genetikalyq aurular men densaulyqqa qatysty asqynulardyŋ qaupı. Jaqyn tuystar arasyndaǧy neke tūqym qualaityn genetikalyq aurulardyŋ taralu yqtimaldyǧyn arttyrady. Osy mäselege qatysty därıger-genetik Äsem Qiiaşqyzynan pıkır aldyq. - Tuystyq nekenıŋ qaupı turaly aityp berıŋızşı. - Jalpy nekenıŋ bırneşe türı bar. Sonyŋ ışınde tuystyq neke (inbriding) bolaşaq ūrpaq densaulyǧy üşın ziiandy nekenıŋ türı bolyp tabylady. Osyndai nekege qazaqtardyŋ salty boiynşa tiym salynǧan. Adamdarda tūqym qualap berıletın 10 myŋǧa juyq ärtürlı gendık aurular bar. Gendık aurular degenımız- genderde (DNQ) bolatyn özgerısterden (mutasiia) taraityn aurular. Olar ärtürlı jiılıkpen ata-analarynan balalaryna berılıp otyrady. Ol aurulardyŋ bıraz bölıgı autosomdy resessivtı türde berıledı, iaǧni ata-anasynda auru körınbei, jasyryn küide bolady. Eger ata-analary tuysqan bolsa, olarda osy jasyryn aurudyŋ genderı bırdei bolady da balalarynda 25 paiyz körınuı mümkın. Ol degenımız – är jüktılıkte auru bala tuylu qaupı bar. Būndai aurulardyŋ köpşılıgı aqyl-oi, dene damu kemıstıgıne, mügedektıkke jäne erte ölımge  alyp keledı. Osyndai aurudyŋ resessivtı genderı kez-kelgen adamda boluy mümkın. Zertteuler boiynşa kem degende 5-6 resessivtı aurudyŋ genderı barlyq adamdarda bar. Osyndai ziiandy genderdı jaryqqa  şyǧarmau üşın jäne sau ūrpaq düniege kelu üşın tuys emes adamdardyŋ nekeleskenı tiımdı. QAZAQ – TEKTI HALYQ Äsılınde, talai aqyn-jazuşylar öz tuyndylarynda qazaq halqynyŋ tektılıgın söz etken. «Qazaqtyŋ qany taza», «qazaq qan aralastyrmaǧan», «tektılık qannan» degen sözder de kezdesıp jatady. Osy oraida tuystyq neke mäselesı boiynşa etnograf, salt-dästür jaiyn söz etetın, «Kiız üi» kıtabynyŋ avtory Būlbūl Käpqyzyna saual joldadyq. - Erte zamandarda qazaqta tuystyq neke bolǧan ba? - Qazaq degen – tektı, dana halyq. Qazaqta eşqaşan tuystyq neke degen bolmaǧan. Qazaq ūrpaǧyn tärbielep, jetı atasyn bılıp ösırgen, tuystyq nekege jol bermegen. Tuystyq neke – qazaqtyŋ qarapaiym tılınde adam azǧyndyǧynyŋ belgısı. Ekınşı, tuystyq nekeden düniege kelgen ūrpaqta mügedek, autizm aurulary paida bolady degen tüsınık qalyptasqan. Sondyqtan qazaqtar jetı ataǧa deiın qyz almaidy. Iаǧni, tuystyq qatynas qaimana qazaq bolǧannan keiın ǧana bır-bırımen qūda-jekjat boluyna rūqsat berılgen. - Tuystyq neke qai elderde köptep kezdesedı? - Jalpy tuystyq neke degen köbınese basqa ūlttarda bar. Özbekterde bar. Ol elde de özınıŋ tıkelei tuysyn almaidy. Ol ūrpaqtan taraǧan qyzdyŋ balalarymen üilenuıne, qyz alysuǧa bolady degen tüsınık bar. Jalpy, özbek, türık, moŋǧol halyqtarynda tuystyq neke bar. Bıraq, öte jaqyn neke emes. Qazaqtarda bırlı-jarym tuystyq neke kezdesken jaittar bolǧan. Ol jerde öz ūrpaǧyna ziian keledı. Al bızdıŋ ata-babamyz ūrpaq üşın ömır sürgen halyq. - Tuystyq nekenıŋ ziiandary turaly oiyŋyzdy bılsek.  - Tuystyq nekenıŋ ūrpaqqa äkeler ziiany köp. Qazaq degen – qanyn eşqaşan bylǧamaǧan tektı halyq. Qany taza bolǧan halyqtyŋ – jany taza, oiy taza. Bolaşaqta myqty ūrpaq äkeledı, jüiede ömır süredı. Bızdıŋ qazaqtyŋ danalyǧy da osynda. Jetı atasyn bılıp, tuystyq neke degen bolmaidy. Būl bızdıŋ babalarymyzdyŋ bızge qaldyrǧan danalyǧy, ülgısı. Äleumettık jelıde tuystyq neke taqyrybynda taraǧan türlı videolar köptıŋ nazaryna ılıktı. Bırınde özge ūlt ökılderınıŋ tuystyq nekenı qoldaityny aitylsa, endı bırı qarsy. Tıptı imamdar da türlı pıkır bıldırgen. Bırı «bolady, 100% şariǧat rūqsat etedı» dese, qyrǧyz imamy «Şariǧat rūqsat bergenmen, qyrǧyz salty rūqsat bermeidı» dep jazǧan. ŞARİǦATTA TUYSTYQ NEKEGE RŪQSAT ETILGEN Osy tūsta Qazaqstannyŋ Bas müftiiatyna da jügındık. «Şariǧatta tuystyq nekege rūqsat berılgen be?» degen saualymyzǧa äleumettık jelıdegı bır beine arqyly jauap berdı. «Äleumettık jelıde «Qūranda tuysqanyŋmen nekelesuge bolady eken. Ol aiatta aitylǧandyqtan ısteulerıŋ kerek. Mıne, senderdıŋ dınderıŋ qazaq dästürınde jetı ataǧa deiın qyz alyspau dästürıne qaişy kelıp jatyr» dep islam dınıne syn aitqan eken. Eŋ äuelı Qazaq handyǧy qūrylmas būryn, 12 ǧasyrdan astam uaqyttan berı islam dının ūstanyp kelemız. Ata-babamyz būl aiatty jaqsy bılgen. Degenmen, sol aiatty bıle tūryp, «jetı ataǧa deiın qyz alyspaimyz» dep zaŋ qabyldaǧan. Paiǧambardan kelgen hatta: «Jaqyn adamdarmen qyz alyspaŋdar. Öitkenı bala älsız bop tuady» dep eskertılgen. Şariǧatta tuystyq nekege rūqsat etılgenımen, dästürımızde rūqsat joq. Jetı ataǧa deiın qyz alysudy bız bolmaidy dep aitamyz», - delıngen imam Elbek Tasbolatūlynyŋ jelıdegı beinesınde. Halyq arasynda şaǧyn saualnama jürgızıp, tuystyq neke turaly pıkır sūradyq. Aiaulym esımdı qala tūrǧyny: «Men tuystyq nekege öz basym qarsymyn. Bızde mūndai neke türı bolmaǧan», - dep jauap berdı. Arnūr esımdı student:«Men özım qarsymyn būl neke türıne. Oilaŋyzşy, sen öz tuysyŋdy jūbaiyŋ retınde taŋdaisyŋ. Būl qūlaqqa da türpıdei tiedı», - dedı. Al Arujan esımdı tūrǧyn: «Men būl turaly estıgenmın. Qatelespesem, Özbekstanda tuystyq nekege bailanysty jiı aqparat tarap jatady. Tuystyq nekege öz basym, qarsymyn!» - dedı. Mamandardyŋ aituynşa, tuystyq neke genetikalyq aurulardyŋ paida bolu qaupın arttyruy mümkın, sebebı jaqyn tuys adamdardyŋ genetikalyq materialdary ūqsas. Mūndai nekeden tuǧan balalarda belgılı bır genetikalyq mäselelerdıŋ tuyndau mümkındıgı joǧaryraq bolady. Keibır elderde jäne aimaqtarda zaŋmen şektelgendıkten, zaŋdy mäseleler tuyndauy mümkın.

Symbat Nauhan

«Adyrna» ūlttyq portaly