كەز-كەلگەن قىسىلتاياڭ شاقتا «وندىقتاردى» قۇراۋدان باستالاتىن شىڭعىسحان كەزىنەن قالىپتاسقان اسكەري جۇيە نەگىزىندە جۇپتارىن جازباي، شوعىرلانا قونىستانعان جوڭعاريا ويراتتارىنىڭ كوشىپ-قونعان ايماقتارى تومەندەگىدەي بولدى. تورعاۋىتتار مەن دۇربىتتەر جوڭعاريانىڭ سولتۇستىك اۋداندارىندا – ەرتىستىڭ جاعاسىندا موڭعول التايىندا، تارباعاتايدا كوشىپ ءجۇردى. چوروستاردىڭ يەلىگىندە ىلەنىڭ جوعارعى-ورتا اعىسى جانە اتالعان وزەنگە قۇياتىن ۇلكەندى-كىشىلى وزەندەردىڭ ساعالارىنداعى جەرلەر بولدى. ال ودان ارى شىعىسقا قارايعى جەرلەردى حوشاۋىتتارمەن 1701 جىلى ەدىل بويىنان جوڭعارياعا قاشىپ كەلگەن تورعاۋىتتاردىڭ ءبىر بولىگى جايلادى. كەيىنگى قاراستىرۋلارمەن، كەڭەستىك كەزەڭ ارحەولوگتارى زەرتتەۋلەرى قازاقستاننىڭ شىعىس، وڭتۇستىك-شىعىس اۋماقتارىندا ءحVىى عاسىر سوڭى – ءحVىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا كوشىپ جۇرگەن ويراتتاردىڭ جوعارى دامىعان ماتەريالدىق مادەنيەتىنىڭ بولعاندىعىن دالەلدەدى.
جوڭعاريا ويراتتارىنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزىن قۇراعان كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن، ەگىنشىلىك، اڭشىلىق، قولونەرىمەن اينالىسۋشىلار تولىقتىرا ءتۇستى.
جوڭعار حاندارى اراسىندا وزىندىك ەرەكشە ورنى بار – گالدان تسەرەن (1727-1745) بيلىگى تۇسىنداعى كەزەڭگە قاتىستى جاعدايلارعا ازداپ شولۋ جاساپ وتسەك. ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن «اڭىراقاي شايقاسىنداعى» — جەڭىستەن كەيىن دە ەلدىڭ جاعدايى جاقسارا قويمادى. ءۇش ءجۇزدىڭ «ۇلى حانى» بولۋى ءۇشىن تۋىنداعان اقسۇيەكتەر اراسىنداعى تارتىس جوڭعارلار مەن ورىستارعا جالتاڭداۋعا ماجبۇرلەدى. (اڭىراقاي شايقاسى جايلى تولىققاندى تانىسام دەۋشىلەر «انىراحايسكي ترەۋگولنيك» عىلىمي ەڭبەكتى قاراپ شىعۋعا بولادى).
1735 جىلدارى ورتالىق ازيانىڭ سولتۇستىك اۋداندارى، تاشكەنت، تۇركىستان سياقتى قالالارمەن ۇلى ءجۇز قازاقتارى ويرات فەودالدارىنا باعىنىشتى كۇي كەشتى. ۇلى ءجۇز فەودالدارى جىل سايىن حان ورداسىنا «امانات» جىبەرىپ تۇرسا، ال تۇرعىندارىنىڭ ءار ءتۇتىنى گالدان تسەرەنگە «المان» رەتىندە جىل سايىن قىر تۇلكىسىنىڭ ءبىر تەرىسىنەن تولەپ تۇردى.
ويرات بيلەۋشىلەرىنىڭ، ورتا ازيا يەلىكتەرىنەن جينالاتىن الىم-سالىق كولەمى جايلى، جوڭعارياداعى ورىس ەلشىسى ك. ميللەرگە ويراتتاردىڭ ايتۋى بويىنشا، ولاردىڭ يەلەرى: «تاشكەنتتەن ەكى جىل سايىن كىلەم، جىبەك ماتالارىن، ساۋىت-سايمان، مىلتىق، قۇندىز تەرىلەرىن جانە باسقا دا زاتتاردى توعىزدىقتارىمەن اكەلسە، التىن-كۇمىستەردى دە ەسەپ بويىنشا الدىرتىپ تۇرادى».
قازاقتاردىڭ كونەدەن بەرگى استاناسى بولىپ تابىلاتىن تۇركىستاندى بيلەۋگە بارلىق حاندارمەن، سۇلتانداردىڭ ىنتىزار ەكەندىگىن بايقاعان گالدان تسەرەن ولاردىڭ اراسىنا وتقا ماي قۇيىپ، ءبىرازىنا اتالعان قالانى بيلەۋگە جاردەم بەرەتىنىن ۋادە ەتىپ قويادى. سودان كەلىپ ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت پەن كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر، سۇلتاندار باراق – ابىلايلار اراسىندا قالا بيلىگى ءۇشىن ءوزارا باقتالاستىقتار تۋىندايدى.
1745 جىلى ۇرانحايلىق كارنانىڭ وسكەمەن بەكىنىسى كانتسەلەرياسىنا ابىلاي سۇلتان مەن گالدان تسەرەن اراسىنداعى جاقىندىقتى سۋرەتتەۋى تومەندەگىدەي. «ولاردىڭ قىرعىز-قايساقتارمەن اراسىندا ءوزارا كەلىسىم ورناعان. ابىلاي-سۇلتان وزىنە باعىنىشتى قىرعىز-قايساقتاردان الماندارىن جيناپ، يەلەرى گالدان تسەرەنگە جىبەرەدى. ول ابىلاي-سۇلتان قايساقتارىمەن شار-گۋرباننىڭ بويىندا كوشىپ جۇرەدى، ولارعا نان جانە باسقا دا زاتتاردى ايىرباستاۋعا بارىپ تۇرادى. قىرعىز-قايساقتاردا ەشقانداي ەگىن ونىمدەرى بولماعاندىقتان، ابىلاي-سۇلتانعا يەلەرى گالدان تسەرەن، ءوز اتىنان تارى مەن ۇن جىبەرىپ تۇرادى».
جوعارىداعى جاعدايلارداعىداي بىردە سىيلاسىپ، بىردە كەرىسىپ جاتاتىن جايتتاردا بابالارىمىز كۇنەلتىپ جاتتى. بىراق قاشاندا جوڭعارلاردىڭ باسىمدىعى بايقالاتىن.
موڭعول عالىمى د. مايداردىڭ جازۋىنشا، اتا-تەگىنەن بەرى مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن ولاردا: «…مالدىڭ جاسىن تىسىنە قاراپ اجىراتۋعا قولدانىلاتىن، تەرمينولوگيالىق قالىپتاسقان سوزدەردىڭ سانى 150-دەن اسسا، موڭعول ديالەكتيكاسىندا جىلقىنى تۇستەۋگە بايلانىستى قولدانىلاتىن 300-دەن اسا تەرميندەر تىركەلگەن، ال مالدىڭ ەن-تاڭباسىنا بايلانىستى ايتىلاتىن 500-دەن اسا تەرميندەر بار».
بىزدەردە دە ارنايى ساناق جۇرگىزبەسەكتە بابالارىمىزدان كەلە جاتقان، جوعارىداعى جاعدايلارعا بايلانىستى قولدانىلاتىن تەرميندەردىڭ كوپتەگەن تۇرلەرىنىڭ بار ەكەندىگى راس. اسىرەسە جىلقىلاردىڭ ءتۇسىن تۇستەگەندەگى كوپتەگەن تەرميندەردىڭ ورىس تىلىندەگى بالاماسىن تابۋ قيىندىق تۋدىراتىندىعى شىندىق. ال سول تەرميندەردىڭ كوپشىلىگى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان كورشىلەس ەلدەردەگى ورتاق سوزدەر ەدى.
كۇندەلىكتى قولدانىستاعى: قارا-حارا، كوك-كۋح، قاتىن-حاتۋن، تۋ-تۋگ، تەمىر-تەمۋر، توقىم-توحىم، باتىر-بااتور، وبا-وبو، التىن-التان، بۇلاق-بۋلىگ، باي-بايىن، ءتاڭىر-تەنگر (تەنگر – بۇل سانسكريت ءسوزى دەۆا (قۇداي) نەمەسە سۋرانىڭ (قۇداي) موڭعولشا اۋدارماسى. موڭعولداردا تەنگر ەكى ماعىنا بەرەدى. 1) اسپان. كوك كۇمبەزى. 2) شاماندىق انيماستيكالىق تۇسىنىك بويىنشا «كوكتىڭ رۋحى». موڭعولداردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن «بۋرحۋن تەنگر» (كوك قۇدايى قولداسا) دەيتىندىگى سوندىقتان). اراسان –ارشان (راسۋانا – سانسكريت ءسوزى. شيپالى سۋ. موڭعولشا دىبىستالۋى ارشان) تت. وسىلاردى سارالاي كەلسەڭ اريستوۆتىڭ: — «….التايلىقتاردىڭ ءتىلى «تامىرىن تەرەڭنەن الاتىن تازا تۇركى ءتىلى»، بىراق ولاردا ۇزاق ۋاقىت قالماقتارعا كورشىلەستىگىمەن تاۋەلدىلىگىنەن ەنىپ، تۇركى تىلىنە ىرىقتاندىرىلعان مونعول سوزدەرى كوپتەپ كەزىگەدى» — دەگەن ويىنان جوعارىداعى ماعىنالارى بىردەي سوزدەردى اڭعارعاندىعى سەزىلەدى. (ويگق 1896 جىل. 339-بەت). ال «اراسان» دەمەكشى بىزدەردە ءالى كۇنگە دەيىن، كيەلى ورىندارعا «اقتىق» بايلاپ تاۋەپ جاتاتىن ءداستۇرىمىز بار. موڭعولداردا دا وسى كۇنگە دەيىن ومىرشەڭدىگىن جويماعان، كيەلى جەرلەرگە، اسۋلارعا، توعىز جولدىڭ توراپتارىنا، اراساندارعا، بيىكتەرگە تاس ءۇيىپ «وبو» تۇرعىزىپ «حاداكتارىن» بايلاپ جاتاتىن عۇرىپ بار. (حاداك – قۇرمەت كورسەتۋ بەلگىسى ءۇشىن سىيلاناتىن، كەيدە قايىر-ساداقا رەتىندە دە بەرىلەتىن ءتۇرلى-ءتۇستى جىبەك نەمەسە ماقتا-ماتاسىنىڭ ۇزىنشا كەلگەن بولىگى. ءبىزدىڭ «جىرتىسقا» كەلىڭكىرەيدى). ول سول كيەلى ورىنداردى الاستاپ قۇدايلارىنا كورسەتكەن قۇرمەتى بولىپ ەسەپتەلىنەدى.
ورتالىق قازاقستان جەرىندەگى ءتۇرلى رۋلاردىڭ تاڭباسى سالىنعان «تامعالى تاس» جايلى 1888-1889 جىلدارى سارىسۋ وزەنى القابىندا توپوگرافيالىق جانە گوەگرافيالىق ىزدەنىستەر جۇرگىزگەن يۋ. ا. شميدت «كيەلى تاس» تۋرالى سيپاتتاماسىندا تومەندەگىدەي سۋرەتتەگەن: «بۇل تاستىڭ ءتۇرى قۇم تاستارىنا جاتادى، ۇلكەندىگى – 3 تەكشە مەتر ساجىن شاماسىندا، ونىڭ بەتىنە سىنا تارىزدەس يەروگليفتەر ويىلعان جانە قىرعىزدار (قازاقتار) تاستى اينالا وسكەن بايالىش بۇتاقتارىنا ءتۇرلى-ءتۇستى بۇلداردىڭ قيىقتارىن بايلاپ بەزەندىرگەن، بۇل عۇرىپ ولارعا موڭعول ەلدەرىنەن ەنگەن جانە ءشول دالادان امان-ەسەن ءوتۋ ءۇشىن بەرىلگەن تاساتتىقتىڭ بەلگىسىن بىلدىرەدى، جانىنداعى كەڭ كولەمدەگى الاڭقايدا قىرعىزداردىڭ (قازاق) بەيىتتەرى ورنالاسقان». (شميدت، 1894). 1958 جىلى قحر-دان اتامەكەنىنە ورالعان كونەكوز «قازاقى ءداۋىر» ادامدارىنىڭ سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى بولعان مالىمەت بەرۋشى جاقياقىزى كۇلاندانىڭ (كۇلاش) نايمان-ءدورتۋىل-اقبولات (1929-2014) پۇتقا تابىنۋشىلار جايلى ەتنوگرافيالىق ءماندى اڭگىمەلەرىنەن: «قالماقتار تاۋ باستارىنا وبا تۇرعىزادى ەكەن. ول ولاردىڭ قۇدايلارى بولىپ ەسەپتەلىنىپ، ولارعا ءتۇرلى-ءتۇستى تورعىنداردان بايلاپ قويادى. سونى ءبىر قازاق قىزىقتاپ جيناپ الادى. سول تۇننەن باستاپ تۇسىنە قالىڭ قالماقتار كىرىپ، جيىلىپ شۇبەرەكتەرىن سۇراپ مازالاپتى. ۇيقىدان قالعان ول، مولدانىڭ كەڭەسى بويىنشا العان جىرتىستارىن ورنىنا بايلاپ، جانى جايلانعان ەكەن». «بىردە ءبىزدىڭ اعايىندار اڭشىلىقتىڭ قىزىعىندا ءجۇرىپ، ۋاقىتتىڭ قالاي وزعانىن بايقاماي قالادى. كەشتەتىپ كەلىپ قالماق قوسىنىنا قونادى. شاقىرىلماعان قوناقتارعا ءۇي يەسى قالعان-قۇتقانىن جىلىتىپ بەرىپ جاتقىزادى. پۇتقا تابىنۋشىلاردىڭ داستۇرىنە ابدەن قانىق الگى جولاۋشىلاردىڭ ءبىرى ءۇي يەسى سىرتقا شىققانىن پايدالانىپ، تورىندە تۇرعان جەزدەن قۇيىلعان قۇدايلارىنىڭ بەتىن ءسال بۇرىڭقىراپ قويىپتى. سودان كۇندەگى ادەتى بويىنشا الگى قالماق تاڭعى اسىنان الدىمەن قۇدايىنا ءدام تاتقىزۋ ءۇشىن، ءشايىن بۇركەيىن دەپ قۇدايىنا قاراسا، ونىڭ ءسال قىرىنداپ سالقىن قاباق تانىتقانداي قالىبىن بايقاپ ساسىپ قالادى. سودان ىشتەي ويلانا كەلىپ، كىنا وزىنەن ەكەنىن سەزىپ، قوناقتارعا ءبىر سەمىز قوزىسىن اكەپ سويىپ قارىق قىلادى. الگى ەكەۋىنىڭ ىم-جىمى ىشىندە بەرگەن اسقا ىڭقيا تويىپ الادى. تاعى ءبىر مەزەتتە ءۇي يەسىنىڭ سىرتقا شىققانىن پايدالانىپ، قۇدايلارىن تۇزەپ قويادى. قوش ايتىسىپ داستارحاننان تۇرا بەرگەندە توردەگى مەيىرىمىن شاشىپ تۇرعان قۇدايىن بايقاپ، الگى قالماق بۇل ەكەۋىن قاسيەتتى جاندارعا بالاپ، شاپاندارىن جاۋىپ شىعارىپ سالىپتى».
«بىردە قالماقتاردى قازاقتار وكشەلەي قۋىپ كەلە جاتادى. توقتاعان ساتتە قازاق جاۋىرىنشىسى جاۋىرىنىن جۇلىپ الىپ – «ولار قازىر تىنىعىپ جاتىر جانە ولاردىڭ ولاردىڭ بالگەرى جاۋىرىن اشۋدا، سەندەر دەرەۋ اتتارىڭدى تەرىس ەرتتەڭدەر!» — دەپتى.
سوندا «قالماق جاۋىرىنىنا» قازاقتاردىڭ كەرى قايتقانى ءتۇسىپتى. جايباراقاتتانىپ جايلانىپ جاتىپتى. سول كەزدە دەرەۋ قيمىلداعان قازاق جاساقتارى ولاردى كوپ قىرعىنعا ۇشىراتىپتى».
