الەمدە ءار ءتورت ەلدىڭ ۇشەۋىندە ادام قۇقىقتارىنا قاتىستى جاعداي ناشارلاپ كەتتى. اسىرەسە 2016 جىلدان بەرى بۇل ءۇردىس كۇشەيىپ كەلەدى. كەيبىر دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ستاتيستيكا بويىنشا زاڭ ۇستەمدىگى قامتاماسىز ەتىلمەي وتىرعان ەلدەردىڭ قاتارىندا كونگو، گايتي، اۋعانستان، كامبودجا جانە ۆەنەسۋەللا بار.
اتالعان ەلدەردىڭ اراسىندا اۋعانستانداعى
جاعداي الاڭداتارلىق، ۋاقىت وتكەن سايىن مۇنداعى احۋال ءتىپتى ناشارلاپ بارادى. ساراپشى ماماندار اسىرەسە، ايەلدەر
ءۇشىن قاتتى الاڭداۋلى. يۋنەسكو مالىمەتى بويىنشا قىزداردىڭ 80%-ى ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعان. اۋعانستان مەن قازاقستانداعى ايەلدەر قۇقىعىن قاي
تۇرعىدان بولماسىن الىپ قاراساق تا، ەش سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ەكى ەلدە ءدىننىڭ قوعامداعى ءرولى مەن ايەلدەر قۇقىعىنا اسەر ەتۋى ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنەدى. اۋعانستاندا
ايەلدەر قۇقىعى كوبىنە ءدىني نورمالار مەن ەكسترەميستىك يدەيالوگيانىڭ ىقپالىندا شەكتەلىپ جاتىر.
‘’ايەلدەردى بىلىمنەن، جۇمىستان جانە قوعامدىق ومىردەن شەكتەۋ - ەلدىڭ دامۋىن تەجەيدى، ويتكەنى قوعامنىڭ جارتىسى ءوز الەۋەتىن جۇزەگە اسىرا الماي وتىر.’’ - دەپ اۋعانستان ايەلدەر ءىسى بويىنشا بۇرىنعى مينيستر سيما سامار قىز-كەلىنشەكتەر قۇقىعىنىڭ تاپتالۋىن سىنعا العانى بار.
اۋعانستانداعى ايەلدەر جاعدايى
اۋعانستانداعى ايەلدەر قۇقىعى ءدىني تۇرعىدان قاراعاندا وتە كۇردەلى ءارى شەكتەلگەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى. بيلىك باسىنا 2021 جىل تاليباندار كەلگەننەن باستاپ، يسلام شاريعاتىنىڭ قاتاڭ زاڭدارىن باسشىلىققا الۋدا. جالپى، تاليباندار دەگەن كىمدەر؟ اۋعانستاندا پايدا بولعان
يسلامدىق قوزعالىس جانە اسكەري توپ، نەگىزىنەن پۋشتۋن ۇلتىنىڭ وكىلدەرىنەن قۇرالعان. 1990 جىلدارى قۇرىلعان بۇل
توپ، باستاپقىدا اۋعانستانداعى ازاماتتىق سوعىستان كەيىن ەلدە ءتارتىپ پەن شاريعات زاڭدارىنا نەگىزدەلگەن باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدى ماقسات تۇتتى. تاليبان اتاۋى اراب ءتىلىنىڭ ‘’تاليب’’ سوزىنەن شىققان، ول شاكىرت دەگەن ماعىنا بەرەدى. ۇيىم العاشىندا پاكىستان مەن اۋعانستانداعى ءدىني مەكتەپتەردە (مەدرەسە) وقىعان ستۋدەنتتەردەن شىققان. تاليبانداردىڭ يدەولوگياسى قاتاڭ ءدىني ۇستانىمدارعا نەگىزدەلگەن، جانە ولار قوعامدا شاريعات زاڭدارىن قاتاڭ
تۇردە ەنگىزۋدى قولدايدى. اسىرەسە ايەلدەرگە قاتىستى بۇل زاڭدار، ولاردىڭ ءبىلىم الۋىنا، جۇمىسقا ورنالاسۋىنا جانە
قوعامدىق ومىرگە قاتىسۋىنا شەكتەۋلەر قويۋدا. قىزدارعا ورتا مەكتەپتەن باستاپ جوعارى وقۋ ورىندارىنا دەيىن بارۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. بۇل شەكتەۋ يسلامنىڭ ءداستۇرلى
تۇسىنىگىنە نەگىزدەلگەن بە ءوزى؟ كوپتەگەن يسلام ەلدەرىندە مۇنداي قاتاڭ شارالار قولدانىلمايدى عوي؟! اۋعانستانداعى بۇل شەكتەۋلەر قىز-كەلىنشەكتەردىڭ بولاشاققا دەگەن ءۇمىت وتىن ءوشىرىپ، كاسىبي دامۋىن جانە قانداي دا ءبىر مۇمكىندىكتەرىنەن شەكتەيدى. بيلىك اۋىسقان سوڭ بولىپ جاتقان وزگەرىستەردە سونىمەن قاتار، ايەلدەر جۇمىسىنان ايىرىلىپ، ۇيدە قالۋعا ءماجبۇر بولدى. جالپى، ايەلدەر نەگىزىنەن مەديتسينالىق جانە ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا عانا جۇمىس ىستەي الادى، بىراق ولاردىڭ دا قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىكتەرى قاتتى قىسپاقتالعان. كوپتەگەن ۇكىمەتتىك
مەكەمەلەردە ايەلدەرگە مۇلدە جۇمىس ىستەۋگە تىيىم سالىنعان. قۇقىقتارى شەكتەلگەن نازىك جاندىلاردىڭ ۇكىمەتتىك ۇيىمدارداعى ەڭبەك ۇلەسى 45% قۇرايتىن ەدى. قازىر
بۇل كورسەتكىش ايتارلىقتاي تومەندەگەن.مۇنداي قوعامدىق ىستەر مەن ءبىلىم بەرۋ سالاسىنان بولەك، ەركىن ءجۇرىپ تۇرۋىنا،
ءتىپتى كيىم كيۋىنە قويىلعان قاتاڭ تىيىمدارى دا بار. ولار ‘’نيكاب’’ نەمەسە ‘’بۋركا’’ كيۋگە مىندەتتى، بۇل ولاردىڭ بەتىن
جانە دەنەسىن تولىعىمەن جابادى. بۇدان بولەك، ايەلدەرگە جالعىز ءجۇرىپ تۇرۋعا دا شەكتەۋ قويىلعان، ولار قوعامدىق
ورىندارعا تەك جاقىن تۋىسى ەر اداممەن عانا شىعا الادى. قۇقىقتىق جۇيە كوبىنە كونسەرۆاتيۆتى، شەكتەۋشى سيپاتقا يە
بولىپ، ايەلدەردىڭ ەرلەرگە تاۋەلدىلىگىن ارتتىرىپ جاتىر. سوت ىسىندە جاڭا زاڭنامالىق دەڭگەيدە ايەلدەردىڭ قۇقىعى
شەكتەۋلى.
‘’زاڭ ۇستەمدىگىن ساقتاماي وتىرعان ەلدەردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. سالدارىنان اتقارۋشى
بيلىك تەرىس پايدالانۋ، ادام قۇقىقتارىنىڭ شەكتەلۋى، سونداي-اق سوت جۇيەسى تاراپىنان ازاماتتاردىڭ
تالاپتارىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋ وقيعالارى جيىلەگەن.’’
ۋيليام نويك
WORLD JUST PROJECT ۇيىمىنىڭ باسشىسى
قازاقستانداعى ايەلدەر قۇقىعى
قازاقستان - زايىرلى مەملەكەتتەر قاتارىندا، كونستيتۋتسيا بويىنشا ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن، ايتا كەتۋ كەرەك ەلىمىزدە يسلام ءدىنى مادەنيەتكە جانە جەكە ومىرگە اسەر ەتىپ جاتادى. بىراق قوعامدا شاريعات زاڭدارى ەمەس، ازاماتتىق زاڭدار
باسىم. الەۋمەتتىك جانە زاڭنامالىق تۇرعىدا ايەلدەر ەرلەرمەن تەڭ قۇقىقتارعا يە. ەلىمىزدە ايەلدىڭ ەركىندىگى مەن قۇقىعى زاڭمەن قورعالعاندىقتان، ءدىني نەگىزدە ايەلدەرگە قاتىستى ەشقانداي شەكتەۋلەر ەنگىزىلمەگەن. مۇندا ءبىلىم الۋ، جۇمىس ىستەۋ، ساياساتقا ارالاسۋ جانە قوعامدىق ومىرگە
تولىققاندى قاتىسۋ مۇمكىندىگىنە يە. نەگىزىندە ءدىني ەركىندىك پەن قۇقىقتى قورعاۋ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتى قامتاماسىز
ەتۋ ءالى دە كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى، الايدا سوڭعى جىلدارى ايەلدەردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇمكىندىكتەرىن ودان سايىن ارتتىرۋ باعىتىندا وڭ قادامدار جاسالىپ كەلەدى. سونداي-اق قازاقستاندا تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىققا قارسى كۇرەس زاڭدارى مەن باعدارلامالارى بار، بۇل ايەلدەردىڭ
قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا باعىتتالعان جۇيە. ءبىزدىڭ ەلدىڭ زايىرلى جانە دەموكراتيالىق سيپاتى نازىك جاندىلارعا قوعامدا ەركىن بولۋعا جانە ءوز قۇقىقتارىن تولىققاندى
پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ەلىمىزدەگى ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەس
ءدىني ەكسترەميزم - قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىككە ايتارلىقتاي زيان كەلتىرەدى، سوندىقتان بۇعان قارسى كۇرەس
ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى دەپ ايتا الامىز. قازاقستاندا قۇقىقتىق شارالار مەن قاتار الدىن الۋ جانە
ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى اسا ماڭىزدى، اسىرەسە جاستار اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. بۇل جۇمىستار مەشىتتەردە،
وقۋ ورىندارىندا، ينتەرنەت جەلىلەرىندە جانە باق-تا جۇزەگە اسادى. ءدىني ءبىلىمدى بىرەگەي ستاندارتتار بويىنشا بەرۋ ءۇشىن
قازاقستاندا يمامداردى ارنايى وقىتۋ باعدارلامالارى قاراستىرىلعان، مۇنىڭ ماقساتى - يسلام ءدىنى تۋرالى دۇرىس تۇسىنىك بەرۋ جانە ءدىني اعىمداردان ساقتاندىرۋ. جالپى، قازاقستاندا ءدىني ەكسترەميزممەن كۇرەس كەشەندى جانە ءار ءتۇرلى باعىتتاردا جۇرگىزىلىپ جاتقانىن ايتا الامىز. مەملەكەت ءدىني ەكسترەميزمدى تەك قاتاڭ جازالاۋ ارقىلى عانا ەمەس، ونىڭ الدىن الۋ، ءدىن تۋرالى دۇرىس تۇسىنىك بەرۋ جانە دەراديكاليزاتسيا ارقىلى دا شەشۋگە تىرىسادى. ارينە، بۇل شارالار قازاقستانداعى ءدىني تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان شارالار.
ايگۇل مۇراتقىزى
