Álemde ár tórt eldiń úsheýinde adam quqyqtaryna qatysty jaǵdaı nasharlap ketti. Ásirese 2016 jyldan beri bul úrdis kúsheıip keledi. Keıbir derekterge súıensek, statıstıka boıynsha zań ústemdigi qamtamasyz etilmeı otyrǵan elderdiń qatarynda Kongo, Gaıtı, Aýǵanstan, Kambodja jáne Venesýella bar.
Atalǵan elderdiń arasynda Aýǵanstandaǵy
jaǵdaı alańdatarlyq, ýaqyt ótken saıyn mundaǵy ahýal tipti nasharlap barady. Sarapshy mamandar ásirese, áıelder
úshin qatty alańdaýly. IýNESKO málimeti boıynsha qyzdardyń 80%-y bilim alý múmkindiginen aıyrylǵan. Aýǵanstan men Qazaqstandaǵy áıelder quqyǵyn qaı
turǵydan bolmasyn alyp qarasaq ta, esh salystyrýǵa kelmeıdi. Eki elde dinniń qoǵamdaǵy róli men áıelder quqyǵyna áser etýi aıtarlyqtaı erekshelenedi. Aýǵanstanda
áıelder quqyǵy kóbine dinı normalar men ekstremıstik ıdeıalogııanyń yqpalynda shektelip jatyr.
‘’Áıelderdi bilimnen, jumystan jáne qoǵamdyq ómirden shekteý - eldiń damýyn tejeıdi, óıtkeni qoǵamnyń jartysy óz áleýetin júzege asyra almaı otyr.’’ - dep Aýǵanstan áıelder isi boıynsha burynǵy mınıstr Sıma Samar qyz-kelinshekter quqyǵynyń taptalýyn synǵa alǵany bar.
Aýǵanstandaǵy áıelder jaǵdaıy
Aýǵanstandaǵy áıelder quqyǵy dinı turǵydan qaraǵanda óte kúrdeli ári shektelgen taqyryptardyń biri. Bılik basyna 2021 jyl Talıbandar kelgennen bastap, ıslam sharıǵatynyń qatań zańdaryn basshylyqqa alýda. Jalpy, talıbandar degen kimder? Aýǵanstanda paıda bolǵan
ıslamdyq qozǵalys jáne áskerı top, negizinen pýshtýn ultynyń ókilderinen quralǵan. 1990 jyldary qurylǵan bul
top, bastapqyda Aýǵanstandaǵy azamattyq soǵystan keıin elde tártip pen sharıǵat zańdaryna negizdelgen basqarý júıesin engizýdi maqsat tutty. Talıban ataýy arab tiliniń ‘’talıb’’ sózinen shyqqan, ol shákirt degen maǵyna beredi. Uıym alǵashynda Pákistan men Aýǵanstandaǵy dinı mektepterde (medrese) oqyǵan stýdentterden shyqqan. Talıbandardyń ıdeologııasy qatań dinı ustanymdarǵa negizdelgen, jáne olar qoǵamda sharıǵat zańdaryn qatań
túrde engizýdi qoldaıdy. Ásirese áıelderge qatysty bul zańdar, olardyń bilim alýyna, jumysqa ornalasýyna jáne
qoǵamdyq ómirge qatysýyna shekteýler qoıýda. Qyzdarǵa orta mektepten bastap joǵary oqý oryndaryna deıin barýǵa ruqsat etilmeıdi. Bul shekteý ıslamnyń dástúrli
túsinigine negizdelgen be ózi? Kóptegen ıslam elderinde mundaı qatań sharalar qoldanylmaıdy ǵoı?! Aýǵanstandaǵy bul shekteýler qyz-kelinshekterdiń bolashaqqa degen úmit otyn óshirip, kásibı damýyn jáne qandaı da bir múmkindikterinen shekteıdi. Bılik aýysqan soń bolyp jatqan ózgeristerde sonymen qatar, áıelder jumysynan aıyrylyp, úıde qalýǵa májbúr boldy. Jalpy, áıelder negizinen medıınalyq jáne bilim berý salalarynda ǵana jumys isteı alady, biraq olardyń da qyzmet etý múmkindikteri qatty qyspaqtalǵan. Kóptegen úkimettik
mekemelerde áıelderge múlde jumys isteýge tyıym salynǵan. Quqyqtary shektelgen názik jandylardyń úkimettik uıymdardaǵy eńbek úlesi 45% quraıtyn edi. Qazir
bul kórsetkish aıtarlyqtaı tómendegen.Mundaı qoǵamdyq ister men bilim berý salasynan bólek, erkin júrip turýyna,
tipti kıim kııýine qoıylǵan qatań tyıymdary da bar. Olar ‘’nıkab’’ nemese ‘’býrka’’ kııýge mindetti, bul olardyń betin
jáne denesin tolyǵymen jabady. Budan bólek, áıelderge jalǵyz júrip turýǵa da shekteý qoıylǵan, olar qoǵamdyq
oryndarǵa tek jaqyn týysy er adammen ǵana shyǵa alady. Quqyqtyq júıe kóbine konservatıvti, shekteýshi sıpatqa ıe
bolyp, áıelderdiń erlerge táýeldiligin arttyryp jatyr. Sot isinde jańa zańnamalyq deńgeıde áıelderdiń quqyǵy
shekteýli.
‘’Zań ústemdigin saqtamaı otyrǵan elderdiń kóbeıip kele jatqanyn kórip otyrmyz. Saldarynan atqarýshy
bılik teris paıdalaný, adam quqyqtarynyń shektelýi, sondaı-aq sot júıesi tarapynan azamattardyń
talaptaryn eskerýsiz qaldyrý oqıǵalary jıilegen.’’
Ýılıam Noık
WORLD JUST PROJECT uıymynyń basshysy
Qazaqstandaǵy áıelder quqyǵy
Qazaqstan - zaıyrly memleketter qatarynda, Konstıtýııa boıynsha din memleketten bólingen, aıta ketý kerek elimizde ıslam dini mádenıetke jáne jeke ómirge áser etip jatady. Biraq qoǵamda sharıǵat zańdary emes, azamattyq zańdar
basym. Áleýmettik jáne zańnamalyq turǵyda áıelder erlermen teń quqyqtarǵa ıe. Elimizde áıeldiń erkindigi men quqyǵy zańmen qorǵalǵandyqtan, dinı negizde áıelderge qatysty eshqandaı shekteýler engizilmegen. Munda bilim alý, jumys isteý, saıasatqa aralasý jáne qoǵamdyq ómirge
tolyqqandy qatysý múmkindigine ıe. Negizinde dinı erkindik pen quqyqty qorǵaý arasyndaǵy tepe-teńdikti qamtamasyz
etý áli de kúrdeli máselelerdiń biri, alaıda sońǵy jyldary áıelderdiń quqyqtary men múmkindikterin odan saıyn arttyrý baǵytynda oń qadamdar jasalyp keledi. Sondaı-aq Qazaqstanda turmystyq zorlyq-zombylyqqa qarsy kúres zańdary men baǵdarlamalary bar, bul áıelderdiń
qaýipsizdigin qorǵaýǵa baǵyttalǵan júıe. Bizdiń eldiń zaıyrly jáne demokratııalyq sıpaty názik jandylarǵa qoǵamda erkin bolýǵa jáne óz quqyqtaryn tolyqqandy
paıdalanýǵa múmkindik beredi.
Elimizdegi dinı ekstremızmmen kúres
Dinı ekstremızm - qoǵamdaǵy turaqtylyq pen qaýipsizdikke aıtarlyqtaı zııan keltiredi, sondyqtan buǵan qarsy kúres
elimizdiń mańyzdy basymdyqtarynyń biri dep aıta alamyz. Qazaqstanda quqyqtyq sharalar men qatar aldyn alý jáne
túsindirý jumystary asa mańyzdy, ásirese jastar arasynda túsindirý jumystaryn júrgizedi. Bul jumystar meshitterde,
oqý oryndarynda, ınternet jelilerinde jáne BAQ-ta júzege asady. Dinı bilimdi biregeı standarttar boıynsha berý úshin
Qazaqstanda ımamdardy arnaıy oqytý baǵdarlamalary qarastyrylǵan, munyń maqsaty - ıslam dini týraly durys túsinik berý jáne dinı aǵymdardan saqtandyrý. Jalpy, Qazaqstanda dinı ekstremızmmen kúres keshendi jáne ár túrli baǵyttarda júrgizilip jatqanyn aıta alamyz. Memleket dinı ekstremızmdi tek qatań jazalaý arqyly ǵana emes, onyń aldyn alý, din týraly durys túsinik berý jáne deradıkalızaııa arqyly da sheshýge tyrysady. Árıne, bul sharalar Qazaqstandaǵy dinı turaqtylyq pen beıbitshilikti qamtamasyz etýge baǵyttalǵan sharalar.
Aıgúl Muratqyzy
