ءومىردىڭ «رەتتى كەزدەيسوعى» دەيتىن نارسەلەر بولا بەرەدى عوي. ماسەلەن، وسى تاياۋدا عانا فەيسبۋكتاعى شەتەلدىك فرەندوستاردىڭ ءبىرى – ۇندىستاندىق اۋەسقوي بلوگەر Rahul Gautam ماعان مەسسەندجەرمەن شىعىپ، قازاقستاندا كورۋگە تۇرارلىق قانداي كوركەم جەرلەر بار دەپ سۇراعان. از ويلانىپ، ويىما تۇسكەن جەرلەردى اتادىم. البەتتە، ءتىزىمىمنىڭ باسىندا – قايىڭدى مەن كولساي تۇردى.
ارادا بىرنەشە كۇن وتكەندە كەگەن اۋدانىنا پرەسس-تۋرعا بارۋ جونىندە ۇسىنىس ءتۇستى. قايىڭدى – كولساي وسى اۋداننىڭ اۋماعىندا ەكەنى ەسىڭىزدە بولار. سوندا دەيمىن-اۋ، بۇل ساپار مەن راحۋل فرەندوسىممەن اڭگىمەمنىڭ اراسىندا الدەبىر فليۋيدتىك تىلسىم بايلانىس بولعانى ما؟
ورىندىعى جايسىزداۋ كەلگەن گازەل ءبىزدى كەگەن جاققا تاڭ ازانىمەن الىپ ءجۇردى. ارا-تۇرا «نە جازدىم، قۇداي؟!» دەگىزەتىن قاسقا جولمەن تاۋ باۋرايىنا ىلىككەنىمىزشە كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ بولدى. تاۋ قويناۋىنا كىرەبەرىستە ءبىزدى كۇتىپ بەس-التى جىگىت تۇر ەكەن. كوكپاردىڭ اتىنداي ويناقشىعان قوزىعا دەنەلى بىرەۋى ءوزىن «وسى اۋداننىڭ اكىمىمىن» دەپ تانىستىردى. مىنە، قىزىق دەستىك ىشىمىزدەن، اكىمنىڭ ءوزى...
نۇرباقىت تەڭىزباەۆتىڭ (اۋدان اكىمىنىڭ اتى-ءجونى وسىنداي ەكەن) كولىگى ءبىزدى بىردەن قاراشاتقال دەيتىن اڭعارلى جەرگە باستادى. جۇرت قويعان بۇرىنعى اتى كورتوعاي ەكەن، كەيىن ەلدىڭ باس ادامدارى ۇيالىپ، «قارا كانون» دەپ وزگەرتكەن. جۋرناليستەر قاۋىمى قاراشاتقال دەيمىز. كورتوعاي دەسە، كورتوعاي – اقار-شاقار بيىك تاۋدىڭ قىلتاسىنا جاسىرىنعان تەرەڭ شاتقال، شاماسى بۇرىن ورتاسىمەن وكىرىپ-باقىرىپ وزەن اققان، بۇگىندە ول قۇرعاعان، تەك جىلعانىڭ ەكى جاعىن كومكەرگەن تۇلەي توعايى عانا قالۋلى. قۇز ەرنەۋىنەن تومەن قارايمىن دەپ باسىڭ اينالىپ قۇلاپ كەتسەڭ – اللا ساقتاسىن! – «گۋدباي، چيلدرەن».
قۇز باسىندا وتكەن يمپروۆيزاتسيالىق شاعىن تانىستىرىلىمدا ءسوز تىزگىنىن قولعا العان اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى مۇحتار باتىرحانۇلىنىڭ ءتۇرلى ينفوگرافيكامەن ادىپتەپ تۇرىپ ايتىپ بەرگەن اڭگىمەسىنەن ۇققانىمىز، بۇگىندە وبلىس، اۋدان باسشىلارى قاراشاتقالعا بولاشاعى الدا، كەلەشەگى جارقىن تۋريستىك كلاستەر رەتىندە ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىر ەكەن. «سىرىم جانە كو» بەس گەكتارلىق جەردە، جالپى قۇنى 1,5 ميلليارد تەڭگە بولاتىن ارنايى جوبا جاساعان. ول جۇزەگە اسقان جاعدايدا، تۋريستەر بۇرىنعىداي بىردەن قايىڭدى مەن كولسايعا، ساتى مەن كۇرمەۋتىگە تىكە اسىپ كەتپەيدى، مىنا قاراشاتقالعا ارنايى ايالداپ، تۇمسا تابيعاتتا ساعىنىشىنىڭ سارىعىن ءبىر باسىپ الادى. قونىپ، كولسايعا ەرتەڭ جۇرەم دەسە تىپتەن جاقسى – حايتەك ستيلىندەگى وتىزشاقتى كوتتەدجدى قوناقجاي، پالاتكالى قالاشىق، ۇلتتىق تاعام ازىرلەپ، قىمىز-قىمىران، قازى-قارتا، جال-جايادان اۋىز تيگىزەتىن 400 شارشى مەترلىك ءزاۋلىم مەيمانحانا سىزگە مادەنيەتتى قىزمەت كورسەتپەك.
جوبانى جۇزەگە اسىرۋشى «ASK Capital» جشس. نارىقتا ون ەكى جىلدان بەرى جۇمىس اتقارۋمەن كەلەدى. وسىعان دەيىن ىسكە قوسقان جوبالارى – العا كەنتىندە ىسكە قوسىلعان Altyn Fish, سونداي-اق قازاقستاننىڭ جەتى-سەگىز قالاسىندا اتى دۇركىرەپ تۇرعان Qazaq Grill جەلىسىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى سىرىم كولباەۆتىڭ ايتۋىنشا، قاراشاتقال ايماعىنىڭ بىرەگەيلىگى شاتقال ۇستىنەن سالىناتىن اسپالى (ۆانتتى) كوپىرمەن بايلانىستى. جاي كوپىر ەمەس، شىنىدان جاسالاتىن كوپىر. ۇزىندىعى 170 مەتر، بيىكتىگى 80 مەتر، ءبىر مەزگىلدە 500 ادام وتە الادى. كۇللى تمد-دا تەڭدەسى جوق، قىتايدا عانا بار. سوسىن گرۋزيادا دا سالىنعان. سولارداعىداي، ءوتىپ كەلە جاتقانىڭدا اياعىڭنىڭ استىنداعى اينەك شىتىناي جارىلىپ بارا جاتقانداي اسەر بەرەدى. يمانىڭدى ءۇيىرىپ، ويبايلاپ قۇلاپ، جاندارمەن كوپىردىڭ جاقتاۋ بىلىگىنە جارماساسىڭ. بىراق قورىقپاڭىز، بۇل بار بولعانى ارنايى ەكران ارقىلى بەرىلەتىن بەينە-دىبىس، ەففەكت. ءبىر ءوتىپ الىڭىز، ودان كەيىنگى قىزىقتىڭ كوكەسى ارعى بەتتە: دەمالىس ساياباعىندا اتقا سالت ءمىنىپ ءجۇرۋ، كۆادراتسيكلمەن ورقويانداي ورعۋ، ءۇش جارىم گا جەر كولەمىندە وسىرىلگەن بالىق، تۇما كول مەن جىلعا-جىلعادان بالىق اۋلاپ وتىرىپ تۇڭعيىق ويلارعا باتۋ، قىسقاسى، سمارتفون مەن گادجەتتەن ءبىرجولا قۇتىلماساڭ دا، ولارعا شۇقشيىپ ءۇڭىلۋدى كەيىنگە ىسىرا تۇرىپ، تۇمسا تابيعاتپەن، ىلكى تۇمسا جاراتىلىسىڭمەن بەتپە-بەت قالاسىڭ. ءدال وسى ساتتەرىڭە ەش تەڭگە، دوللار ءھام ەۋرو تەڭ كەلمەيدى.
قاراشاتقال تۋريستىك ايماعى جوباسىن 2026 جىلدىڭ كۇزىندە اياقتاۋ كوزدەلىپ وتىر ەكەن. ەكوتۋريزم الەۋەتىن العا قويعان كاسىپكەرلەر مەن ينۆەستورلاردىڭ قادامى وڭىنان بولسىن، جاڭالىققا جانى قۇشتار، ىسكەر وتانداستارىمىزدىڭ قاتارى تولىعا بەرسىن، ىلايىم. دەسە دە، ءبىز قاراشاتقالدا بولىپ كەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە، ازاندا اۋدان اۋماعىندا جەر قوزعالدى عوي. جىل بويىنا ەت ۇيرەنگەن 2 بالل. قيراعان، بۇلiنگەن ەشتەڭە جوق. سوندا دا وسى جاعدايدىڭ ءوزى وي سالارلىق، ياعني، سەيسموقاۋىپتى ايماقتا اينەك كوپىر سالۋدىڭ كەپىلدىگى قانداي دەگەن سۇراق كولدەنەڭدەي بەرەدى. قىتايداعى شىنى كوپىردىڭ ءجونى ءبىر باسقا، بۇل ەلدە سەيسموقاۋىپتى اينەك قۇرىلىس سالۋدىڭ ونداعان جىلداردان بەرى جيناقتالعان قارا تاجىريبەسى بار. الەمدەگى ەڭ ۇزىن جانە ەڭ بيىك چجانتسزياتسزە شىنى كوپىرى (ۇزىندىعى 430 مەتر، ەنى 6 مەتر، جەردەن 260 مەتر بيىكتىككە ىلىنگەن), يزرايلدىكتەر جوبالاپ، قىتاي ينجەنەرلەرى تۇرعىزعان بۇل جوبا تۋريستىك ماقساتتى كوزدەگەنىمەن، ءتۇپ تەرەڭىندە شىعىستاعى كورشىمىزگە ءتان جۇرتتىڭ اۋزىن اشتىرىپ، ۇلى حالىق رەتىندە وزىنە ءتانتى ەتەتىن گراندومانيا جاتىر عوي. گراندومانياعا ءبىز ءۇشىن ءالى ەرتە، بىزگە ناعىز شىنايى، پايدا اكەلەتىن تۋريستىك ايماق كەرەك. جوبا اۆتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، كوپىر جۇمىسىن جوبالاعان شۆەيتساريالىق «Fatzer AG» كومپانياسى، نەگىزگى قۇرىلىس ماتەريالدارىن جانە باسقا دا كومپانەنتتەردى وسى كومپانيا جەتكىزىپ بەرمەك. مىنە، بۇل جوباعا سەنىم ۇيالاتادى. قالاي بولىپ شىعادى، ول ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە.
ەكىنشىدەن، ينفراقۇرىلىم، اسىرەسە جول ماسەلەسى. تۋريستەر ەركىن، قيىندىقسىز جەتۋ ءۇشىن ساپالى تۇردە سالىناتىن رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق جانە اۋداندىق ماڭىزداعى جولدار. وسى ساپاردا بارلىعى 775 شاقىرىم قۇرايتىن اۋدانىشىلىك جولدار سالۋ، بۇرىن سالىنعان قيىرشىق تاستى جانە اسفالت جابىندىلى جولداردى جاقسارتۋ بويىنشا ءبىرتالاي شارۋا اتقارىلىپ جاتقانىن كوزبەن كوردىك. بىراق جولدار ساپاسىز، بۇعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار دا نارازى. ءبىز وسى جولى اۋداندا جۇرگەن «قازاۆتوجول» ۇلتتىق كومپانياسىنىڭ الماتى وبلىسى فيليالىنىڭ ءبولىم باسشىسى جانات وتەپبەرگەنوۆتەن بۇل جاعدايدىڭ سەبەبىن سۇراعانىمىزدا، ونىڭ ايتقانى: بۇل رەسپۋبليكالىق ماڭىزداعى جول ەسكى جولدار، سوناۋ 1970-1980 جىلدارى سالىنعان جانە سول كەزدەگى تومەنگى اسفالتتىق نەگىزى اۋىر جۇك كولىكتەرىنىڭ سالماعىنا شىداماي ويىقتار پايدا بولعان، ەندىگى مىندەت سول اسفالت نەگىزدىڭ ۇستىمەن جاڭادان ەكى قابات جابىندى جۇرگىزۋ، ول ءۇشىن قيىرشىق تاس پەن تسەمەنتتەن تۇراتىن كومپوزيتتى جاڭا تەحنولوگيا قولدانىلماق.
بۇل ءوزى كەگەنگە عانا ەمەس، جالپى ەلىمىز بويىنشا ورتاق جاعداي. قاي جەرگە بارساڭ دا جاڭادان توسەلگەن جولمەن اۋىر فۋرالار ءجۇرىپ ويقى-شويقى، شۇرق تەسىك قىپ تاستايدى. فۋرا بولعاندا، حالىقارالىق كۇرە جولدارمەن جۇك تاسىمالدايتىن رەفريجەراتورلار ەمەس جولدى بۇلدىرەتىن، جۇك سالماعى حالىقارالىق ستاندارتقا ەسەپتەلىپ جاسالعان (ارقايسىسىنا 16 توننا سالماق تۇسەتىن سەگىز بىلىك-ءوس، سوندا 2048 توننا قۇرايتىن سالماق جول تەلىمىنە ءتيىستى مولشەردە جايىلىپ تۇسەدى) بۇل كولىكتەردەن كەلىپ-كەتەر زالال جوق، پالەنىڭ باسى – الگىندەي ستاندارتقا ەسەپتەلمەگەن بىلىك-ءوسى از، بۇرىنىراقتا شىعارىلعان وزىمىزدەگى جۇك ماشينالارى. زاڭ بويىنشا ولار ۇلكەن جولدارمەن جۇرمەۋى ءتيىس، ال بىراق وسىنى قاداعالاپ وتىرۋى ءتيىس مەملەكەتتىك ورگاندار بۇعان ءالى كۇنگە كوز جۇمىپ قاراپ كەلەدى.
كەگەن، رايىمبەك اۋداندارىندا اسفالتبەتون زاۋىتى جوق. قۇرىلىس ماتەريالدارى الماتىدان جەتكىزىلەدى. مۇنىڭ ءوزى جۇمىس قارقىنىن تەجەيدى. بۇدان شىعار جول – ەكى اۋدانعا ورتاق اسفالتبەتون زاۋىتىن سالۋ. بۇل جاعداي شەشىمىن تابۋى ءتيىس جانە جاڭا قازاقستان ونىڭ دا شەشىمىن تاباتىنىنا ءبىز سەنەمىز.
وعان دەيىن كەگەندەگى تۋريستىك كلاستەر وڭىرگە تۋريست تارتۋدىڭ بار جابدىعىن جاساپ، تاس-ءتۇيىن وتىرۋى كەرەك. ءبىز اۋدان باسشىلارىنىڭ كوز جانارلارىنان وسى ءبىر شىندىقتى تۇسىنگەن ادامداردىڭ وتىن كوردىك. ايتۋلارىنشا، بيىلعى توعىز ايدا اۋدانعا 360 مىڭنىڭ ۇستىندە تۋريست كەلىپ-كەتكەن. بۇل بىلتىرعى ون ەكى ايداعى مولشەردەن 100 مىڭ ادامعا كوپ، سايكەسىنشە اۋدان بيۋدجەتىنە تۋريزمنەن 81 ميلليون تەڭگە كىرىس تۇسكەن. «شارقۇدىق» الپينيستەر لاگەرىنە كەلۋشى ەكسترەمال تۋريستەر سانى دا كوبەيىپ كەلەدى ەكەن. بۇل تۋريستىك كلاستەر اۋدان ەكونوميكاسىنىڭ بويىن شيراتىپ، قانىن جۇرگىزىپ وتىراتىن كۇرەتامىرعا اينالادى دەگەن ءسوز. ال وسى جانە وزگە دە قولعا الىنعان ءىس-جوبالاردىڭ العا جىلجۋى ادامدارعا، كادرلارعا، ياعني ادام فاكتورىنا بايلانىستى.
حالىقتان شىقپاسا, حالىققا جەتپەيدى
جوعارىدا ايتتىق قوي، اۋدان اكىمى قاراشاتقالدىڭ باسىندا باستان-اياق بىزبەن بىرگە ءجۇردى دەپ. بۇل عانا ەمەس، ءبىر كۇندە جۋرناليستەر توبى ارالاعان بۇكىل نىساننىڭ باسىنان دا تابىلدى ول. قۇدايا توبا، باسقالاردى بىلمەيمىن، ال ءوز باسىم اداممەن ادام قۇساپ سويلەسەتىن اكىمقارانى ءبىرىنشى كورۋىم. تىنىم تاپپايدى، سونداي قاعىلەز، شارشامايدى دا، الگى ءبىر 24/7 ۋاقىتىن جاتتىعۋ زالىندا ماڭداي تەرىن سيىرىپ تاستاپ وتكىزەتىن ءجانسىرى سپورتشىلار بولادى عوي، ءدال سولار سەكىلدى وتە ەڭبەكقور ەكەن.
ال ەندى بار ما، اكىمنىڭ شىنىمەن دە سپورتسمەن ەكەنىن جانە جاي سپورتشى ەمەس، الەمگە اتى كەتكەن چەمپيون ەكەنىن ەستىگەنىمدە گازەلدىڭ جايسىزداۋ ورىندىعىنان، قىرعىزدار ايتاتىنداي ىرعىپ تۇسە جازدادىم. ەسىمدى جيىپ، دەرەۋ گۋگل اتايدى كومەككە شاقىردىم.
نۇرباقىت مولداحمەتۇلى تەڭىزباەۆ. 1983 جىلى 10 ساۋىردە تالدىقورعاننىڭ ءۇشارالىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. گرەك-ريم كۇرەسى ستيلىندەگى بالۋان، 2003 جىلى ستامبۇلدا جاسوسپىرىمدەر اراسىندا وتكەن الەم بىرىنشىلىگىنىڭ جەڭىمپازى، الەم بىرىنشىلىگىنىڭ قولا جۇلدەگەرى (2009), ازيانىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى، 2008 جىلى بەيجىڭدە وتكەن جازعى وليمپيالىق ويىنداردىڭ 60 كيلوگرامعا دەيىنگى سالماق دارەجەسىندە كۇمىس جۇلدەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن سپورت شەبەرى. ۆيكي وسىلاي دەيدى. ۆوت ەتو دا!
اۋىلدا وسكەن قازاقتىڭ قارا بالاسى، سۋاننىڭ وعلانى نۇرباقىت كوپبالالى (11 بالا) وتباسىنداعى توعىزىنشى پەرزەنت ەكەن. قارشادايىنان سپورت سومكەسىن موينىنا اسىپ، جاركەنتتەگى «داۋلەت» كلۋبىنا، جۇماحان تۇرعانبەكوۆ باپكەرگە بارىپ ءجۇرىپ، كۇرەس ونەرىنىڭ قىرى مەن سىرىن يگەرگەن. ودان ءارى كاسىبي جاتتىقتىرۋشى قۇدايبەرگەن اعىموۆتىڭ قول استىندا شىڭدالعان. بوز كىلەمدى الا شاڭ قىلعان ودان سوڭعى جەتىستىكتەرىن ىلگەرىدە كەلتىردىك. ال سپورتتان كەتكەسىن ءتورت جىل جاتتىقتىرۋشى بولىپ جۇرەدى دە، ودان ءارى الماتى وبلىستىق سپورت باسقارماسىن باسقارىپ، 2023 جىلى شىلدە ايىندا كەگەن اۋدانىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالدى.
نۇرباقىت شىنىندا دا قاراپايىم، ءتىپتى وتە قاراپايىم جىگىت ەكەن. تالاي پرەسس-تۋرلاردا بولىپ ءجۇرمىز عوي، بىراق قانداي دا ءبىر اكىممەن ءدال نۇرباقىتپەن سويلەسكەندەگىدەي ەمەن-جارقىن تىلدەسكەنىم، ونى ايتاسىز، جانىنا جاقىنداعانىم (جاقىنداتقانى) ەسىمدە جوق. قۇددى قاسىمىزدا اكىم ەمەس، جولسەرىگىمىز جۇرگەندەي ءبىر اسەر. جول بويى كولىكتە بىزبەن بىرگە بولىپ، سۇڭعىلا گيد رەتىندە جۇرگەن جەرلەرىمىزدى تانىستىرۋمەن بولدى. شەجىرەلى ەلدىڭ شۇعىلالى تاريحىن جاتقىزىپ-ورگىزۋىمەن ءبىزدى ءتانتى ەتتى. ءسوزىم جالاڭ بولماس ءۇشىن ءبىر دەتال كەلتىرەيىن. ۇيلەنگەن، ەكى بالاسى بار ول ءبىزدىڭ قىزىلورداعا، ونىڭ ىشىندە قارماقشى اۋدانىنا كۇيەۋ ەكەن. مەنىڭ جانىمدا شيەلىلىك جۋرناليست ءمادينا ساربالاەۆا وتىرعان. ءبىر مەزگىلدە اكىم بىزگە ءوز قولىمەن كۇرەڭ شاي قۇيا باستادى. ءمادينانىڭ دا كەسەسىنە قىزىلىن جۇقتىرىپ تۇرىپ قۇيدى، قۇيعانى سول ەدى، وسى پرەسس-تۋردى ۇيىمداستىرىپ، كەگەنگە ءبىزدى جيىپ اكەلگەن ريشات اسقاربەكۇلىنان ءمادينانىڭ سۋان ەلىنىڭ كەلىنى ەكەنىن ەستىپ كۇلىپ جىبەردى. «ءبىزدىڭ جاق كۇيەۋگە اتىمەن كۇل تاسىتادى، قايتا وڭاي قۇتىلدىڭىز» دەپ جاتىرمىز. اتقا جاقىن ەكەنىن، ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرىمەن ارنايى شۇعىلداناتىنىن ءبىلىپ العانبىز.
مۇنىڭ ءبارى كوپبالالى وتباسىنان، ياعني حالىقتىڭ ءوز ىشىنەن قايناپ شىققاندىعىنىڭ، جاس ۋاعىنان ەڭبەكپەن، بەينەتپەن قاتىپ-ءپىسىپ شىڭدالعاندىعىنىڭ بەلگىسى. قادىر مىرزا-ءالىنىڭ بەلگىلى ءسوزىن وزگەرتىڭكىرەپ ايتساق، «اكىم حالىقتان شىقسا عانا ءسوزى حالىققا جەتپەك، ءوزى حالىققا جاقپاق». شۇكىر، ءبىز سويلەسكەن كەگەندىكتەردىڭ پىكىرىنە قاراساق، ەلدىڭ جاڭا اكىمگە دەگەن كوزى ءتۇزۋ. «كەتپەسە ەكەن، باستاعان ىستەرىن اياعىنا دەيىن جەتكىزسە ەكەن» دەيدى كوپشىلىگى. ال نۇرباقىت تەڭىزباەۆتىڭ جوسپارى كوپ. تۋريزمنەن بولەك، ينۆەستيتسيالىق قۇنى ەكى جارىم ميلليارد تەڭگەلىك ەت كومبيناتىن سالىپ، مال ءونىمىن الماتىعا تاسىماي، وسىندا وڭدەۋ، شاعىن گيدروەلەكترستانسالار سالۋ، فورەل شارۋاشىلىعىن اشۋ، كولسايدىڭ ۇستىمەن سالىناتىن اسپالى اۆتوتۇراق ورنى، جول بويىنداعى كەمپينگتەر، مارشرۋتتىق تاسىلمەن جول توسەۋ... نەسىن ايتاسىڭ، جەتىپ-ارتىلادى. مۇنىڭ بارلىعى دا نۇرباقىتتىڭ جانە ونىڭ كومانداسىنىڭ – كىلەڭ سايدىڭ تاسىنداي ساتىرلاعان جىگىتتەر مەن وتتان كويلەك كيگەندەي وجەت قىزداردىڭ قولدارىنان كەلەتىنىنە ءبىز سەنەمىز. «جەرۇيىق كورەم دەسەڭ كەگەنگە كەل!» دەپ كەلەتىن اۋداننىڭ گيمن-ءانى، انە، سول كەزدە اسقاقتاتا شىرقالاتىن بولادى.
