گەنوتسيد ميلليونداعان قازاقتى اشتان قاتىرعان قىزىل يمپەريا ساياساتى

“وردا بوساپ ورنىنان،

بولماي قالدى ساپامىز.

تاۋ ۇشقانداي ورنىنان،

بوساپ قالدى ورتامىز...”

 (حالىق جوقتاۋىنان)

قازاقتىڭ اياۋسىز قىرعىنعا ۇشىراعان اسا قاسىرەتتى، تاريحي قارالى كەزەڭى، ۇلىت رەتىندە تۇتاستاي جويىلىپ كەتۋ قاۋىپى تونگەن حح عاسىردىڭ 20‒30 جىلدارىنداعى قىزىل يمپەريا ۇيىمداستىرعان “اشتىق ساياسات” [چوكاەۆ م. گولود ي گولودنايا پوليتيكا بولشەۆيكوۆ ۆ تۋركەستانە // دني. 1923, 22 مارتا.] ‒ ناسىلشىلدىك گەنوتسيد. مۇستافا شوقايۇلى ايتقانداي، قازاق ۇلىتىن “كوممۋنيستىڭ “بالعاسىمەن” جانشىپ، “وراعىمەن” ورىپ تاستاۋ” كوزدەلدى.

قازاق جەرى سياقتى گەوگرافيالىق ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى مىڭداعان جىلدار بويى يگەرگەن، كليماتىنا، اۋا رايىنا سايكەس شارۋاشىلىعى مەن تۇرمىس-سالت ءداستۇرى قالىپتاسقان كوشپەلى ەلدىڭ مادەني دۇنيەتانىمى مەن كاسىبي كۇن كورىس جۇيەسىن ەۆوليۋتسيالىق جولمەن ەمەس، رەۆوليۋتسيالىق جولمەن بىردەن وزگەرىسكە ءتۇسىرۋ ‒ ۇلىتتى سانالى تۇردە ورنى تولمايتىن شىعىنعا دۋشار ەتتى. رەسەي يمپەرياسى ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىن عىلىمي زەرتتەگەن ف.ا. ششەربينا، ل.ك. چەرماك، ا.ۆ. پەرەپلەتچيكوۆ، ن.ي. كۋزنەتسوۆ، ت.ت. “ەسەبىنە” سۇيەنىپ، قازاقتىڭ سانىن كەمىتىپ جازۋعا، “ارتىق جەر” ۇلەسىن كوبىرەك الۋعا جان تالاسا كىرىستى. 1896-1903 جىلداردىڭ ارالىعىندا ششەربينانىڭ ەكسپەديتسياسى قۇرامىندا بولعان ءاليحان بوكەيحان ەگىن سالۋعا قولايلى قۇنارلى جەرلەردىڭ توپىراعىن اۋدارىپ جىرتۋدىڭ اۋا-رايىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى تابيعاتقا زياندىلىعىن دالەلدەدى. ويتكەنى سارىارقانىڭ سوققان جەل ەكپىنىنىڭ كۇشتىلىگى سونداي – اۋدارىپ جىرتۋ ءادىسىن قولدانعان جاعدايدا تىڭ جەردىڭ جوعارعى قاباتىنداعى 15 سانتيمەتر قارا توپىراقتى ۇشىرىپ اكەتۋ قاۋىپى بارىن، ەگەر بۇل شارت ورىندالماسا، تاياۋ جىلدا دالا تابيعاتى قۇلازىپ، جەردىڭ قۇنارلى بەتىن ۇستاپ تۇرعان وسىمدىك الەمىنەن اجىراپ، ەرروزياعا ۇشىراۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن الەكەڭ عىلىمي ۋاجبەن تۇجىرىمداعان ەدى. قازاق دالاسىنىڭ سوقا تيمەگەن تىڭ ولكەلەرىنە پاتشا ۇكىمەتى ىشكى رەسەيدەن كەلىمسەكتەردى شەگىرتكەدەي قاپتاتىپ، قونىستانۋشىلار ارقىلى وتارلاۋ ساياساتىن تەرەڭدەتە ءتۇسۋدى قارقىندى جۇرگىزدى. قونىس اۋدارۋشىلار ۇلەسىنە تيگەن اۋدانداردىڭ ەگىسكە جارامدى-جارامسىزدىعىنا قاراماي جىرتىپ، قىسقا عانا مەرزىم ارالىعىندا جەردىڭ تۇگىن كەتىرىپ، اق توپىراققا اينالدىرىپ ساقارانىڭ ءسانىن قاشىردى. كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قۇبا جون، جاپان ءتۇزدىڭ تابيعي كورىك كەلبەتى مەن وسىمدىكتەر الەمىنىڭ تاناۋدى قىتىقتاپ، ەرەكشە سەزىمگە بولەيتىن جۇپار ءيىسى، اققۋ قونىپ، قاز ۇشقان ءموپ-ءمولدىر كولدەرى، جىرتىلىپ-ايىرىلعان اڭ-قۇستارى قانداي عاجايىپ سۋرەت ەدى! دالانىڭ اجارىن كەتىرىپ، سۇرەڭىن قاشىرعان جاتتىڭ پەيىلى مەن نيەتى، سۇعاناق كوزى مەن قيانات قولى تيگەننەن كيەسى مەن بەرەكەسىن قاشىردى. جايىلىم تارىلىپ، ءتورت تۇلىك مال ازايدى، قازاقتىڭ كۇننەن كۇنگە كۇيى تايدى.

قىزىل يمپەريا ورتا ازيادا ەڭ اۋەلى كوشپەلى قازاقتاردى، ءىشىنارا قىرعىزداردى اشتان قاتىرۋدى مۇرات تۇتتى. كوشپەلى ەلدى وتىرىقشىلاندىرۋ بارىسىندا كوممۋنيستەر “قازاق پەن قىرعىز توسىن جاعدايعا بەيىمدەلە الماي، ۇجىمداسىپ ءومىر سۇرۋگە كوندىكپەي قىرعىنعا ۇشىرادى” دەگەن قاۋەسەت تاراتىپ، بيلىك ءوزىن جاۋاپكەرشىلىكتەن اقتاپ الۋدىڭ امالىن الدىن الا ويلاستىرىپ قويدى. وعان سالىستىرمالى مىسال ارقىلى ءوز توپشىلاۋىن دايەكتەۋدى دە كوشپەلىلەردىڭ اۋىزدارىنا سالدى. “ورتا ازياداعى وزبەك، تاجىك اعايىندار اشتان نەگە ولمەدى؟” دەگەن ساۋال تاستاپ، وعان بەرەر جاۋابى دا دايىن ەدى. ويتكەنى ول حالىقتار ەجەلدەن جەردى ەمگەن ديقانشى، ەڭبەكپەن جانىن باعاتىن جاسامپاز، ال قازاق پەن قىرعىز مالدىڭ سوڭىندا جۇرگەن “دايىن اسقا تىك قاسىق” ماسىل دەگەنگە سايدى. سوندىقتان بۇل ۇلىستى مادەنيەتكە تارتىپ، وتىرىقشىلاندىرۋعا ماجبۇرلەپ ەدىك، تاعىلىققا ۇيرەنگەن جابايى جۇرت ەڭبەك ەتكەننەن اشتان قاتقانىن ءتاۋىر كوردى. قازاق، قىرعىزعا كورشى وتىرعان تورۇك تەكتەس ۇلىت پەن ۇلىستار دا اشتىق دەگەن بولعان جوق، ‒ دەپ قىزىل ساياسات بار پالەنى قازاق، قىرعىزدىڭ وزىنە اۋدارىپ سالدى.

يمپەريا ورىستىڭ ءتۇبى ءبىر تۋىسى سلاۆياندار ىشىندەگى وزىنەن كەيىنگى سان جاعىنان باسىم ۇلىت ۋكراينداردى دا اياعان جوق. ۋكراينداردىڭ ساياساتتاعى بەلسەندىلىگى مەن ازاتتىق اڭساعان ۇستانىمى ءوزىن گەگەمون ساناعان رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ ۇيىتقىسى ورىس شوۆينيستەرىنە ۇناعان جوق. سوندىقتان تۋىستىق جاقىن، تاريحي تاعدىرى ءبىر، تىلدىك ارا جىگى شامالى ۇلىتتى اكىمشىلىك-بيلىك رەسۋرسىن پايدالانىپ اسسيميلياتسياعا ءتۇسىرىپ، ورىستاندىرىپ جىبەرۋدى كوكسەگەندەر وپ-وڭاي دەپ جورىدى.

قازاقتىڭ ۇلىت رەتىندە ءتىرى ساقتالۋى – الاش ارىستارىنىڭ توككەن قاسيەتتى قانى مەن تەرىنىڭ قايتارىمى. ونى بۇگىنگى ۇرپاق ەشقاشان ەستەن شىعارۋىنا بولمايدى. ويتكەنى  الاش ۇرانىن كوتەرگەن كوسەم تۇلعالار تاريح قۇرساعى مىڭ جىلدا ءبىر تولعاتاتىن ۇلىتىن ورگە سۇيرەگەن اقىل-وي قازىناسى ەدى. بۇل ءبىلىمپاز جاندار ات ۇستىندەگى كوشپەلى ەلدى باس-اياعى ونشاقتى جىل ىشىندە ۇلىتتىق قۇندىلىقتارى تالاسقا تۇسكەندەي دۇرمەكتە ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن ساياسات ساحناسىندا بەلسەندى، رۋحى وجەت ازاماتتاردى تاربيەلەپ ءوسىردى. قىزىل يمپەريانىڭ ەتنيكالىق-رۋحاني وتارلاۋدى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا كەشەندى قاۋىرت كىرىسكەن وتكەن عاسىردىڭ 20–30 جىلدارى الاش ارىستارىنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن بويىنا سىڭىرگەن شاكىرت بۋىن وقىعاندار ۇلىت مۇددەسىنە لايىقتى قورعانىش بولا ءبىلدى. كەڭەستىك يدەولوگيا بۇرىنعى الاشوردا وكىمەتىنە مۇشە بولعاندار مەن ايتەۋىر وعان قاتىسى بارلاردىڭ ازاماتتىق كوزقاراسىنا ساياسي سەنىمسىزدىكپەن كۇدىكتەنە قارادى. اكىمشىلىك-بيلىك مۇمكىندىكتەرىن اسىرا قولدانعان كەڭەستىك يدەولوگتار قازاق قوعامىن، جەرگىلىكتى كوممۋنيستەردى “ەسكىشىل كوزقاراستاعى، ءتۇپ توركىنى، تەگى باي-ماناپتان تارايتىن زياندى ەلەمەنتتەردەن، الاشورداشىل، ۇلىتشىلداردان” تازارتۋ دەگەن بولشەۆيكتەردىڭ نۇسقاۋىن سىلتاۋ عىپ، ەل-جۇرتىنا شىن جانى اشيتىن وتانشىل ازاماتتاردىڭ اراسىنا وت جاعۋ، ارىنا تيۋ، “اشكەرەلەيتىن قارسى دەرەكتەر” جيناۋ، جالعان ايىپ تاعۋ، الداپ-ارباۋ، وسەك تاراتۋ، باسقان ءىزىن اڭدۋ، قۋدالاۋ، ناقاق جازالاۋ، ارانداتۋ، ت.ت. ادام قۇقىن اياققا تاپتاعان زاڭسىزدىقتار ارقىلى قىرعيداي ءتيىپ، ساعىن سىندىردى. كەڭەستىك ساياسات قالىپتاستىرعان قوعامدىق احۋال ۇلىتتىق مۇددەمەن ءتىپتى دە ساناسقىسى كەلمەي اشىق جانشىپ تاستاۋدى كوزدەدى. مەملەكەت جازالاۋدىڭ ادام توزگىسىز جابايى، تاعى ءادىس-تاسىلدەرىن قولدانسا دا الاشتىڭ ارداقتىلارى يدەيالىق اشىق ايقاستا قارسىلاستارىنا مويىنسۇنباي ۇلى ماقسات جولىندا ادالدىعىن تانىتتى. الاش وقىعاندارى كەڭەستىك يدەولوگيا سالاسىنداعى قىزمەتتىڭ بارلىق تۇرلەرىنەن شەتتەتىلىپ، اباقتىدان اباقتى، جەر اۋدارىلۋ، كونتسلاگەرلەردەگى ازاپتاۋلار، اتىلۋ جازاسىنا كەسىلگەن اقىرعى ساتىندە دە دۇشپانىنا باسىن يمەي، ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، قاسقايىپ قارسى تۇردى. قوعام ومىرىندە ۇستەمدىك ەتكەن توتەنشە جازالاۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسقان باقىلاۋىنا قاراماي الاشتىڭ ارىستارى جەرگىلىكتى بيلىك ورىندارىنداعى سەنىمدى سەرىكتەرى ارقىلى استىرتىن يدەيالىق اقىل-كەڭەس بەرۋدى توقتاتقان جوق. البەتتە، 20 جىلدارداعى قازاق دالاسىنداعى كەڭەستىك “اشتىق ساياساتىنىڭ” زارداپتارىن جويۋ مەن ەلدى امان ساقتاپ قالۋعا الاش ارىستارى تىكەلەي اتسالىستى.

بۇل رەتتە قىزىل كوممۋنيستەردىڭ ورتالىقتان جۇرگىزگەن بيلىگىنىڭ ىقپالىمەن 1918 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ سىرداريا وبلىسى (ونىڭ قۇرامىنا كازىرگى قىزىلوردا، شىمكەنت، جامبىل، تاشكەنت وبلىستارى ەنەتىن) مەن جەتىسۋ وبلىسى (كازىرگى الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ ءبىرسىپىرا جەرلەرى جانە قىرعىزستان تولىق ەنەتىن) قازاق اۆتونومياسىنان ءبولىنىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا ەندى. بۇل بىرىنشىدەن، كرەمل باسشىلارىنىڭ وتە بەلسەندى قازاقتىڭ جاقسىسى مەن جايساڭدارىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن بۇرىنعى الاشورداشىلاردى ءبولىپ تاستاۋدى كوزدەسە، ەكىنشىدەن، قازاق جەرىنىڭ اۋماقتىق مەنشىگىن ساياسي كەسىپ-ءپىشۋ مۇددەسى الداعى كۇن تارتىبىندەگى جوسپارى ەدى. 1924 جىلى تۇركىستان اۆتونومياسىن تاراتىپ، جاڭادان مەجەلەۋگە بايلانىستى بەس عاسىر بويى قازاقتىڭ باس قالاسى اتانعان تاشكەنتتى ماسكەۋ ساياساتكەرلەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وزبەكتىڭ يەلىگىنە بەرگىزدى. قازاق اۆتونومياسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، كوممۋنيست سەيىتقالي مەڭدەشۇلى بۇعان ىشكى نارازىلىعىن اشىق ءبىلدىرىپ: “تاشكەنتتەن ايىرىلۋ – قازاقتىڭ باسىنان ايىرىلعانمەن پارا-پار”، – دەۋى سونىڭ ناقتى ايعاعى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز كەڭەستىك “بولشەكتە دە بيلەي بەر” ساياساتى – ۇلىت مۇددەسىنىڭ ورگانيكالىق بىرلىگىن بۇزۋمەن قاتار قوعام ءومىرىنىڭ الەۋمەتتىك-شارۋاشىلىق، مادەني-رۋحاني سالاسىنىڭ بارلىق بۋىنىندا اۆانتيۋرالىق ىرىتكى سالىپ، اداستىرۋمەن بولدى.

الايدا قايدا جۇرسە دە الاش ازاماتتارىنىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى الاڭداتقان ماڭىزدى ماسەلە – ۇلىت تۇتاستىعى، ۇلىت مۇددەسى بولدى. سوندىقتان قازاق جەرىندەگى “قولدان جاسالعان اشتىقتى” ولار ۇلىتتىق اپات دەپ ءتۇسىندى. اجال قۇرساۋىنداعى ەل-جۇرتىن قۇتقارۋدى پەرزەنتتىك پارىزى ساناعان تاشكەنتتەگى حالەل دوسمۇحامەدۇلى باستاعان الاشتىڭ ايتۋلى تۇلعالارى “اق جول” گازەتىندە ۇندەۋ جاريالاپ، كومەك قولىن سوزىپ، اتقا قوندى. ول ۇندەۋدە بىلاي دەلىندى:

“ارداقتى ازاماتتار!

بۇل كۇنگى مىنا سۇراپىل اشارشىلىقتىڭ جۇرتتى جان القىمعا الىپ، ساستىرىپ تۇرعاندىعىن وزدەرىڭىز دە بىلەتىن شىعارسىزدار. بۇرىنعى تاريحتاردا مىسالى كورىلمەگەن بۇل اشارشىلىق، جۇرتتىڭ قولىن بايلاپ، تاناۋىن تارس ءبىتىرىپ وتىر. اشتىق اۋدانداعى باۋىرلارىڭ بوسۋدا، قىرىلۋدا، اشارشىلىق قۇرىعىنا ىلىككەن بۇل باۋىرلارىڭدى وسى كۇيى قويا بەرگەندە جۇرت بولىپ ەل قاتارىنا كىرەدى، باياعىداي بولىپ ۇيىرگە قوسىلادى دەۋگە بولمايدى. سوندىقتان بۇل بالەنىڭ الدىن الىپ، ەرتە باستان قامىن جەپ، تىڭ تۇياق، توقشىلىق جەردەگى باۋىرلارى تۋىسقاندىق، ەلدىڭ قايىرىمىن جوعالتپاس، ىڭىرسىپ ءولىمنىڭ قۇشاعىندا جاتقان اعايىندارىن ەسكەرەر، جاردەم قولدارىن سوزار دەگەن ۇمىتتەمىز. بۇل تۋرالى ەل ىشىندەگى اقساقال، جۇرت اعاسى ازاماتتار ەلدى تۇسىندىرەر، ۇگىتتەر دەپ سەنەمىز. ال ەندى ارداقتى اقساقالدار، ەل اعاسى ازاماتتار:

15-ءىنشى مايدان باستاپ ارقاداعى اشىققان قازاق، باشقۇرت باۋىرلارىمىزدىڭ پايدالارى ءۇشىن ۇدايىمەن ەكى جەتىلىك جاردەم اپتاسى بولادى. “ولە جەگەنشە، بولە جە” دەپ ايتقان بابالارىنىڭ ماقالىن قازاق-قىرعىز ۇمىتپاس دەگەن نيەتپەن سىزدەرگە ءجۇزىمىزدى سالىپ، ءسوزىمىزدى ايتىپ وتىرمىز. ەندىگىسىن جۇرت ءوزى بىلەر.

حالەل دوس-مۇحامەدۇلى،

مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى،

جاھانشا دوس-مۇحامەدۇلى،

يسا قاشقىمبايۇلى،

قوڭىر قوجا حودجىقۇلى،

سۇلىتانبەك قوجانۇلى،

سانجار اسفانديارۇلى،

مىرزاعازى ەسپولۇلى،

كارىم جالەنۇلى،

سادۋاقاس سەيفۋللين،

ءاشىم ومارۇلى،

ءۋاليحان ومارۇلى ءھام باسقالار”.

قازاقتىڭ دوسى – قازاق، قازاققا – قازاقتىڭ عانا جانى اشيتىندىعىن قيىن-قىستاۋ شاقتا الاشتىڭ وقىعاندارى ىسىمەن دالەلدەپ، قىر ولكەسىندەگى اۋىل-اۋىلدىڭ تۇرعىندارىن اجال اۋىزىنان قۇتقارىپ، ەلگە ەس بولدى. ولار تۇركىستان ازىق-تۇلىك كوميتەتىن قۇرىپ، اۆتونومياعا قاراعان اۋقاتتى قازاقتىڭ ۇجدان سەزىمىنە ءتيىپ، اشتىق جايلاعان اۋداندارداعى حال ۇستىندە جاتقان باۋىرلارىنا قايىرىمدىلىق كومەك بەرۋىن جاريا ەتۋى مۇڭ ەكەن، ايانىپ قالعان ەشكىم بولمادى. تۇركىستان ازىق-تۇلىك كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جاۋاپتى ازاماتتاردى ەل ىشىنە ارنايى جىبەرىپ، جينالعان استىق پەن اياقتى مالدى اشتىق جايلاعان اۋداندارعا دەرەۋ جەتكىزۋ جولدارىن قاراستىرۋدى قاتال قاداعالاۋ تاپسىرىلدى. 1921–1922 جىلدارى جاھانشاھ دوسمۇحامەدۇلى تۇركىستان ازىق-تۇلىك كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قاراقول (پرجەۆالسك) قالاسىندا بولىپ، قازاقستاننىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان سولتۇستىگى مەن باتىس وبلىستارىنا جينالعان ءىشىم-جەم، اس-اۋقات جىبەرۋمەن اينالىستى. اشارشىلىق دەرتى كەڭ ورىستەگەن ءاربىر ولكەگە اس-سۋ، تالعاجاۋ ەتەر تاماق جەتكىزەتىن جاۋاپتى ازاماتتار ءبولىنىپ، قانداستارىنىڭ شىعىنىن ازايتۋعا، شىبىن جانىنا اراشا تۇسۋگە وراسان زور سەپتىگى ءتيدى. الاش ارىستارى اشىققان قىرعىز بەن باشقۇرتتى الالاماي، بىردەي كومەك بەرۋدى تۋىسقاندىق پارىزى سانادى.

اشتىق تۇتقىنىنداعى قازاقتىڭ مەيىلىنشە تيتىقتاعان، ارىعان، ايانىشتى ءحالى، اقىل-ەسىنەن ايىرىلعان قۇبىجىق كەيىپى – كەڭەستىك قىزىل يمپەريا ساياساتىنىڭ شەكتەن شىققان “زۇلىمدىعى” ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى فاشيستىك كونتسلاگەر ازابىنان اسىپ تۇسكەندىگىنە دالەل. 1921 جىلعى قازاق ەلىندەگى اشتىقتى كوزى كورگەن احمەت بايتۇرسىنۇلى سۇم دۇلەيدەن سورى قايناعان جۇرتىنىڭ تارتقان ازابىن بىرگە شەككەندەي كۇي كەشىپ، جان دۇنيەسى الاسۇردى. ەل باسىنا تونگەن قايعى-قاسىرەت ۇلىتتىڭ ارى احاڭدى وڭىندە دە، تۇسىندە دە ەش مازا بەرمەدى:

“اۋرۋ ادامنىڭ، اش ادامنىڭ ەسى، اقىلى ورنىندا بولمايدى. “ماستىق نە دەگىزبەيدى، اشتىق نە جەگىزبەيدى” دەگەن قازاقتا ماقال بار. وتكەن قىس اشتىق بولدى. اشىققان ادام ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جەدى. ولىكتىڭ ەتىن جەگەنى بىلاي تۇرسىن، ولمەگەن ءتىرى ادامداردى مالشا ۇرلاپ، مالشا سويىپ جەدى. قالالاردا ءتۇن بولسا، كوشەدە جۇرۋگە بولمادى. مەگىلسىز ۋاقىتتا كوشەدە جۇرگەن ادامداردى جىلقى سياقتاندىرىپ بۇعالىق سالىپ، بۋىندىرىپ ۇستاپ، سويىپ جەيتىن بولدى. اناسى بالاسىنىڭ ەتىن جەۋگە جەتتى. مۇنىڭ ءبارى اشتىق اسەرىنەن ادامنىڭ ەسى شىعىپ، اقىلى قالمايتىندىعىن كورسەتەدى. اشتىق اقىلىن الماسا، ادام اڭ دارەجەسىنە جەتىپ، حايۋاندىقتان دا اسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جەر مە ەدى؟ اناسى بالاسىن جەۋگە كەلگەندە، ول انادا اقىلدان تۇك قالدى دەۋگە بولار ما؟

مىنە، ءتان ساۋ بولسا، جان دا ساۋ بولاتىندىقتىڭ سيپاتى. اشتىقتان ادامنىڭ ءتانى ازىپ ەدى، جانى دا ازىپ، ەس كەتىپ، ادامگەرشىلىك جوعالىپ، ادام حايۋاننان دا جامان بولىپ كەتتى...”.

بۇل احاڭنىڭ 1922 جىلعى “قازاق كالەندارىنا” جازعان ء“تانى ساۋدىڭ – جانى ساۋ” اتتى ماقالاسىنان الىنعان ۇزىك. وقىعانىڭدى كورىپ تۇرعانداي جانشوشىرلىق سۇمدىق جاعدايدى دۇشپانىڭا دا تىلەمەسسىڭ. جان-جۇيكەڭدى ءبىز سۇعىپ العانداي ءدىر ەتكىزەر قورقىنىشتى كورىنىس. قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن قايعى-قاسىرەتتىڭ تۇپكى سەبەبىن ءبىلىمپاز جاننىڭ تەرەڭىرەك تالداپ، استارىن اشىپ جازۋىنا ەرىك بەرمەگەنى بايقالىپ-اق تۇر. وعان ارينە كۇش العان كەڭەستىك بيلىك باسىنداعى كوممۋنيستەردىڭ ورىنبورداعى ءباسپاسوز قۇرالدارىن تۇگەل ءوز باقىلاۋىنا الۋى – باسپا ءجۇزىن كورەتىن جاريالانىمداردىڭ مۇقيات سۇزگىدەن ءوتىپ، ساراپتاما جاسالىپ تۇرعاندىعى. ەكىنشىدەن، احاڭ 1920 جىلدان باستاپ قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى – حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى ء(مينيسترى) بولىپ سايلانعان ەدى. ول 1922 جىلدان وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتى جانىنداعى اكادەميالىق [عىلىمي] ورتالىقتى باسقاردى. سونىمەن قاتار ول بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن قازاق رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولدى. وسى قۇزىرلى قىزمەتتەرى مەن لاۋازىمىن احاڭ تۋعان ۇلىتىنىڭ اسىل ارمانىنا جەتۋىنە جۇمسايمىن دەگەن دامەسى زور ەدى. الايدا ونىڭ ول ءۇمىتى كوڭىلىنەن شىقپاي، كۇدەر ۇزگەنى ايان. ونىڭ ۇستىنە احاڭنىڭ 50 جاسقا تولۋ مەرەيتويى قارساڭىندا ءدال وسى قايعىلى وقيعالاردىڭ قات-قابات كەلۋى كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرگەنى كۇمانسىز. ول تۋعان ەلى – تورعايداعى الاپات اشتىقتان تالاي ادامنىڭ اجال قۇرىعىنا ىلىككەنىن ەستىپ، رەسمي بيلىكتىڭ دە، ىنتالى الاش ازاماتتارىن ناقتى كومەك بەرۋگە ۇيىمداستىرىپ، جاتپاي-تۇرماي ارەكەت ەتۋمەن باسى قاتتى. سوندىقتان “بۇعان تولىق جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن بىرنەشە توم كىتاب جازۋ كەرەك. بۇل جازىلىپ وتىرعان كىتاب ەمەس، كالەندار بولعاندىقتان، جاۋاپ تولىق بولماي، قىسقاشا عانا بەرىلەدى”، – دەۋىنىڭ ءمانى وسىندا ەدى. ارينە احمەت بايتۇرسىنۇلى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق. ول اۋىزى جەتكەنشە قازاننىڭ قۇلاعىن ۇستاعاندارعا ىقپال ەتىپ، قالام قايراتىمەن ۇلىتقا جاسالعان بۇل قاسكۇنەمدىكتىڭ قۇنىكەرى كەڭەستىك ساياسي كورسوقىرلىق ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتتى. احاڭ “پارتيا دەسەك، لەنين دەگەنىمىز” دەپ ءپىر تۇتقىزعان “كۇن كوسەمنىڭ” وزىمەن بۇل ماسەلەگە بايلانىستى جۇزبە-ءجۇز، اۋىزبا-اۋىز تىلدەسىپ قىزىل ساياساتتىڭ ۇلىتىنا جاساعان شەكتەن شىققان قاتىگەزدىك قياناتىن بەتىنە باسىپ، ءتيىستى مەملەكەتتىك شارا قولدانۋدى ماسەلە ەتىپ قويدى. قايران ەلىن قىناداي قىرعان كوممۋنيستىك زورلىق-زومبىلىقتىڭ كۇيىگى قىسقان احاڭنىڭ سۇيەكتەن وتەتىن اششى ساۋالىنان ۆلاديمير يليچ لەنين جاۋاپ قاتۋعا ءداتى جەتپەي، تايعاناقتاپ، سىرعاناقتاي بەردى. باشقۇرتتىڭ ساياسي جانە مەملەكەت قايراتكەرى، تورۇكتانۋشى عالىم زاكي ءۋاليدي “ەستەلىكتەر” اتتى ەڭبەگىندە 1920 جىلى قازاق وكىلدەرىمەن بىرگە ماسكەۋگە ساپارى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى باياندايدى. بۇل رەسمي ىسساپارعا قازاق وكىلدەرىن احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن بايقادام قارالدين باستاپ بارادى. “جوعارىدان بەرىلگەن ارنايى نۇسقاۋ بويىنشا بىزگە قىزىل كومانديرلەر مەن وفيتسەرلەر ەرەكشە قۇرمەتپەن قارادى. ول كەزدە بولشەۆيكتەردىڭ قۇپيا پوليتسياسى (گپۋ) مەن شپيوندىق، تىڭشىلىق قىزمەتى كەرەمەتتەي دامىماعان ەدى. احاڭمەن وڭاشا “مەتروپول” قوناقۇيىندە ەمىن-ەركىن، ارقا-جارقا پىكىر الىسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. وسى جولى ۇلىتتىق ماسەلە، ۇلىتتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىنا قۇقىقتىق بيلىگىن بەرۋ جونىندە ۆ.ي. لەنيننىڭ دە، ي.ۆ. ءستاليننىڭ دە جەكە قابىلداۋىندا بولىپ، كەڭ وتىرىپ ديدارلاسۋدىڭ، پىكىرلەسۋدىڭ مۇمكىندىگى تۋدى”. ەڭ اۋەلى احاڭ مەن زاكيدى ۇلىت ماسەلەسى جونىندەگى كوزقاراستارىن ءوز ىڭعايلارىنا بۇرۋ ءۇشىن ل.د. تروتسكي، ن.ي. بۋحارين، گ.ك. وردجونيكيدزە، ل.ب. كامەنەۆ، جۇمىسشى كاسىپوداعىنىڭ توراعاسى گ.ل. پياتاكوۆتارمەن كەزدەستىرىپ، ماسكەۋدىڭ ۇلىتتىق ماسەلەگە قاتىستى يدەيالىق وي توپشىلاۋلارىن اشىق بىلدىرەدى. بۇل سۇحباتتاسۋلار پىكىر قايشىلىعىن تۋعىزعان پولەميكاعا ۇلاسىپ، كوڭىل تۇكپىرىندە جاعىمسىز اسەر قالدىردى. ولار ۆ.ي. لەنين مەن ي.ۆ. ءستاليننىڭ كىشى ۇلىت پەن ۇلىستاردىڭ جاناشىرى بولىپ كورىنۋى ساياسي ۇپاي جيناۋ ەكەندىگىن اڭعارادى. ازىرشە كوڭىلدى اۋلاي تۇرىپ، ۇلىتتىق ساياساتكەرلەر اراسىنان كەڭەس يدەولوگياسىن قولدايتىن قايراتكەرلەردى ءوسىرىپ العان سوڭ، بۇرىنعى اعا بۋىن ۇلىتىنىڭ قامىن ويلاعان، ۇلىت مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن كوسەم تۇلعالاردىڭ كوزىن جويۋدى الدىن الا جوسپارلاعانى ءبىلىنىپ-اق تۇردى. رەسەيدىڭ ارحيۆ قورىنان الىنعان مالىمەتكە تۇسىنىك بەرگەن د. امانجولوۆا بىلاي دەپ جازادى: “ۆ يۋلە 1919 گ.، سرازۋ پوسلە سوزدانيا كيرۆرك، ي.ۆ. ستالين پيسال سەكرەتاريۋ تسك ركپ(ب) ە.د. ستاسوۆوي و بايتۋرسۋنوۆە: “يا ەگو نە سچيتال ي نە سچيتايۋ رەۆوليۋتسيونەروم-كوممۋنيستوم يلي سوچۋستۆۋيۋششيم، تەم نە مەنەە ەگو پريسۋتستۆيە ۆ رەۆكومە نەوبحوديمو” (امانجولوۆا د. كازاحسكي اۆتونوميزم ي روسسيا. م.: “روسسيا مولودايا”، 1994, ستر. 187). ءستاليننىڭ يدەولوگيالىق پىكىرلەسىنە جولداعان وسى قۇپيالاپ ەسكەرتكەن ءسوز لامىندە – قاتىگەز دەسپوت، ساياسي مانياكتىڭ ويىنداعى جوسپارىنان حابار بەرىپ تۇر.   

“29 ماۋسىم 1920 جىلى مەن لەنيننەن كۇدەرىمدى ءۇزىپ، كۇرەس تۋىن جوعارى كوتەرۋگە اشىق بەلىمدى بەكەم بۋىپ، تۇركىستان تاۋلارى مەن دالاسىنا بەت تۇزەدىم. ەگەر بۇل كۇرەسىمنەن ەشتەڭە شىقپاسا، بالكىم، ەۋروپاعا كەتۋىم ابدەن ىقتيمال... 30 ماۋسىم 1920 جىلى احمەت بايتۇرسىنۇلىمەن پويىز ۇستىندە قوشتاستىم. احمەت بايتۇرسىنۇلى كوزىنە جاس الدى”، – دەپ جازادى ول. (زاكي ۆاليدي توگان. ۆوسپومينانيا. بوربا مۋسۋلمان تۋركەستانا ي درۋگيح ۆوستوچنىح تيۋروك زا ناتسيونالنوە سۋششەستۆوۆانيە ي كۋلتۋرۋ. موسكۆا، 1997. س. 196–198; 259.). 1920 جىلى 24 ماۋسىمدا احمەت بايتۇرسىنۇلى ا.ز. ۆاليدي، ف. حودجاەۆ، ت. رىسقۇلۇلى بىرگە لەنينگە جولداعان حاتىندا ۇلىت رەسپۋبليكالارىنداعى كولونيزاتورلىق بەيباستاق جۇگەنسىزدىكتى، جەرگىلىكتى بيلىك ارقىلى ەلدى توناۋ مەن قاناۋشىلىق ساياساتتى تۇبىرىمەن وزگەرتۋدى تالاپ ەتتى. “قىمباتتى لەنين جولداس!” دەپ باستالاتىن حاتتىڭ ماتىنىندە مەتروپوليالىق پيعىلدى احمەت بايتۇرسىنۇلى: “بوقتى سىدىكپەن جۋىپ بولمايدى”، – دەپ، ساياسي كوزبوياۋشىلىقتى، شوۆينيستىك استامشىلىقتى قاداپ تۇرىپ جازدى. احاڭنىڭ وسى پىكىرى “پرولەتاريات ديكتاتۋراسى”، “ينتەرناتسيوناليزم”، ت.ت. جالعان ۇران جامىلعان لەنيندىك ساياسي پلاتفورماعا بەرىلگەن ءادىل باعاسى ەدى. ول 1919–1920 جىلى “جيزن ناتسيونالنوستەي” گازەتىندە “قازاقتار جانە رەۆوليۋتسيا”، “تاعى دا اشتىق تۋرالى” اتتى ماقالالار جازىپ، كوممۋنيستەردىڭ وتىرىككە قۇرىلعان “قىرىپ-جويۋ” ساياساتىنىڭ استارىن اشىپ بەردى.

“1921 جىلعى قاراشانىڭ 16-سىندا بەرليندە شىعاتىن “نوۆىي مير” جۋرنالىنىڭ 244 نومىرىندە ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ شاعىن ماقالاسى ء(سىرا، كوشىرىپ باسقان) جارىق كوردى، – دەپ جازادى شەت ەلدە ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافا شوقايۇلى. – سوعان قاراعاندا، قازاق جەرىندەگى قازىرگى اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرى مىنادا: 1) جۇت، مالدىڭ كوكتايعاقتان قىرىلۋى; 2) 1920 جىلى قاتال قىستىڭ ەرتە ءتۇسۋى; 3) پىشەننىڭ جەتىسپەۋى، جايىلىمنىڭ تاقىرلىعى، ويتكەنى مۇنىڭ الدىندا بىرنەشە جىل قاتارىنان ءشوپ شىقپاعان بولاتىن. باسقاشا ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ بۇل قىرىلۋى تابيعاتتىڭ قولايسىز قۇبىلىستارىنىڭ كەساپاتى دەپ كورسەتىلدى”.

مۇستافا شوقايۇلى بۇل جازىلعان جايعا سىن كوزىمەن قاراپ، ونداعى دەرەكتەرگە ءبىرسىپىرا تولىقتىرۋلار جاسايدى. ونان ءارى ول: “1918 جىلى بۇكىل جاز بويى جانە 1918–1919 جىلعى قىستا مەن تورعاي، ورال جانە زاكاسپي وبلىستارىنداعى قازاقتاردىڭ ورتاسىندا بولدىم. بۇلار (تورعاي جانە ورال وبلىستارى) كەڭەس گازەتتەرىنىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، جانە ءوز كوزىممەن كورگەنىمدى ايتسام (مەن قازاقتاردىڭ ەڭ شالعاي قونىستارىنا دەيىن باردىم), سول جىلعى جازدا ءشوپ بىتىك شىققان ەدى. پىشەن مولىنان دايىندالدى.

قازاقتار ءبىر عانا نارسەدەن قورىقتى: 1917–1918 جىلداردىڭ قىسىندا “تاجىريبە” بويىنشا جەرگىلىكتى بولشەۆيكتەردىڭ مالدى قىزىل ارميانىڭ پايداسىنا الۋ پيعىلى جانە اقتوبەلىك سكۋلكين دەيتىن ۋەزدىك حالىق كوميسسارى سياقتى زاڭسىز تارتىپ الۋ نيەتى ەلدى قاتتى الاڭداتۋدا... ”. دەمەك، الگى “نوۆىي مير” جۋرنالىنداعى كەلتىرىلگەن دايەكتىڭ شىندىققا مۇلدەم جاناسپايتىن قيسىنسىزدىعى اڭعارىلادى. ساياسي كۇرەستىڭ قازانىندا قايناعان مۇستافا شوقايۇلى دوس پەن دۇشپانىن ءسوز لامىنەن اجىراتاتىن سۇڭعىلالىعى ءتانتى ەتەدى.

“مەن بولشەۆيك سافاروۆتىڭ ايعاقتارىنا سۇيەنەمىن، ‒ دەيدى مۇستافا شوقايۇلى. ‒ ول ‒ ۆتسيك-ءتىڭ تۇركىستان ىستەرى جونىندەگى ارناۋلى كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى. سافاروۆ بىلاي دەپ جازادى (“پراۆدا”، №133, 20 ماۋسىم، 1920 جىل): “بۇل جەردە سوتسياليستىك دەكرەتتەر” قابىلدانعانىمەن (بۇل حۇق بارلىق اتقارۋ كوميتەتتەرىنە بەرىلگەندى) ولار ءسوز جۇزىندە قالعان، ال ءىس جۇزىندە “ناتسيوناليزاتسيالاۋ”، “كونفيسكەلەۋ” دەگەن سىلتاۋمەن جەر-جەردە مالدى حالىقتان زورلىقپەن تارتىپ الۋ ورىن العان. “پەروۆسكىدە (سىرداريا وبلىسى) پاتشا جەندەتى گەرجوت دەگەن بيلىك ەتۋدە. ول تۇتاس ءبىر حالىقتى ‒ قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتتى. سونىڭ كەسىرىنەن ءبىر ميلليونداي قازاق اشتان ءولدى”، ‒ دەيدى ودان ءارى سافاروۆ...”. بولشەۆيك سافاروۆتىڭ جازعانىنا قاراعاندا، ءبىر عانا سىرداريا وبلىسىندا 1920 جىلى ميلليون قازاق اشتان ءولدى. بۇل دەگەنىڭىز بەس جىلعا سوزىلعان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا وپات بولعان قازاقتاردان ەكى ەسە ارتىق، سول سياقتى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن اقش-تىڭ 1945 جىلى 6-شى جانە 9-شى تامىزدا جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا اۋەدەن تاستاعان اتوم بومباسىنان زارداپ شەككەندەردىڭ سانىن ەكى وراپ الادى. دەمەك، تەك قانا سىردارياداعى اشارشىلىقتان ءبىر-اق جىلدا قازا تاپقاندار سانى وسىنداي بولسا، سول تۇستاعى قالعان جەتى گۋبەرنيا ءبىر ۋەزدەگى قازاقتىڭ شىعىنىن كوزگە ەلەستەتۋدىڭ ءوزى جانتۇرشىگەرلىك وقيعا. سوندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى مەرت بولعانداردان كەڭەستىك اشتىقتىڭ بىزگە تيگىزگەن زاۋالى جۇزدەگەن ەسە زور ەكەن. وسى ميلليونداعان قازاقتىڭ كوز جاسىن ءبىر جەرگە جيناسا كادىمگىدەي اششى كول پايدا بولار ەدى. قازاقتى ميلليونداپ جالماعان ساياسي تاپسىرىس قۇدايدان دا قورىقپادى. مالى جوعالسا ىزدەۋ سالاتىن قازاقتىڭ قيساپسىز شاشىلعان ءمايىتى كومۋسىز، سۇراۋى جوق، جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە ۇزاق ۋاقىت قالا بەردى.

مۇستافانىڭ احمەت تۋرالى پىكىرىنىڭ كىرشىكسىز تازالىعى، قوسپاسىز مولدىرلىگى سونداي – ەلدەن جىراقتا، جات جەردە جۇرسە دە، الداعى تاعدىرى نە بولارىن سەزسە دە، ادامگەرشىلىك ار-ۇجدانىنا قىلاۋ تۇسپەيتىن اق-ادال ەكەندىكتەرىنە ماڭگى سەنگەن، وسى كىسىلىك قاسيەتى – ولاردىڭ بيىك پاراساتىنىڭ، دانالىق جاراتىلىسىنىڭ، كورەگەن كوسەمدىگىنىڭ ايعاعى. وعان مۇستافانىڭ “ول [ا. بايتۇرسىنۇلى – ا.مەك.] قانداي لاگەردى جاقتاسا دا، بىزدەر قازاق زيالىلارى، ونىڭ كوزقاراستارىنىڭ ءمولدىر ەكەنىنە كۇمان كەلتىرمەيمىز”، – دەپ الىستاعى ەۋروپادا ءجۇرىپ شىن جۇرەكتەن اق جارما سىرىن اقتارىپ سالۋى كۋا. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ اقيقاتتى بۇرمالاۋعا شەبەر، داعدىلى ماشىعىنا بۇرىننان قانىق مۇستافا قورىتا كەلە: “ال قازىر “نوۆىي مير” جۋرنالىندا جاريالانىپ وتىرعان “قازاق جەرىندەگى اشارشىلىق” دەگەن ماقالانىڭ اۆتورى – شىنايى احمەت بايتۇرسىنۇلى ەمەس. ونىڭ ماقالاسىن كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ 99 پروتسەنتكە وزگەرتىپ جىبەرگەنى اڭعارىلىپ تۇر، ويتكەنى احمەت بايتۇرسىنۇلى ەشقاشان ايتقان فاكتىلەرگە قاراما-قايشى كەلمەيدى”، – دەپ تۇيىندەيدى. اڭىزعا اينالعان مۇستافانىڭ ىشكى ينتۋيتسياسى، تەرەڭ بىلىمپازدىعى، كوكىرەك كوزى – احاڭنىڭ شىعارماشىلىق قولتاڭباسىن جاۋلارى قاسكويلىكپەن 180 گرادۋسقا تەرىس بۇرىپ باسقانمەن، ونىڭ تەڭىز تۇبىنەن مارجان تەرگەندەي شىندىعىن سۇزە بىلگەن قابىلەتىن جانە ءتىل ۇشىنا ورالعان پىكىر پارىقتاۋىن ساباقتاپ قاعازعا ءتۇسىرۋى قانداي عانيبەت. كۇللى تورۇك جۇرتىن قۇشاعىنا سىيعىزعان دارحان، ناعىز وتانشىل، ەرجۇرەك كەمەڭگەردىڭ وسى پايىمداۋلارىنان سول ساتتەگى ىشكى جان دۇنيەسىندەگى ساپىرىلىسقان سەزىم اعىمدارى مەن قيالىنداعى قىم-قۋىت وي-ارماندارىن اڭعارتاتىن ءىرى تۇلعاسى، كۇرەسكەرلىك كەسەك ءبىتىم-بولمىسىن كەسكىندەيتىن بەينەسى سومدالىپ تۇر.

ۇلىتىن امان ساقتاۋدىڭ جولىن ىزدەپ، باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇرىپ الاسۇرعان احمەت بايتۇرسىنۇلى ءبىر جىلداي مۇشە بولعان كوممۋنيستىك پارتيادان ابدەن ءتۇڭىلدى. ول ميلليونداعان بەيكۇنا جاننىڭ قانىن جۇكتەگەن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىنان ءوز ەركىمەن شىعاتىندىعىن 1921 جىلى ءباسپاسوز بەتىندە جاريا ەتتى. احمەت بايتۇرسىنۇلى كەڭەستىك اكىمشىلىك-بيلىك جۇيەسىنىڭ قازاق ەلىندەگى جۇرگىزگەن كەز كەلگەن ادىلەتسىزدىگىن دەر كەزىندە اشكەرەلەپ، دۇرىس شەشىمىن تابۋدىڭ جولىن كورسەتۋدەن تانعان جوق. يت جىلى مامىر ايىنىڭ اياق شەنىندە ورىنبورداعى وقۋ كوميسسارياتى حالىق اعارتۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىن وتكىزەدى. فورۋمعا ەلدىڭ بارلىق تۇكپىرىنەن 40 شاقتى وكىل قاتىسادى. بۇل مارتەبەلى جيىنعا احاڭنان باسقا ەكى-اق قازاق شاقىرىلعان بولىپ شىعادى. ونىڭ ءوزى ورىسى جوق بوكەي گۋبەرنياسى مەن گۋبەرنيا ەسەبىندەگى اداي ۋەزىنەن ەكەن. ۇياتتان جەرگە كىرەردەي قىزارعان احاڭ ءيىسى قازاقتىڭ نامىسىن قامشىلاپ، سىباعاسىن قولدان بەرگەن بوركەمىك جىگەرسىزدىگىن ايىپتاپ ماقالا جازادى.

“بيلەپ ادەتتەنىپ قالعان ۇلكەن اۋىلدىڭ بالالارى، وزگەرىس بولعان ەكەن دەپ، قالاي بىردەن وزگەرە قويسىن؟ وقۋ بولىمىنە باستىعى بولسا دا، ءوز قولىندا بولعانىن ءتاۋىر كورىپ، قازاققا قيا الماعان كورىنەدى. باستىق بولىپ ۇيرەنگەن ادەت قانداي كۇشتى بولسا، باعىنىپ ۇيرەنگەن ادەت سونداي كۇشتى. ورىس قازاققا باستىقتىق قىلسا، باسىپ كوكتەپ، باسىنىپ، حاكىمشىلىگىن جۇرگىزەدى. ول ورىپ جاتسىن، قىرىپ جاتسىن ‒ بىردە ەرسى كورىنبەيدى. ءبارى داعدىلى، قالىپتى نارسە بولىپ كورىنەدى. قازاق مويىنسۇنىپ باس ءيىپ، قۇلدىق دەگەننەن باسقانى بىلمەيدى. قازاق ورىسقا باستىقتىق قىلسا، ءتىپتى ۇيلەسپەي، كەلىسپەي تۇرادى. بايلاپ قويعان قاسقىردىڭ قاسىنا اكەلگەندە قاباعى جاسىپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ، قۇيرىعىن قىسىپ، ۇرەيى ۇشىپ تۇرعان يت سياقتى بولىپ كورىنەدى. قيمىلداعان امالىنىڭ بارىندە دە باتا الماعاندىق، قايمىققاندىق، جاسقانشاق بولىپ قالعاندىق ءبىلىنىپ تۇرادى. ونى ورىس جولداستار جاقسى بىلەدى. سوندىقتان ورىسى بار گۋبەرنالاردا “قازاق باستىقتىق قىلىپ ءىستى جوندەپ اپارا المايدى” دەپ اكىمشىلىك بىتكەندى ءوز قولدارىندا ۇستاۋعا تىرىسادى. ورىسى بار گۋبەرنالاردان كىلەڭ ورىس جولداستار، ورىسى جوق گۋبەرنالاردان عانا قازاقتار سيەزگە كەلۋىنىڭ ءمانىسى وسى”، ‒ دەپ “رۋحاني كوسەم” (مۇحتار اۋەزوۆ) ۇلىت قورعانىشىنىڭ بەك سەنىمدى قۇرالى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى باسقارۋ تىزگىنىن ۋىستان شىعارماي، ازاماتتىق سەرگەكتىك پەن ايىرىقشا وتكىرلىكتى تالاپ ەتتى. “اۋرۋ قالسا دا ادەت قالمايدى” دەگەن قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا ون سەگىز جىلعا اياق باسسا دا ءالى كونستيتۋتسيالىق مەملەكەتتىك ءتىلى سالتانات قۇرا الماۋى قۇزىرلى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ەسكى دەرتىنەن ارىلعىسى كەلمەيتىندىگى مەن ورىستىڭ مىسى باسقان ۇرەيشىلدىگى ءىستىڭ وڭعا باسۋىنا قۇلىقسىز بوپ تۇر. باتپانداپ بويعا سىڭگەن نيگيليزم – ۇلىتتىق جاسامپازدىق ورلەۋدىڭ قاس جاۋى. ەندەشە، احاڭنىڭ ءزىلدى ويلارى ءدال بۇگىنگى كۇنى دە وزەكتىلىگىن ءالى جويعان جوق. ونىڭ: “... قازاق جولداستاردىڭ اقتى-قارانى ايىرىپ بىلمەگەندىگىن، وڭ قولىمەن سول قولىن تانىپ جەتپەگەندىگىن كورسەتەدى; داقپىرتقا ەرىپ، دالاقتاپ شابا بەرۋگە عانا جارايتىندىعىن بىلدىرەدى. ايتپەسە، ورىس جولداستار ورىنسىز جەردە ۇلىق بولۋعا ۇيالسا كەرەك ەدى، قازاق جولداستار جىلقىعا سيىردى قالاي قوساقتايمىز دەپ ويلانسا كەرەك ەدى.

... مۇنى ىستەمەي، قازاقتى قالىڭ قاراعا قوسىپ جىبەرىپ، قاراسىنا ءماز بولىپ، اراسىنا كەلگەندە قازاققا ىستەلگەن ءىستى تابا الماي وتىرساق، قازاق سىباعاسىنا ورىستى وقىتىپ، ءوزىمىز تۇك بىلمەي قالاتىنىمىز شەكسىز. وسى كۇيمەن بارا بەرسەك، قازاق وقۋ وقىپ، ءبىلىم الا الماي، ورىس وقىپ وزا بەرۋ بولادى. قازاق قۇر قاراسىنا ەرە بەرۋ بولادى. ونداي ەرە بەرۋدىڭ اقىرى نە بولاتىنى ماعلۇم”، ‒ دەۋى ناق تاريحي شىندىققا اينالدى. كازىرگى قازاقتىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق زياتكەرلىك كۇشى ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ورىستىڭ كوشىرمەسى ەكەنىن نەسىنە جاسىرامىز. كوشىرمە ‒ تۇپنۇسقا ەمەس. “قازاقتىڭ جامانى ورىس بولادى” دەۋدىڭ دە استارىندا اششى شىندىق بار. ياعني ومىرىمىزگە ەنگەن نارىقتىق ەكونوميكالىق قاتىناسقا سايكەس قازاقتىڭ ميىن ۇلىتتىق مۇددە تۇرعىسىنان قايتا قۇرۋعا عىلىمي-تەحنولوگيالىق جەتىستىكتى ءتيىمدى دە، باتىلىراق پايدالانعان ءجون. دەمەك، ەلىمىزدىڭ جاڭا تۇرپاتتى ۇلىتتىق مەملەكەت رەتىندە جاڭعىرۋى مەن تۇلەۋىنە، عالامداستىرۋ داۋىرىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىنە عىلىم-ءبىلىم سالاسىندا اتقارىلار ءىس الدا شاش ەتەكتەن. البەتتە، ۇلىتتىق عىلىم-بىلىمگە سالىنعان كاپيتال ءوز جەمىسىن بەرەرى جانە ول قارجى-قاراجاتتى ەسەلەپ اقتارى كامىل.

قىز جىبەكتىڭ كوشىندەي ءسان-سالتاناتىمىزدىڭ شىرقىن بۇزىپ، ەل-جۇرتتىڭ الدىنداعى مالىن، قولىنداعى بارىن تاركىلەپ، اتتان تۇسىرگەن، قارسىلىق بىلدىرگەنىن اياماي، تابان استىندا سوتسىز، ۇكىمسىز اتىپ تاستاعان كەڭەستىك بيلىكتىڭ انارحيالىق ويران-توپىر، سۇراپىل جازاسىنان تەنتىرەگەن اۋىل-ايماق كوتەرىلە كوشىپ، مىنەرگە كولىگى، ىشەرگە اسى جوقتار جاياۋ-جالپىلاپ باسى اۋعان جاققا جان ساۋعالادى. قىزىل سوزدەن قۋىرداق قۋىرىپ، سورپا قايناتقان كەڭەستىك الاياقتارعا سەنىپ قالعان اڭعال جانداردى اشتىق بۋناپ تيتىقتاتقان، ابدەن تارىققان، ءىسىنىپ-كەبىنىپ، السىزدىك مەڭدەگەن، كۇڭىرەنگەن ازالى ءۇنىن تاس كەرەڭ وكىمەت ەستىگىسى تۇگىل ەلەگىسى دە كەلمەدى. ۇندىستەر: ء“ار ادامدا قۇدايدىڭ بەينەسى بار”، – دەيدى. بەيكۇنا جاندارعا ءزابىر جاساپ، تىرىلەي كوزىن جويۋدى ۇيىمداستىرعان مەيماناسى اسىپ-تاسقانداردىڭ جازاسىن قۇداي بەرەدى. جامانات حابار ەل ىشىندە جاتا ما؟ مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتىندە قازاقتىڭ اشتان ءولۋىن رەسمي ساياسات “تابيعاتتىڭ قولايسىز قۇبىلىستارىنىڭ كەساپاتى” دەپ اقيقاتتى بۇرمالاۋعا تىرىستى.

“جۇرت جۇتاعاندا، سەن شارپىل” دەگەن اتا-بابا وسيەتىن ورىنداۋعا الاشتىڭ ارىستارى جان-ءتانىن سالدى. ەگەر ولاردىڭ جازعاندارى ساقتالماعاندا، توز-توزى شىققان، ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىلعان ميلليونداعان قازاقتىڭ قايعىلى تاعدىرىن، قان قاقساتىپ، جەر قاپتىرعان دوكىر ساياساتتىڭ سولاقايلىعىن بىلەر مە ەدىك!؟ بۇل تاريحتىڭ اششى ساباعى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ قانشالىقتى ازابى مول بولعانىن بەزبەندەۋگە جانە بۇل قاسىرەتتىڭ ەندى قايتالانباۋى ءۇشىن ۇدايى ەسكە سالىپ تۇرۋدىڭ قوعامدىق وي-سانانى ساۋىقتىرۋداعى ماڭىزى ەرەكشە.  

“گازەت جۇزىندە جالپى قازاقستاندا اشتىق بار، قازاقستان قازاقتارى قىرىلىپ جاتىر دەگەن سوزدەن باسقا وسى كۇنگە شەيىن اشتىقتىڭ مولشەرى سانمەن كورسەتىلگەن ەمەس. سونىڭ ءۇشىن از دا بولسا، حالىق الدىنا قازاقستانداعى اشتىق[تى] سانمەنەن بايانداپ ءوتۋدى ماقۇل كوردىم، – دەيدى مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى. – قازاقستاندا شويىن جولدىڭ جوقتىعى سوعىستان كەيىن حالىق اراسىندا پوشتا قاتىناسىنىڭ دا ءۇزىلۋى اركىمگە ءمالىم. ءالى نەعۇرلىم قاتىناس كەم بولسا، سوعۇرلىم ول حالىق تۋرالى ماعلۇمات تا از بولماق. سوندىقتان مەنىڭ سانمەن كورسەتەتىن ماعلۇماتتارىمدا ءبىرىنشى ۋاقىتى وتكەن، ەكىنشى وسى كۇنى ەسكىرگەن. [وقي]عا ەسكى ءھام كوپ جەرى دۇرىس ەمەس دەۋگە بولادى. سوندا دا مۇلدە جوقتان بار جاقسى دەگەن ويمەن جازىپ وتىرمىن”، – دەپ باياندايدى ول. ونىڭ بيلىك جۇيەسىندەگى اشتىق جايلاعان ولكەدەن جىبەرىلگەن جەدەل اقپاردىڭ رەسمي قورىتىندى دەرەگىنە سۇيەنگەندىگى بايقالادى. مۇحامەدجاننىڭ ءوزى ەسكەرتكەندەي بۇل اۋقىمدى الەۋمەتتىك كەسەلدىڭ گەوگرافيالىق اۋماقتىق شەڭبەر اياسى مەن ساندىق شاماسىن بىلمەي، وعان جاسالاتىن ءتيىستى شارالاردىڭ باعىت-باعدارىن، مولشەرىن انىقتاۋ قيىنعا سوعادى. دەگەنمەن ورىنبور، قوستاناي، اقتوبە، ورال، بوكەي گۋبەرنالارى مەن اداي ۋەزىنەن الىنعان بىرنەشە ەسە كەمىتىلگەن اشتىقتىڭ رەسمي دەرەگىنەن شىندىقتى تاپ باسقان مۇحامەدجاننىڭ توپشىلاعان پىكىرى نازار اۋدارتادى: “...كورەكتىك كومەك جالپى اشتاردىڭ جۇزدەن ءبۇتىن ەكى وندىق (9,2%) بولىمىنە عانا جەتىسكەن بولىپ تابىلادى. بۇل بولىپ جاتقان كومەكتەر قاي حالىقتىڭ اراسىندا بولىپ جاتىر دەگەن سۇراۋعا جاۋاپ بەرمەكشى بولساق، كومەك قالاعا، شويىن جولعا جاقىن اراسىندا عانا بولىپ جاتىر دەيمىز. قازاق حالقىنىڭ قالادان، شويىن جولدان الىستىعى ايتپاي-اق ءمالىم. ولاي بولسا، اشىققانداردىڭ جارتىسىنداي (انىق ەسەپ جوق،  مولشەر – اۆتوردىڭ ەسكەرتپەسى.) قازاق اراسىندا ەشبىر كومەك بولماعانى وزىنەن ءوزى اپ-ايقىن...”. تىنىشبايۇلىنا سۇيەنسەك، ۇكىمەتتىڭ ازىن-اۋلاق كومەگى تەمىر جولدىڭ بويىنداعى قالالى مەكەندەرگە جەتكىزىلگەن، ياعني جىبەرىلگەن ازىق-تۇلىكتىڭ قىزىعىن تەك قازاقتان باسقا ۇلىتتىڭ وكىلدەرى كورگەن.

اشتىقتىققا ۇرىندىرعان، قازاقتىڭ دارمەنسىزدىگىنە ءماجبۇر ەتكەن ساياسي-الەۋمەتتىك قۇبىلىستىڭ سەبەبىن، حالەل دوسمۇحامەدۇلى تاريحي ءتۇپ-تامىرىنان قوزعاپ، قوعامدىق سانانىڭ دامۋ ۇدەرىسىن كينوشەجىرەدەي سوزبەن سۋرەتتەپ وتەدى.   

“... 1723-ءىنشى جىلى قازاق قالماقپەن سوعىستى. جەڭىلىپ قالدى. ادام كوپ قىرىلدى، ەل شابىلدى. قاتىن-بالا شۋلادى. قونىسىن تاستاپ ەل بوستى. اقتابان شۇبىرىندى بولدى. و زاماندا قازاق تەگىس كوشپەلى ەدى. اۋى وڭاي ەدى. ءبۇتىن ەل تەگىسىنەن اسكەر ەدى. بوسقان ەل كورشىلەرىن ىعىستىرىپ قونىس تاپتى. ەشكىمنەن جاردەم سۇرامادى، ەشكىم جاردەم بەرمەدى. ەل ءوز كۇشىمەن، ءوز ەڭبەگىمەن جۋىع ارادا-اق جەتىسىپ كەتتى.

ءاربىر زور وقيعانىڭ سوڭىنان زور سالدارى بولاشاق. اقتابان شۇبىرىندىنىڭ سالدارى بوتەن جۇرتقا باعىنۋ بولدى. جاتقا باعىنۋدىڭ تولعاعى تىم ۇزاق سوزىلدى. ەل امالسىزدان ەركىنەن ايىرىلدى. جەل جاقتى كۇزەتۋ قولدان كەتتى. ەل تىنىشايدى. قوراسى مىقتى قويداي بولدى. كۇزەتشى كۇشتى بولدى. جاراقتىڭ كەرەگى جوق بولدى. تەمىرقازىق جاستانۋ، بەس-التى مالتا اسى قىلۋ قالدى. سۇيەك ەگىلدى، جۇرەك بوسادى، جىگەر قۇم بولدى. جاراق ۇستاۋشىلار جويىلدى. كۇزەتشىگە سەنىپ ەل ۇيقىعا سالىندى. مايلى تاماق، اششى قىمىز، مامىق توسەك كوڭىلدى ءبولدى، كۇزەتشىنىڭ ءالديى ۇيقىعا سەپ بولدى. جاۋىنگەر حالىق قۇل بولدى. قازاقتىڭ باسىنا “راحات” ءداۋىرى تۋدى…”.

بۇل ۇلىتىنىڭ ماڭدايىنا جازعان تاعدىرى وسىلاي قالىپتاسقانىن، تاريحتىڭ قالاۋىن وزگەرتۋگە حالەكەڭنىڭ قاۋقارى جوق قايرانسىزدىعىنا نالىعان ىشتەگى ءزار زاپىرانىن توگىپ، شەر-شەمەنىن تارقاتقان تولعانىسى. كوسەمسوزدىڭ كوسەمى ۇلىتتىڭ عاسىرلارعا سوزىلعان كۇرەس جولىنىڭ ديالەكتيكالىق دامۋ سيپاتىنىڭ تۇجىرىمدى قيسىنىن اششى ىشەكتەي شۇباتپاي ەكى-اق اۋىز سوزگە سىيعىزعان. بۇل يدەيالىق تاريحي دەرەكتى كەسەك-كەسەك رومان، پوەما، درامالىق، تراگەديالىق قويىلىمداردىڭ ساحنالانۋىنا، كينوفيلمدەر ستسەناريىنىڭ جەلىسىنە ارقاۋ بولارلىق سوقتالى-سوقتالى وي مايەگىنىڭ لوگيكالىق ءتۇيىندى فابۋلاسى. مۇنى حالەكەڭنىڭ قازاق عۇرپىندا توردەگى باس ۇستاعان ارداقتى اقساقالدىڭ داستارحان شەتىندەگى بۇلدىرشىنگە قۇلاق بەرگەنىندەي ادەمى ەمەۋرىنمەن جەتكىزگەن دانالىعى دەپ جورىعان ابزال. قاۋلاعان ءورت ىشىندە ءجۇرىپ وعان شىندىقتىڭ ءيىنىن قاندىرىپ، تاراتا بايانداۋعا زاماننىڭ مۇرشا دا، ىڭعاي دا بەرمەگەنى ايان. دوسمۇحامەدۇلىن مەملەكەتتىك بىرىككەن ەرەكشە ساياسي ءبولىمنىڭ (وگپۋ) قىزمەتكەرلەرى ءاربىر مارتە تۇتقىنداعان سايىن ونىڭ ۇيىنەن باسپاعا دايىن تۇرعان وقۋلىقتار مەن ەڭبەكتەرىن، قولجازبالارى مەن حاتتارىن، قۇجاتتارى مەن جەكە مۇلىكتەرىن تاركىلەگەندىگىن كوزىمەن كورگەن مارقۇم قىزدارى قاراشاش پەن ساۋلە اپايلاردان تالاي رەت ەستىگەنىم بار. وزەكتى ورتەيتىنى ۇلىتتىق مادەنيەتكە قوسىلار باعا جەتپەس جادىگەرلەردىڭ قاراقشىلارعا قولدى بولىپ كەتۋى.        

“تۇركىستاننىڭ جىلانى ارقاعا مەشىندە كەلدى. قوي جىلى ەن دالاعا سيماعان قارا قۇرىمداي كوپ مال ءبىر قىس دا جوق بولدى. يت جەدى، قۇس جەدى، كىم بولسا، سول جەدى. قازاق جۇتادى، اشىقتى.

مەشىن ءوتىپ تاۋىق كەلدى، ەكى قاناتىن جايىپ كەلدى. ادام مال بولىپ دالاعا جايىلدى، اتشوڭقاي مەن كوسىك جەدى، تىشقان اۋلاپ، مىسىق جەدى. جۇرەرگە جول تاپپادى، بارارعا جەر تاپپادى. تەرىس توندىلار كۇزەتشى بولدى. الىسقا ءسوز جەتپەدى، جاقىنعا قول جەتپەدى.

قالتامان-قارىلار ەل شاپتى، ازاماتتى قىردى. كۇزەتشىلەر سويلەۋدى ءبىلدى، ەل جىلاۋدى ءبىلدى. ءوستىپ ءبىر كىنا قازاقدان تاۋىق ءوشىن الدى.

تاۋىق كەتتى، يت كەلدى. ءشوپ تاۋسىلدى، تىشقان ءبىتتى، ەت قۇرىدى. اتاسى بالاسىن، اناسى قىزىن جەي باستادى. ەل قىرىلدى. جۇرەرگە جول جوق، بارارعا جەر جوق. كەلگەن تاعى جاردەم جوق. بۇ قيىنشىلىقتىڭ ءتۇبىنىڭ نەگە سوعارىن ايتالمايمىز. اشتىقتىڭ توقتىعى، قايعىنىڭ قۋانىشى بولادى دەگەن. بەس جىلدان بەرگى قازاق-قىرعىزدىڭ باسىنا تۇسكەن زور وقيعالار بوس وتپەسە كەرەك. بۇنىڭ سالدارى الدىمىزدا بىلىنەر. بۇنداي قيىنشىلىقتى قازاق-قىرعىز جۇرتى اقتابان شۇبىرىندىدان بەرى كورگەن جوق. ءبىر-اق كازىرگى سارىارقاداعى اڭگىمە شۇبىرىندى بولماي، تەك سۇلاما بولىپ تۇر.

سۇلاعان ەلگە ءيتتى شىعارىپ سالۋ قيىن بولىپ تۇر. يت كەتسە دوڭىز بەن تىشقان تۇر. بۇلاردىڭ قالاي بولارىن سۇراپ كەلگەن كىسى جوق.

قۇلاعاندى كوتەرۋ ادامشىلىقتىڭ بەلگىسى!

سۇلاعاندى كوتەرۋ اعايىنشىلىقتىڭ بەلگىسى!

قارنى توق اعايىن، اشىققان تۋماڭا قاراسار كۇنىڭ وسى كۇن!”، – دەپ حالەكەڭ قابىرعاسى سوگىلە، ازا بويى قازا بوپ، “اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى” كوپشىلىك قاۋىمدى ورتاق قايعىعا توپتاستىرا وتىرىپ، كوڭىلىن دەمەدى. حالەلدىڭ جۇيكە تامىرىڭدى سولقىلداتا قوزعايتىن تەبىرەنىسى سوقىر كوزدەن جاس شىعارارداي اسەر ەتتى. قينالعان ەل-جۇرتىنىڭ جانى القىمعا تىرەلگەن ارپالىس ازابىن كورىپ ونىڭ دەگبىرى قاشتى. تەلەگراف حابارىنداي قىسقا دا نۇسقا حالەكەڭ تىلىنەن ۇلىت قاۋىپسىزدىگى شۇعىل شەشىم مەن ارەكەتكە كوشۋدى تالاپ ەتكەن امىردەي ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ تۇر. قاسىرەتتىڭ سەبەبى مەن سالدارى ۇلى تۇلعانىڭ جان كۇيزەلىسىندەگى وكسىك قىسقان ار-ۇجدان بۋىرقانىسى شولاق قايىرىلعان ءاربىر سويلەمنىڭ استارىنان سەزىلىپ تۇر. بايانداۋ ءتاسىلى ەكى، ءۇش، ءتورت-اق سوزدەن تۇراتىن سينتاكسيستىك كونسترۋكتسيا ‒ ەل باسىنا كۇن تۋعان سىن ساعاتتا ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنگەن ءدىلمارسىنۋ ەمەس، اشتىقتى جەڭۋگە بار كۇشتى جۇمىلدىرۋعا جۇمساعان ازاماتتىق قۋاتتى رۋح ەسىلەدى. سونداي-اق حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ شىعارماشىلىق شەبەرلىگى حاقىندا ءسوز ەتكەندە، ستيلدىك قولتاڭباسىنان ەجەلگى تورۇك بىتىكتاستارىنداعى ەپيتافيالىق اقپارات تاراتۋدىڭ ۇلگى نىشاندارىمەن اراداعى ءتىنى ۇزىلمەگەن ساباقتاستىق بايلانىس انىق اڭعارىلادى. سالىستىرىپ كورەلىك:

“...اكەمىز، اعامىز قۇراعان حالىقتىڭ اتاق-داڭقى جوق بولماسىن دەپ، تۇركى [تورۇك] حالقى ءۇشىن ءتۇن ۇيىقتامادىم، كۇندىز وتىرمادىم...

سودان كەيىن ءتاڭىرى جارىلقادى باعىم بار ءۇشىن، ۇلەسىم بار ءۇشىن، ولمەشى حالىقتى تىرىلتە كوتەردىم. جالاڭاش حالىقتى توندى، جارلى حالىقتى باي قىلدىم، از حالىقتى كوپ قىلدىم، يلانعان ەلگە يگىلىك قىلدىم”. (ايداروۆ ع. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. زەرتتەۋناما. ا.: “انا ءتىلى”، 1995, 176–177 بەتتەر). بۇل ەكى ءماتىن ارادا ون ءۇش عاسىر ۋاقىت كەڭىستىگى ءبولىپ تۇرسا دا، پىشىندىك جانە ىشكى اۋەزىندەگى (مەلودياسىنداعى) ۇندەستىكتى، ۇلىتشىلدىق پەن وتانشىلدىق ىزگى قاسيەتتىڭ سارىنداستىعى، بويعا رۋح قۇياتىن قۇدىرەتىن جوعالتپاعان.

مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ قورعانىشى الاش ارىستارى ارقايسىسى مىڭنىڭ قىزمەتىن جالعىز اتقارعان نار تۇلعا ەكەندىكتەرىن تاريحي سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىمەن دالەلدەدى. تۇيىققا تىرەلگەن قازاقتىڭ قاشاندا باسى-قاسىنان تابىلاتىن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى سوزىمەن دە، ىسىمەن دە تۋعان ەل-جۇرتىن ايتۋعا اۋىز بارمايتىن تاجالدان قۇتقارىپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەپ شارق ۇردى. ول اتقا مىنگەندەر مەن ەل بيلەگەندەرگە، جۋان اتانىڭ تۇقىمدارى مەن بولىس-بي، مىرزالارعا سورى قايناعان قارا بۇقارانىڭ وبالىنا دا، ساۋابىنا دا ورتاق بولۋعا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزدى. ويتكەنى بۇلاردىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، كومەيدەگىنى ۇعاتىن سەزىمتال قاعىلەزدىگى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارسا، ەلگە كەلەر پالە جوق دەپ پايىمدادى. جۇرتى كورگەن اۋىرتپالىقتى جەڭۋگە جاقاڭنىڭ جورعالاعان قالامىنىڭ ءىزى، قارىمىنىڭ كۇشى ىزدەنگەنگە مۇراعات سورەلەرىندە قاتتاۋلى تۇر. ءمىر وعىنداي ءماديار ارقاعا ايازداي باتقان بۇل ۇرەيلى ۋاقيعانىڭ ءمان-ماڭىزىن بىلاي سيپاتايدى:

“سوڭعى جىلدارداعى وقيعالاردىڭ قازىرگى قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشىپ وتىرعان اشارشىلىق اپاتىنىڭ قاسىندا ويىنشىق بولىپ قالدى. ەندى التى الاش، التى ميلليون ەلىم بار دەپ، ۇيدە وتىرىپ ءوزىڭدى تولىقتىرىپ، اتىڭ، قازاعىڭ جوق بولۋدىڭ الدىندا تۇر. كۇنى كەشە پالەن كيىكتەي ەمىن-ەركىن جورتىپ ءجۇرىپ سايران ەتكەن سارىارقاڭ قان ساسىپ، توپالاڭ تيگەن قويداي قىرىلعان ادام ولەكسەسىنە تولىپ، ساسىق جەل يىسكەپ وتىر. قازاق كۇيى وسىنداي بولعان سوڭ، امان ەلدەگى باسشىلارىمىز بۇرىن دا سونداي بولاتىن دەپ وكپەلەپ، كۇدەرىمىزدى ۇزە الماي وتىرمىز... ويتكەنى بۇرىن ادىلەتى، مەيىرىمى كەم بولسا دا، بۇ جولى قازاق حالقىنىڭ كوپشىلىگى باي-كەدەي، كارى-جاس دەمەي، تەگىس اشارشىلىق اپاتىنا ۇشىراپ، ەلدىكتەن، جۇرتشىلىقتان كەتىپ باراتقاندا جاقسىلارىمىزدىڭ ادامگەرشىلىك، ۇلىتتىق، باۋىرمالدىق، راقىمشىلدىق سەزىمدەرى ويانار دەپ ءۇمىت ەتىپ وتىرمىز. جايشىلىقتاعى وزىمشىلدىك مىنەزدەرىن تاستار. ەكى دۇنيەدە لاعىنات ەستۋدەن ساقتانار...

ءبىزدىڭ اتقا مىنگەندەرىمىز ءدال وسى ايتقانداي ىستەسە، الاش الدىندا، ادامگەرشىلىك الدىندا، تاريح الدىندا بورىشتارىن وتەگەنى، بۇرىنعى قاتەلەرىن جۋعانى، مۇنى ىستەمەسە ەكى دۇنيەدە بىردەي قارا ءجۇزدى بولعانى اشتان قىرىلىپ جاتقان قازاق بالاسىنىڭ ءتاڭىرى الدىندا ەكى قولى سولاردىڭ جاعاسىندا”. ۇلىتىنىڭ تاۋقىمەتىن ارقالاعان جاقاڭ سىندى الاش ازاماتتارىنىڭ رۋحى الدىندا جەر باسقان بۇگىنگى ۇرپاعى تاعزىم ەتۋگە بورىشتى. سول تۇستاعى قازاقشا، ورىسشا مەرزىمدى ءباسپاسوزدىڭ كوتەرگەن باستى ماسەلەسى – اشتىقتان زارداپ شەككەن اۋداندارداعى قۇتقارۋ شارالارىنا ارنالدى. اسىرەسە بۇعان تاشكەنتتەگى سۇلتانبەك قوجانۇلى رەداكتورلىق ەتەتىن “اق جول” مەن سەمەيدەگى “قازاق ءتىلى” گازەتتەرى ەرەكشە ۇلەس قوستى. بۇلاي بولۋىنىڭ ءوزى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. ويتكەنى تاشكەنت پەن سەمەي قاشاننان قازاقتىڭ ءداستۇرى ۇزىلمەگەن رۋحاني ورتالىعى ءارى وقىعانداردىڭ شوعىرلانعان مەكەنى بولاتىن. سەمەيدەگى “قازاق ءتىلى” گازەتى شىن مانىندە كۇللى قازاقتىڭ تىلىنە اينالعان ۇلىتتىق باسىلىمعا اينالدى. ۇلىت باسىنا بۇلىت ۇيىرىلگەن مۇنداي توتەنشە جاعدايدا “قازاق ءتىلى” گازەتى ەلدى جاردەم بەرۋگە ۇندەپ، ەستى ازاماتتاردى وزگە قىزمەتتىڭ ءبارىن ۋاقىتشا تاستاپ، وسى جۇمىسقا جۇدىرىقتاي جۇمىلا كىرىسۋگە شاقىردى. بۇل ىسكە ۇيىتقى بولعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، حالەل عابباسۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، دانيال ىسقاقۇلى، ءمانان تۇرعانبايۇلى، ابىكەي ءساتبايۇلى، ت.ت.

“... جالعىز ۇكىمەت تاراپىنان كورسەتىلگەن جاردەمگە عانا سۇيەنىپ وتىرساق، ەلدىڭ كوبىن قىرىپ الامىز. ۇكىمەت جاردەمىن كورسەتە بەرسىن، ول ءوز الدىنا. ءبىز ءوزىمىز جۇرتتىڭ قامىن ويلاۋىمىز كەرەك... ەلدى ەل قىلۋ ءۇشىن، قىرعىننان قۇتقارۋ ءۇشىن ازامات تەگىس اتقا ءمىنۋ كەرەك”، – دەپ دابىل قاقتى ولار. قۇر ۇگىتپەن دە شەكتەلگەن جوق، جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى باستاعان قازاق ازاماتتارى ءماجىلىس قۇرىپ، اشىققان ەلدەرگە سەمەي گۋبەرنياسىنان جىلۋ جيناۋ ماسەلەسىن تەكسەرىپ، ناۋرىزدىڭ 15 كۇنى قازاقستان كىندىك اتقارۋ كوميتەتىنە، قازاقستاننىڭ اشتارعا جاردەم بەرەتىن كىندىك كوميتەتىنە، رەسەيلىك كىندىك اتقارۋ كوميتەتىنە، رەسەيلىك اشتارعا جاردەم بەرەتىن كوميتەتكە جەدەلحات جولدادى:

“سەمەي گۋبەرنياسىنداعى قازاق قىزمەتكەرلەر جيىلىسى  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى اشىققان ەلگە جاردەم بەرۋ ماسەلەسىن قاراستىرعاننان كەيىن مىناداي قورىتىندىعا كەلدى: قازاقستاننىڭ كەڭ دالاسىندا ەلى بىتىراندى، جەر تەمىرجولدان شالعاي بولعاندىقتان قازىرگى ۇكىمەتتىڭ اشتار كوميتەتى ارقىلى بەرگەن جاردەمى قازاق حالقىن اشتىقتان قۇتقارۋعا اناعۇرلىم جەتپەيدى. مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان قازاق حالقىنا جاردەم بەرۋ شاراسى باسقاشا بولۋ كەرەك. جيىلىسىنىڭ پىكىرى بويىنشا ول شارا – قازاقتىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى بيلەيتىن ايىرىقشا جاردەم كوميتەتىن اشۋ، كوميتەت مۇشەلەرى، تىلەنگەن قازاق ازاماتتارى ەلگە شىعىپ، جۇرتتى كومەك بەرۋگە ۇندەپ، بارلىق حالىقتى وسى جۇمىسقا كىرىستىرۋ، ءوز ەركىمەن بەرەتىن جاردەمىن جيۋ، ياعني ساۋىنداي، استىقتاي، كولىكتەي، باسقا ءتۇرلى دە جينالعان نارسەلەردى اشىققان ەلدەرگە توتەسىنەن قىزمەت جەتكىزۋ، اش حالىقتى كەرۋەن جاساپ، قازاقستاننىڭ، تۇركىستاننىڭ توق گۋبەرنيالارىنا، ۋەزدەرىنە كوشىرۋ. ۇستىمىزدەگى جالپاق ەل اپاتقا ۇشىراپ، كۇيزەلىپ جاتقان اۋىر جىلدا ەڭبەكشى قازاق ازاماتتارى اتقا مىنبەي تەك جاتۋدى الەۋمەت الدىندا، تاريح الدىندا زور قىلمىس دەپ بىلەدى. سوندىقتان كىندىك ۇكىمەتتىڭ تەزىنەن رۇقساتىن وتىنەدى.

1. سەمەي گۋبەرنياسىندا قازىرگى اشتار كوميتەتىنەن باسقا، اشىققان ەلگە ءوز تۇسىنان جاردەم بەرەتىن ايىرىقشا قازاق كوميتەتىن جاساۋعا.

2. ول كوميتەتتىڭ ءىس قىلاتىن اۋدانى سەمەي، اقمولامەن اشىققان گۋبەرنيالار بولۋعا.

3. بۇل جولدا قىزمەت قىلۋعا تىلەنگەن، يا قازاق جيىلىسى كەرەكتى تاپقا ازاماتتاردى پارتيا، كەڭەس قىزمەتتەرىنەن بوساتۋعا” (“قازاق ءتىلى” گازەتى، 1922, №183).

كوپ ۇزاماي بۇل جەدەلحاتقا جوعارعى ۇكىمەتتەن جاۋاپ كەلىپ، سەمەي ازاماتتارىنا گۋبەرنيالىق اشتار كوميتەتى ارقىلى ەلدەن جىلۋ جيناۋعا رۇقسات بەرىلەدى. ازامات بىتكەن اتقا قوندى. كۇنى-ءتۇنى دامىل تاپپاي، تابان ەتى، ماڭداي تەرىن ساۋداعا سالماي، اقىسىز-پۇلسىز جاز بويى شاپقىلاپ مال جيدى. الايدا ارقا سۇيەگەن ۇكىمەتتىڭ اشتىقتان اشىنعان جۇرتقا جانى اشىعانسىپ، ارى تازا ۇلىتىنىڭ كەلەشەگىنە الاڭداعان شىن قامقورلىق يەلەرىن قايتكەندە دە سۇرىندىرۋگە ىلىك ىزدەدى. اشتىقتىڭ زاۋالىن تارتقان، كوزى قاراۋىتقان ەلدە قايبىر اقىل بولۋشى ەدى. مال ۇلەستىرۋشىلەردىڭ كىناسىنەن بىرەۋگە جەتىپ، بىرەۋگە جەتپەگەن دە بولار. ونىڭ ۇستىنە اشىققان الەۋمەتتىڭ بويىنداعى كۇش-قۋاتى سارقىلىپ، قالجىراعان، تالماۋرىعان، ۇزىلەر شاعىن ءوزىنىڭ ارام پيعىلىنا پايدالانعان جۇزىقارا قۇزعىن قارعالار دا وتقا ماي قۇيىپ، ارىز-شاعىمدى ءورشىتتى. قايىرىمدىلىق جاساعان جانداردىڭ ادال نيەتى كەيىن وزىنە “جامانات” بوپ جابىسىپ، باسى داۋعا قالارىن كىم بىلگەن؟ سول ارقىلى ىزگىلىككە سەس كورسەتكەن مەيىرىمسىز قارا كۇشتىڭ تۇپكى ماقساتى انىق اڭعارىلدى. الاش ازاماتتارىنىڭ قيلى تاعدىرى تۋرالى قر ۇلىتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇراعات قورىندا ساقتاۋلى تەرگەۋ ءىسىنىڭ دەرەكتەرىن ىجداعاتتىلىقپەن جۇيەلى تالداۋ جاساپ، ەلەپ-ەكشەپ، بايىپتى سۇزگىدەن وتكىزىپ، عىلىمي بايلاممەن سويلەتكەن قالامگەر-زەرتتەۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆ:

“سونىڭ ىشىندە كوكتەمنەن باستاپ بۇكىل سەمەي گۋبەرنياسىن ارالاپ مال جيىپ، سارىارقانى كەسىپ ءوتىپ، جەردىڭ ءتۇبى تورعايعا ەكى مارتە بارىپ، 8 مىڭ مال ايداپ اپارعان، ەڭ ادال ازامات رەتىندە جۇرت سەنىپ تاپسىرعان وكىل ‒ جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنا قارسى استىرتىن ارانداتۋ ارەكەتى جۇرگىزىلگەنى ءتىپتى دە تۇسىنىكسىز. تىمىسكى تىڭشىلار ءوزى اشتىقتان اشىنعان، اش وزەگى ورتەنگەن ادامداردىڭ اشكوزدەنگەن ءساتىن پايدالانىپ، ارعىن مەن قىپشاق رۋىنىڭ اشتارىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالدى، سۇيەككە تالاستىردى. ونى ۇيىمداستىرعان جەرگىلىكتى جەردەگى كەڭەس وكىمەتى مەن پارتيا ۇيىمدارىنىڭ بەلسەندىلەرى ەدى. ال ولار جوعارىدان ارنايى نۇسقاۋ تۇسپەسە، ءوز بەتىمەن مۇنداي ارەكەتكە بارا المايتىن” (تالقى. ا.: قازاقستان، 1997, 142 ب.), ‒ دەپ پايىمدايدى.

قازاقتىڭ ۇلىتتىق تۇتاستىعى رۋلىق بىرلىگىنەن تۇرادى. وسى سۇتتەي ۇيىعان ەتنيكالىق تابيعي بىرتۇتاستىقتى تۇبەگەيلى بۇزۋ ءۇشىن قازاقتىڭ رۋلىق نامىسىنا تيەتىن قاقتىعىستى ءورشىتۋ، رۋارالىق الاۋىزدىقتى قوزدىرۋ، ىمىراعا كەلمەيتىندەي “كەكشىلدىك دەرتىن” ۋشىقتىرۋدىڭ قىزىل يمپەريا يدەولوگيالىق سان الۋان سىناقتارىن جاسادى. قازاقتى ىشتەي ىدىراتۋ، ءوزدى-ءوزى قىرقىستىرۋ ارقىلى “پرولەتارلىق ديكتاتۋرا” بولشەكتەپ بيلەۋدى نەگىزگى يدەولوگيالىق قۋاتتى قارۋىنا اينالدىردى. بۇل “بولشەكتەۋ” ساياسي ءادىسى ‒ وتكەن عاسىردىڭ 20–30 جىلدارىنداعى قازاقتىڭ ءسۇت بەتىنە قالقىپ شىققان قايماقتاي اسىل ازاماتتارىن تۇگەل سىپىرىپ، جالماپ ءوتتى. قازاقتى الەۋمەتتىك تاپتىق بەلگىسىنە قاراپ جىكتەۋ، اتا داڭقىنا وراي الالاۋ، رۋعا، جۇزگە، اعىمشىلدىق شارتتى توپقا ءبولۋ ‒ “بايشىل، ەسكىشىل، الاشورداشىل، “ارعىن، قىپشاق، ت.ت.”، “ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز”، “بايتۇرسىنشىلدىق، سادۋاقاسوۆشىلدىق، مەڭدەشوۆشىلدىق، رىسقۇلوۆشىلدىق، قوجانوۆشىلدىق، ت.ت.”، تالانتتى شىعارماشىلىق وكىلدەرىن ءبىر-بىرىنە قارسى ايداپ سالۋ، “حالىق جاۋى” دەگەن قارعى باۋ تاقتىرىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە، قىزىل قىرعىنعا ۇشىراتتى، توبەسىنەن اڭگىرتاياق ويناتتى. قازاقتىڭ جاقسىسى مەن جايساڭىن جويۋ ‒ ستاليندىك-گولوششيوكيندىك، ت.ت. بيلىك باسىنداعىلاردىڭ “ۇلىتتىق ماسەلەنى وڭاي شەشۋدىڭ كريمينالدىق جولى ەدى”.

قىزىل يمپەريانىڭ قازاقتى مانسۇقتاۋدىڭ نە ءتۇرلى قياناتى مەن مازاعىنا كۋالىك بەرەتىن سان الۋان ماعلۇماتتار مەن قۇجاتتار مۇراعات قورىندا جەتەرلىك. ال عىلىمي اينالىسقا تۇسپەي لەنين مەن ءستاليننىڭ جەكە قورىندا، باسقا دا ارناۋلى قۇپيا قورلاردا قازاق تاعدىرىنا قاتىستى ساقتالعان قۇجاتتار قانشاما؟ مۇراعات دەمەكشى، ونان تابىلعان اقپاراتتىق دەرەك اتاۋلىعا سىندارلى تالعامپازدىق، اسا ساقتىقپەن قاراپ، جۇيەلى تۇردە سۇرىپتاۋ مەن سالىستىرۋدى، تىڭعىلىقتى عىلىمي تەكسەرۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى و باستا بىزدەگى مۇراعات قورى ‒ قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىن شىنايى زەرتتەۋدى ماقسات ەتپەگەن. بۇل ‒ يمپەريانىڭ وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزەتىن، يدەولوگيالىق مۇددەسىن كوزدەيتىن عىلىمي ورتالىق. سوندىقتان تاريحي قۇجاتتار اراسىندا، اسىرەسە ۇلىتتىق مۇددەگە قايشى كەلەتىن “ساياسي قۇرىلعان قاقپاندار مەن قارماقتار” كەزدەسىپ قالۋى ابدەن ىقتيمال. تاريحي وقيعاعا مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان تۇجىرىم جاسالىپ، باعا بەرىلۋى زاڭدى قۇبىلىس. ۇلىتتىق ەكونوميكاسىن باسقارۋدىڭ قۇرالى ‒ ءتول اقشا بانكنوتىن جاساۋ قانداي قاجەتتىلىك بولسا، مەملەكەت مۇددەسى تۇرعىسىنان كەز كەلگەن داۋىردەگى قۇجاتتى، ءتيىستى ءمورى باسىلعان، قولى قويىلعان ەتىپ دايىنداۋ يمپەريا ءۇشىن تۇكتە قيىندىق تۋدىرمايتىندىعىن ەسكەرگەن ابزال.  

سونىمەن ادەپكى ويىمىزدىڭ جەلىسىنە ورالساق، 1922 جىلى وقۋ كوميسسارياتى ورىنبوردا جازۋشىلار قۇرىلتايىن شاقىرۋدى ءمالىم ەتەدى. وسىعان وراي “قازاق ءتىلى” گازەتىنىڭ سول جىلعى №193 سانىندا ەل اشىعىپ، ەسى شىعىپ ءولىم اۋىزىندا جاتقاندا وقۋ كوميسسارياتىنىڭ بۇل ارەكەتىنە بۇلقان-تالقان شامدانعان جۇسىپبەك شىداي الماي “توپالاڭ ۋاقىتىنداعى توي” اتتى ماقالا جازدى.

“... جولداستار-اۋ! ويلاساڭدارشى! قازاقستاننىڭ باسىنا قانداي اۋىرتپالىق ءتۇسىپ وتىر؟ وسى كۇندە سىيەز جاسايتىن، سەيىل قۇراتىن، اڭگىمە سوعاتىن زامان با؟.. قازاقستاننىڭ ۇشتەن ەكى ەسەسى جوعالعالى تۇرعاندا نە بەتىمىزبەن پلان جاساۋىمىز، ادەبيەت گۇلدەندىرەمىن دەپ اۋىزىمىز بارىپ سويلەيمىز... وزگەنى تاستاپ، مەزگىلسىز اجالمەن الىسۋعا اتقا ءمىنۋ كەرەك. سىيەز قۇرامىز دەۋ ەلدىڭ ءبىر جاعىنا توپالاڭ ءتيىپ جاتقاندا، ءبىر جاعى توي قىلىپ جاتقانمەن ءبىر ەسەپ”، ‒ دەپ تەرىسىنە سىيماعان جۇسىپبەك وتتى تىلىمەن بيلىكتىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن، وزەكتى ماسەلەنى قويا تۇرىپ، دىم بولماعانداي الەۋمەتتىڭ كوڭىلىن ادەيى باسقاعا الاڭداتۋ، كولدەنەڭ ىسكە بۇرۋ امالىنا نارازىلىعىن ءبىلدىردى. جازۋشىنىڭ بۇل بايبالامى زەردەسى جۇيرىك سۇڭعىلالاردى قاتتى ويلاندىرىپ-اق تاستادى. كەيىن ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ارنايى كوميسسيا سەمەيدەن كومەككە دەپ جينالعان مالدى  جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى، احمەتساپا ءجۇسىپۇلى، شايقى قۇلجانۇلى، ءىلياس بايمەنۇلى، قازكەلدى قارپىقۇلى سىندى ازاماتتاردىڭ اشتىق جايلاعان تورعاي وڭىرىنە ايداپ اكەپ، “باس پايدالارىن كوزدەپ ۇلەستىرگەن” دەگەن جالعان ايىپ تاعىلدى. يماندىلىق جولىندا، جاقسىلىق ىستەمەك بولعانداردىڭ مورالدىق جانى جارالانىپ، ار-ۇجدانى تاپتالدى. بۇل ماسەلەگە بايلانىستى “قىلمىستىق ءىس” قوزعالىپ، سوت جۇمىسى 8 كۇنگە سوزىلدى. 1926 جىلعى 22 ناۋرىز كۇنگى سوت وتىرىسىنىڭ ماجىلىسىندە قوعامدىق ايىپتاۋشى بەكۇلىنىڭ قورىتىندى سوزىندە:

“...بۇل قىلمىس ‒ 1922-ءىنشى جىلدىڭ جازىندا ەڭبەكشى ەلدىڭ باسىنا اشتىقتىڭ قارا تۇمانى ءتۇسىپ، انا بالاسىن، بالا اناسىن جەپ جاتقاندا، اشتار تىشقان اۋلاپ، ءىسىپ، ىڭىرانىپ، ءولىپ جاتقاندا ىستەلگەن.

بۇل قىلمىس ‒ اش ادامداردىڭ اۋىزدارىنان ءبىر جاپىراق نانىن جۇلىپ جەپ، سول زاماندا بايلار مەن مولدالاردىڭ سەمىرۋىن، بايۋىن كوزدەگەن قىلمىس.

بۇل ماسەلە زور. مۇنىڭ زور بولۋى اشتار كوميتەتىنە كىرىپ مىناۋ مالدى جيناۋشىلار دا، مالدى اش ەلگە ايداپ كەلۋشىلەر دە جانە سول مالدى بولۋشىلار دا “قازاعىم!” دەپ وزەۋرەپ، قازاقتىڭ قورعانىمىن دەپ جۇرگەن قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى ەدى. ءتىپتى، بۇلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى ەبىن تاۋىپ پارتياعا دا، يسپولكومعا دا كىرىپ الىپ ەدى. بۇلار قازاقتان شىققان ازعانتاي بولشەۆيكتەردى قازاقتىڭ ەڭبەكشى تابىنا جانى اشىمايدى دەپ، قالىڭ ەلگە بۇزىق قىپ كورسەتەتىن ەدى...

...بۇلار ‒ ناشارلار تابىن بايلار، مولدالار تابىنىڭ تابانىنا سالعىسى كەلگەندەر. الەۋمەت مۇلكىن ورىنسىز شاشۋشىلار... قوعامعا زياندى، تاپقا جاۋ ادامدار. سوندىقتان بۇلار جازانىڭ اۋىرىن تارتۋ كەرەك”  (“ەڭبەكشى قازاق” گازەتى، 1926 ج.، №66, ناۋرىزدىڭ 26-سى.), ‒ دەپ ساياسي تاپسىرىس بويىنشا قارا بوياۋدى قالىڭداۋ جاعىپ، ءىستىڭ ءوڭىن تەرىس اينالدىرىپ، الەۋمەتتى اداستىراتىن اقپار تاراتتى. قىزىل تىلدە بۋىن جوق. اقتى قارا، قارانى اق دەۋ بۇل ورتالىق وكىمەتتىڭ پارمەنىمەن ۇلىت زيالىلارىنىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسۋدىڭ ناقتى ايعاعى ەدى. جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى سوت ءماجىلىسى ۇستىندە ءوزىن-ءوزى قورعاپ، ۇكىمەتتىڭ ىستەۋگە ءتيىس جۇمىسىنا ەرىكتى تۇردە مىڭداعان شاقىرىم جەردى كوكتەي باسىپ، مىڭداعان قانداستارىن اجال تىرناعىنان الىپ قالعانى ءۇشىن العىستىڭ ورنىنا “جازاعا تارتۋ” ‒ قاساقانا زيانكەستىك، جەكە باستىڭ قۇقىن ورەسكەلدىكپەن بۇزۋ ەكەندىگىن شەگەلەپ جەتكىزدى. سوت ۇكىمى جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنا تاعىلعان قىلمىستى ىستەن لاجسىز “اقتاپ”، قالعان ازاماتتاردى 4 جىل مەن 3 جىلدىڭ ارالىعىندا باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا شەشىم شىعاردى.

مۇستافا شوقايۇلى ركفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلۇلىنىڭ “توڭكەرىس جانە تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقى” اتتى كىتابىنا سىلتەمە جاساپ، “تۇركىستانداعى قازان توڭكەرىسىنىڭ ەڭبەگى سىڭگەن باسشىلارىنىڭ” ءبىرى ‒ ءتوبوليننىڭ تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە تۇپ-تۋرا بىلاي دەپ مالىمدەگەنىن ايعاقتايدى: “قىرعىزدار (قازاقتار) ەكونوميكالىق جاعىنان ءالجۋاز، ماركسيستەردىڭ كوزقاراسى بويىنشا ءبارىبىر قۇرىپ-ءبىتۋى ءتيىس. سوندىقتان دا توڭكەرىس ءۇشىن قارجىنى اشتىق پەن كۇرەسكە شىعىنداعاننان دا... مايدانداردى قولداۋعا جۇمساعان ماڭىزدى...” (قاراڭىز، العىسوز ءحىى بەت).

“اشتىقتان ولگەندەردىڭ (مۇسىلمانداردىڭ) سانىنىڭ مولشەرى، ‒ دەيدى رىسقۇلۇلى (77 بەت), ‒ وراسان كوپ...” (تۇركىستاننىڭ قيلى تاعدىرى. قۇراستىرعان ‒ بايبوتا سەرىكبايۇلى قوشىم-نوعاي. ا.: جالىن، 1992, 75 ب.). شوقايۇلى اشتىقتان جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراعان قازاق ۇلىتىنىڭ تاعدىر-تالايى تۋرالى كەڭەستىك بيلىكتىڭ شەن-شەكپەنىن كيگەن لاۋازىمدى ۇلىقتىڭ نە ويلايتىندىعىن جاسىرماي، اشىق بىلدىرگەن جوعارىداعى پىكىرىن ادەيى كەلتىرگەن. بۇل ‒ تۇركىستان ولكەسىندە بولشەۆيكتىك يدەيانى ۋاعىزداۋ مەن تاراتۋعا جىبەرگەن “ماركستىك ىلىممەن قارۋلانعان” سەنىمدى وكىلدىڭ جەرگىلىكتى ۇلىت ماسەلەسىنە قاتىستى لەنين مەن ءستاليننىڭ ساياسي ۇستانىمىن قالتقىسىز ورىنداعاندىعىن ايقىنداپ تۇر.

جانى نازىك ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ “سۇم ءومىر اباقتى عوي سانالىعا” دەۋىندەگى مەتافورالىق بەينەلى “سۇم ءومىرى” ‒ سول ءوزى اۋاسىن جۇتىپ تىنىستاپ، سۋىن ءىشىپ سۋسىنداپ، كۇللى ازاماتتىق بولمىس-ءبىتىمىن، تابيعي كەلبەتىن قالىپتاستىرعان كىندىك قانى تامعان اتامەكەنىنە، جەر دۇنيەگە سىيعىزباي، بايىز تاپتىرماي تەنتىرەتكەن قان-قاساپ، قاپاس كەڭەستىك توتاليتارلىق بيلىك جۇيەسىنە ىشكى نالاسى مەن لاعىنەتى ەدى.

قازاقستاندا كەڭەستىك بيلىك ورناسىمەن بيۋروكراتتىق باسقارۋ اپپاراتىن نىعايتۋ مەن داۋرىقپا ۇرانعا اينالدىرعان ساياسي ناۋقانشىلدىقتى ۇدەتتى. قوعامدىق وي-سانانى كەڭەستىك يدەال تۇتقان اۋقىمدى جوبالاردى ورىنداۋعا قاۋىرت مايدان اشتى. جينالىستار مەن ماجىلىستەر، كونفەرەنتسيالار مەن سەزدەر كوبەيىپ، ەسكىلىكتىڭ كەسەلىمەن ىمىراسىز كۇرەسۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە پىكىر جارىستىرعان جاڭا ءۇردىستىڭ ناسيحاتشى بەلسەندىلەرى بىلەك سىبانا ساياسي ساحنا تورىنە شىقتى. ءومىر سالتىنا سايكەس مادەنيەت مايدانىندا دا تىڭ باستامالاردىڭ كوكجيەگى كەڭىدى. قىزىل كوممۋنيستەر ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ساباقتاستىق قالىبىن بۇزۋ ارقىلى استان-كەستەنىن شىعارۋ، بىلىق-شىلىققا اينالدىرۋدى كوكسەدى، سوسىن عانا اۋا جايىلعان رەتسىزدىكتى ءوزىنىڭ ساياسي مۇددەسىنە وراي ۇيلەستىرۋدى ماقسات ەتتى.  ايتەۋىر قيقۋ سالعان الاشاپقىن كوز الدارقاتۋ جاپپاي ەتەك الدى. ەلدىڭ ىعىرىن شىعارعان ساياسي سىلكىنىستەر مەن دۇمپۋلەر قازاقتىڭ شارۋاشىلىعىن شاتقاياقتاتىپ، بار مالىن شاشتىردى. مۇنىڭ اقىرى ىشەر اسقا زار قىلىپ، قىل ۇستىندە تۇرعاندا كەڭەستىك يدەولوگتار ورتەنگەن ءۇيدىڭ جاساۋىن ۇرلاعانداي ۇلىتتىڭ الەۋمەتتىك داعدارىسىن ءوز پايداسىنا جاراتىپ، جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق رۋحاني ەسىنەن ايىرىپ، گرافيكالىق ءتىلىن اۋىستىرۋدى ويلاپ تاپتى. بۇل ءتىل قۇرىلىسى ساياساتى ‒ تورۇك تىلدەس ۇلىت پەن ۇلىستاردىڭ رۋحاني بىرلىگىن ىدىراتۋ مەن ەتنيكالىق وتارلاۋ ۇدەرىسىن تەزدەتتى. مىڭ جىلدىق مادەنيەتىنەن قول ۇزگىسى كەلمەي، ەلدىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىس دەڭگەيىن كوتەرۋگە اۋاداي قاجەتتى قارجى-قاراجاتتىڭ ورىنسىز تەككە جۇمسالۋىنا قارسىلىق بىلدىرگەن زيالى قاۋىمدى “ەسكىشىل-جاڭاشىل”، “ارابشىل-لاتىنشىل” دەپ جىككە ءبولۋدىڭ، ارالارىنا سىنا قاعۋدىڭ ۇتىمدى ءساتى تۋدى.

زادى، وتكەن عاسىردىڭ 20–30 جىلدارى ارالىعىندا ۇلىتتىق مادەنيەتتىڭ دامۋىنا سۋبەكتيۆتى، وبەكتيۆتى سان الۋان كەدەرگىلەر بولعانىنا قاراماستان، الاش ازاماتتارى عاجايىپ عىلىمي ءتولتۋما تىرناقالدى ەڭبەكتەردى ومىرگە اكەلگەنى قايران قالدىرادى. قوعام ومىرىندەگى ءورىس العان اشتىق، ءتۇرلى ەپيدەميالار، تۇرالاپ قالعان شارۋاشىلىقتار، گيپەرينفلياتسيا، ۇلىتتىڭ باس كوتەرگەن تۇلعالارىنا قارسى ۇيىمداستىرىلعان قۋعىن-سۇرگىن مادەني-رۋحاني سالاداعى سەرپىلىسكە بوگەت بولا المادى.          

ماناپ ءشامىل بۇركەنشىك ەسىمىمەن ساكەن سەيفوللاۇلى “اشتاردىڭ رۋحتارى” اتتى ماقالا جازىپ، يت قورلىقپەن جاندارى ۇشقانداردىڭ ارۋاقتارىمەن باقۇلداستى. اققۋ اقىن جانتۇرشىگەرلىك اشارشىلىق قاسىرەتىن كورگەندە ەرەكشە تولقىدى، جۇيە-جۇيەسى بوسادى، كوزدىڭ ىپ-ىستىق جاسىنداي تەبىرەنىس سەزىمى ءمولت-ءمولت ەتىپ، اپپاق قاعاز بەتىنە ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ ءتۇستى: 

“...ارەڭ باسقان... ءوڭى قاشقان،

تالتىرەكتەپ اش، ارۋاق قۋارعان.  

شىققان جەردەن، تۇرعان كوردەن

ولىكتەي بوپ، ۇرتتارى سۋالعان.

ءبىراز ءجۇردى... ءبىراز تۇردى...

اش ارۋاق جول اۋىزىنا قۇلادى!

ءبىراز جاتتى... ىشقىنىپ قاتتى

ءالىن جيناپ كوتەرىلدى، سۇلادى.

...توڭىرەككە كوزىن ءسۇزىپ،

قازاق جۇرتىن – باۋىرلارىن ىزدەدى!

ولگەنىنشە جاردەم كۇتىپ،

تىرشىلىكتەن ءالى كۇدەر ۇزبەدى.

...جومارت ەدىڭ، مەيىرىمدى ەدىڭ،

باۋىرلارىم، بابام قازاق، قايداسىڭ؟

بار ەدى عوي سانسىز مالىڭ،

ول مال قايدا،.. كىم كوردى ونىڭ پايداسىن؟..” (اش قازاق.“اق جول” گازەتى، 1922 جىل، 22 ءساۋىر.). توڭكەرىستىڭ وت-جالىنىنان وتكەن “قىزىل سۇڭقار” وتىزىنشى جىلدارى اشتان ولگەن قانداستارىنىڭ مايىتتەرى شاشىلعان الماتىنىڭ اياق الىپ جۇرگىسىز كوشەلەرىن كورگەندە نە ويلادى ەكەن! سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى ساكەن سەرى شابىتتانا جىرعا قوسقان “سوۆەتستانى”، ءسىرا، كەيىن “زىمىستانعا” اينالارىن ول ارينە بىلمەگەن دە بولار!؟

ساكەننىڭ ءبىر قىرى ‒ ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشىلىگى. “ادەبيەت ءھام ونىڭ اعىمدارى” اتالاتىن ەڭبەگىندە ساكەن بىلاي دەيدى:

“... بۇعان ەلىكتەپ رۋسيانىڭ 18 عاسىرداعى اقىنى حيرساكوف§ ءوزىنىڭ “رۋسيادا” دەگەن جىرمەن جازىلعان كىتابىن باستاعاندا بىلاي دەپ باستاعان:

“پويۋ روسسيۋ وسۆوبوجدەننۋيۋ،

وت يگا ۆارۆاروۆ تاتار”. ونىڭ قازاقشا ءمانىسى مىناداي بولادى:

“رۋسيانى جىرلايمىن، ‒

اڭ-حايۋانداي تاتاردىڭ

قۇلدىعىنان قۇتىلعان...”.

حيرساكوف “يلياداعا” ەلىكتەپ، كىتابىن سوعان ۇيقاس “رۋسيادا” قىلعان. وسىنداي رۋحبەن ورىستىڭ ەكاتەرينا دەگەن حاتىن پادشاسىن ماداحلاب دەرجاۋين دەگەن سول حاتىن پادشا زامانىنىڭ اقىنى دا ازىراق ەلىكتەب جازىب ءجۇردى. ماسەلەن:

“و، بوگوپودوبنايا تسارەۆنا،

كيرگيز-كاساتسكوي وردى!”. ونىڭ ءمانىسى مىناداي بولادى:

“ۋا، قازاق-قىرعىز ورداسىنىڭ

تاڭىردەي پادشا حانىمى!”.

(ەكاتەرينانى دەرجاۋين، ءبىر ماقتاپ ولەڭ قىلعاندا قىرعىز-قازاقتىڭ پادشا حانىمى دەپ ايتقان. بۇرىن قىرعىز-قازاقتىڭ، تاتاردىڭ مىرزاسى دەپ ايتقان. دەرجاۋين رۋسيانىڭ ەڭ العاشقى اقىنى، ءوزى حريستيان دىنىنە كىرگەن نوعايدىڭ مىرزاسى ەكەنى راس – ساكەننىڭ تۇسىنىكتەمەسى.)” (“قىزىل قازاقستان”،1923 جىل، №15, 43 بەت).

قازاقتا “قۇل جيىلىپ باس بولماس، قۇم جيىلىپ تاس بولماس” دەيتىن ماقال بار. رەسەي پاتشالىق قۇرعان زاماننان ساياسي ۇستانعان باعىتى ‒ اتاسى تورۇك ۇلىتى مەن ۇلىستارىن بولشەكتەۋ، ءبىر-بىرىنە قارسى ايداپ سالۋ، جەرىنىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن بۇزۋ، قۇتتى قونىسىنان ىعىستىرۋ، رۋحاني اۋىزبىرشىلىگىن جويۋ، الەۋمەتتىك جىك سالۋ، شارۋاشىلىق تۇرمىسىن السىرەتۋ، ەتنيكالىق اسسيميلياتسياعا ءتۇسىرىپ، ءسىڭىرىپ جىبەرۋدى مۇرات تۇتتى. بۇل ارەكەتتى اشىق تۇردە جاساعانى قۇپيا ەمەس. 1917 جىلى بيلىككە قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى قىزىل بولشەۆيكتەر كەلىسىمەن تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىستى قۋدالاۋ، قىرۋ، جويۋدىڭ ديكتاتۋرالىق، ساديستىك زورلىق-زومبىلىق ءادىس-ءتاسىلى شەكتەن شىققانىنا وتكەن عاسىردىڭ 20‒30 جىلدارى قازاق ەتنوسى 75‒80 پايىزىنان تىرىلەي ايىرىلىپ، باس ساۋعالاپ تۋعان جەرىنەن بوسىپ كەتۋىنە ءماجبۇر ەتتى. قىزىل يمپەريانىڭ زۇلىبمدىعى قازاقتىڭ كەڭەس وكىمەتىن جان-تانىمەن قولداعان زيالى وكىلدەرىنە شەيىن تۇگەلىمەن ازاپتاۋ، قورلاۋدان كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسۋدەگى ماقساتى ۇلىت رەتىندە جەر بەتىنەن تۇبەگەيلى جويىپ جىبەرۋ ەدى. كەڭەستىك قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالعان ساكەن سەيفۋلليننىڭ اۋىزدان-اۋىزعا جەتكەن اتىلار الدىنداعى سوڭعى ءسوزى قانشالىقتى ورلىك پەن وجەتتىككە، تاكاپارلىق پەن قايسارلىققا، ار-ۇجدانىنا قىلاۋ تۇسىرمەگەن مارتتىگى قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن ساڭقىلداپ تۇرعانداي جىگەردى جانيدى.      

“...حالقىما وق اتقام جوق، اتپايمىن دا،

ەلىمدى ساتقانىم جوق، ساتپايمىن دا،

اقتىعى جۇرەگىمنىڭ وزىمە ايان،

بۇل جولدان قايتامىن دەپ، ايتپايمىن دا...”.               

 رەسەيدە بيلىككە قولى جەتىسىمەن قىزىل كوممۋنيستەر قازاقتى وتارلاۋدىڭ ستراتەگيالىق قۇپيا جوباسىن جاسادى. ەڭ اۋەلى قازاقتى سوڭىنان ەرىتكەن ساياسي-رۋحاني جەتەكشى ينتەللەكتۋالدىق كۇشىنىڭ ىقپالىن السىرەتۋ، ولاردىڭ ۇلىت الدىنداعى ابىرويى مەن بەدەلىن ءتۇسىرۋ ماقساتىندا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا كەشەندى ءىس-ارەكەتتەر جۇرگىزۋ، الاشتىڭ پارمەندى تۇلعالارىنا قارسى اقپاراتتىق سوعىس اشۋ كوزدەلدى. اربانىڭ الدىڭعى دوڭعالاعى قالاي جۇرسە، سوڭعى دوڭعالاق سولاي جۇرەدى. سوندىقتان الاشتىڭ باس ادامدارى سالعان سارا جولدى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ مۇلدەم جادىنان ءوشىرۋ ماقساتىنداعى يدەولوگيالىق ۇستانىمدى اكىمشىلىك-بيلىك جۇيەسى قالتقىسىز ورىنداۋعا بارىنشا بەلسەندىلىك تانىتتى. الاشتىڭ اسىل پەرزەنتتەرىن تۋعان ۇلىتىنىڭ تاريحىنان ءبولىپ، جەتپىس جىل بويى قاپاستا، قاراڭعىدا جاسىرۋ ‒ بۇل كۇننىڭ كوزىن قولمەن جاپقىسى كەپ تىراشتانعانداي سوراقىلىق ەدى.

فيليپ يساەۆيچ گولوششيوكين [شىن اتى-ءجونى شايا يتسوۆيچ-يساكوۆيچ] قوعامدا ورىن العان كەز كەلگەن قارسىلىق پەن نارازىلىق بەلگىلەرى، كەلەڭسىز قۇبىلىستاردى اياۋسىز جانشىپ، كەڭەستىك يدەولوگياعا كوزسىز سەنەتىن سانانى قالىپتاستىرۋ “ۇلى قۇرباندىقسىز” استە بولمايدى دەپ اقتالدى. بۇل رەتتە جوعارىدان باسقارىلعان ەرەكشە نۇسقاۋ بويىنشا جەرگىلىكتى اكىمشىلىك-بيلىك پەن اتقارۋشى ورگاندار بۇقارا حالىققا تەررورلىق قىسىم جاساۋدىڭ بارلىق شارالارىن قولدانىپ، زورلىق-زومبىلىقتىڭ، جازالاۋدىڭ نە تۇرىنە ەرىك بەردى. بەيكۇنا ەل-جۇرتتىڭ قولىنداعى بار دۇنيە-مۇلكىن، ازىن-اۋلاق ءدان-داقىلى مەن جان باققان مالىن شىرىلداتىپ تارتىپ الىپ، ارىتىپ، جۇتاتىپ، ولگەنى ءولىپ، اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس كەڭەس وكىمەتىنىڭ تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداۋدى ەرىكسىز مويىنسۇندىردى. قوعامدىق ومىردەگى بولمىستىڭ بەتىن بۇركەمەلەۋ، جالعان اقپارات تاراتۋ – عىلىمي تەرىس پايىمداۋعا، زەرتتەۋشىلىك قابىلەتتى، تابيعي تالانتتاردى اقيقات جولدان تايدىرىپ، جەتپىس جىلدان استام ۇرپاقتىڭ اقىل-ويىن شاتاستىرۋعا ماجبۇرلەدى. الايدا “الماس كەزدىك قاپ تۇبىندە جاتپاسى” ايان. كۇندەردىڭ كۇنىندە شىندىق الماس كەزدىكتەي جارق ەتىپ، جارىپ شىعارىنا ءشۇبا جوق. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى. قانعا مالشىنعان قىزىل يمپەريانىڭ وتىرىكتى ساياساتقا اينالدىرعان ۇستانىمى اقىرى تۇبىنە جەتىپ، قۋراعان تەرەكتەي مورت سىندى. 

مەملەكەت اتاۋلىنىڭ ءىلىم-ءبىلىمى مۇرات تۇتقان ساياسي باعىت-باعدارىنا بايلاۋلى. قازاق جاستارىنا ساپالى ءبىلىم بەرۋدى جەلەۋ ەتىپ، ماسكەۋدە وقۋىنا تاڭداۋ جاساۋدىڭ ماقساتى – كەڭەستىك قۇرىلىستىڭ يدەولوگيالىق مۇددەسىن قورعاۋعا جەرگىلىكتى ۇلىت وكىلدەرىنەن كاسىبي ماماندار دايارلاۋ مەن ىسكە تارتۋ ەدى. ماسكەۋدە ءبىلىم العان عابباس توعجانۇلى، ءىلياس قابىلۇلى، [...]، ت.ب. جاستار قازاق ەلىن “كەڭەستەندىرۋ ساياساتىنا” جان-تانىمەن ۇلەس قوسىپ، الاش زيالىلارىن، ۇلىت باسىنا تونگەن قيىن-قىستاۋ اۋمالى-توكپەلى، الاساپىران زاماندا ءومىرىن قۇربان ەتكەن اق-ادال پەرزەنتتەرىن ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا كىر جاعىپ، قارالاپ، وپاسىزدىق پەن ساتقىندىق جاساپ، ارى مەن قانى توگىلگەن قاسىرەتكە ۇرىندىردى. “ەكى اياقتى، جۇمىر باستى پەندەگە  ء“يتسىڭ، ءيتسىڭ” دەسە، ۇرە باستايدى” دەمەكشى قىزىل كوممۋنيستەردىڭ يدەولوگيالىق دۋاسىنا اربالعان “وزگەرىسشىل وقىعاندار” الاشتىڭ ارداقتىلارىنا اۋىز سالىپ، ۇرگەنى بىلاي تۇرسىن، قابا باستادى. دەمەك، ءبىلىمدىنىڭ ءبارى بىردەي ۇلىتتىق قاۋىپسىزدىككە قىزمەت ەتە المايتىنى وسىدان-اق كورىنىپ تۇر. قانشا جەردەن جاڭىلمايتىن جاق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق دەپ الگىلەردىڭ قىلمىسىن اقتاعانمەن، قازاقتىڭ تاريحي تانىمىندا جۋىلمايتىن دىق قالىپ قويدى. قازاقتىڭ ويلاۋ جۇيەسىن، ۇلىتتىق قادىر-قاسيەتىن، ەتنيكالىق ەرەكشەلىك بەلگىلەرىن جويۋعا بارىن سالعان يدەولوگيالىق ۇستانىم قايتكەندە دە كوشپەلى ەلدى ءداستۇرلى تىرشىلىك ۇدەرىسىنەن جاڭىلتىپ، يمپەريانىڭ ايتقانىمەن ءجۇرۋ، ايداعانىنا كونۋگە ماجبۇرلەدى. وسى ساياساتتى قازاقستاندا جۇزەگە اسىرۋعا وتكەن عاسىردىڭ 20 جىلدارى ماسكەۋدە ءبىلىم العان “قازاق وقىعاندارىنىڭ” ءبىرسىپىراسى قولجاۋلىق بولدى. “ىشتەن شىققان جاۋ جامان”. قازاقتى قۇرتقان ءوز ىشىنەن شىققان ساتقىندار. بۇل قازاق اراسىنان ەكىجۇزدى، جالتاق، كورىپ تۇرعانىن ايتۋعا جاسقاناتىن جاساندى “زيالى قاۋىمدى” قالىپتاستىردى. ساياسي ءىرى قايراتكەر، بەيبىتشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ كورنەكتى وكىلى دجاۆاحارلال نەرۋ “وتارلاۋشى ەلدىڭ تاربيەسىن كورگەن زيالى قاۋىم – ءوز حالقىنىڭ باستى جاۋى” دەپ تۇجىرىمدايدى. تالانتتى جاستاردى ءوز ۇلىتىنىڭ ءىزاشار ساناتكەرلەرىنە قارسى قويىپ، اق جولدان تايدىرعان كەڭەستىك قىزىل يدەولوگتار قازاق ەتنوسىنا سۇمدىق زۇلمات تۋعىزدى. ءبىر رەت ۇلىتىنا وپاسىزدىق جاساعان جاننىڭ بويى ۇيرەنىپ، كەز كەلگەن قيىن-قىستاۋ ساتتە ساتقىندىققا پسيحولوگيالىق-مورالدىق جاعىنان بەيىم تۇرادى. ويتكەنى، ۇلىت مۇراتىنا قيانات جاساعان “زيالىلاردى” كەڭەستىك ساياسات ارقاشان ماراپاتتاۋ مەن سىي كورسەتۋ، ەرەكشە قۇرمەت پەن بيىك مانساپقا جەتكىزۋ ارقىلى قىزىل يمپەريانىڭ دەگەنىن ىستەتۋدىڭ يدەولوگيالىق سەنىمدى قۇرالىنا اينالدىردى. ەگەر ايتقانعا كونبەسە، ءتيىستى مەكەمەلەر “كۇناسىن” جىپكە تىزگەندەي ەل الدىندا اشكەرەلەپ، قۇرتا سالۋ، ولارعا تۇك تە ەمەس ەدى. سوندىقتان ۇلىتىنىڭ مۇددەسىنە قارسى ارەكەت ەتكەن وندايلار كەڭەس داۋىرىندە جالعاندى جالپاعىنان باسىپ ءوتتى. بۇعان ءبىزدىڭ وتكەن تاريحي تاجىريبەمىزدە مىسال جەتەرلىك. ال، كەيبىر ءىرى ىستەرگە تاپسىرىس بويىنشا تەرىس كۋالىك بەرگەندەردىڭ  ارتىندا ءىز قالماس ءۇشىن “قۇپيا قاۋىپسىزدىك ورىندار” ولاردىڭ كوزىن قۇرتىپ وتىرعان. “قۇلاعىن ساتقان ءتاڭىرى اتقان، وڭدىرار ما، وڭار ما؟!” دەپ اباي ايتقانداي، الاش ارداقتىلارىنىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، دۇشپانعا “قوڭىراۋ” قىزمەتىن اتقارعان ءابدىراحمان ءبايدىلدين سياقتى بىرەۋگە قازعان ورعا ءوزى تۇسكەندەر دە از ەمەس. ماعجاننىڭ بايدىلدينگە جازعان ەپيگرامماسىندا:

“چيك-چيك،

كولوكولچيك

         دين، دين، دين.

 سىلدىر-سىلدىر،

         بىلدىر-بىلدىر

ءبايدىلدين”، ‒ دەۋىنىڭ استارىنداعى ۋىتتى كەكەسىن سىر وسىندا ەدى.

رەسەي پاتشالىعىنان جالعاسقان، كەڭەستىك قىزىل كوممۋنيستەردىڭ داۋىرىنە ۇلاسقان يمپەريالىق باسقىنشىلىق ساياساتتىڭ قازاققا جاساعان سان ءتۇرلى قىسىمدارى مەن ناقاقتان-ناقاق قۋعىن-سۇرگىنى، اشتان قاتىرۋى مەن جۇرگىزىلگەن قۇپيا تاجىريبەلەردىڭ زاردابى، يادرولىق قارۋدىڭ جانە كوسموستىق سىناقتاردىڭ جانتۇرشىگەرلىك زۇلىمدىعى بەيبىت كۇندە دە جالعاستى. قازاق ەلىندە ۇدايى ۇستەمدىك ەتكەن ۇلىتتىق-ەتنيكالىق ەرەكشەلىككە قارسى جويىمپازدىق ساياسي-يدەولوگيالىق مايداننىڭ اسەر-ىقپالى ىشتەن ىرىگەن شۇبار جىلانداردىڭ شىعۋىنا سەپ بولدى. وندايلار قازاق بولا تۇرسا دا، ءوز قانداسىنا شەكەسىنەن قارايتىن ەگويستىك استامشىل، مانسۇقتاۋعا دايىن تەكسىز، انا تىلىندە سويلەۋگە ارلاناتىن سۇرقيا، ءتىلى مەن دىلىنە ولەردەي ءوش جادىگوي، ۇلىتتىق مۇددەسىن تابان استىندا تارك ەتۋگە شىمىرىكپەيتىن قۋىس كەۋدەلەر. مۇنداي حالقىنىڭ قۇنارلى قاسيەتى بويىنا سىڭبەگەن ساتقىندار قاي قوعامدا دا، قانداي ۇلىت پەن ۇلىستا دا بولعان. دەمەك، وندايلار قاي قوعامدىق قۇرىلىستا دا وتە قاۋىپتى قۇبىلىس. ەگەر ەل باسىنا سىن ساعات تۋا قالسا، مۇنداي ەكىجۇزدىلەر تۋعانىن دا ساتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىنىن تاريحتىڭ اششى ساباعى دالەل.        

1922–24 جىلدارى كاسىپ يگەرىپ، ماماندىق الۋ ماقساتىمەن المانيادا (گەرمانيادا) وقۋدا بولىپ قايتقان ع[ازىمبەك] ءبىرىمجانۇلى، ا. مۇڭايتپاسۇلى، قازىبەكۇلى، بيتىلەۋۇلى، مۇستافا بوكەيحانوۆ سىندى ازاماتتاردى “شەت ەلگە قىزمەت ەتكەن جانسىز” دەپ ايىپتاپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. ماسكەۋدە ءبىلىم العانداردان بۇلاردىڭ ەرەكشەلىگى – بار اقىل-ويىمەن ۇلىتىنىڭ كادەسىنە جاراۋعا تالاپتانعاندىعى. ولار سول ءۇشىن جازالاندى.     

كەڭەستىك ساياساتتىڭ شەكتەن شىققان سۇرقيالىعى مەن قاتىگەزدىگى قازاق ەلىن كاتورگاعا اينالدىردى. ەشەلون-ەشەلون ۇلىتتار مەن ۇلىستار ارناۋلى كۇزەتپەن قازاق جەرىنە دەپورتاتسيالاندى. “تاسپەن ۇرعاندى، اسپەن ۇرۋ” قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەتى. بەيتانىس جات جۇرتتىڭ وكىلدەرىن، تۇتاس مىڭداعان اش-جالاڭاش ەتنيكالىق ارتەكتى ۇلىستاردى قىزىل يمپەريا اتامەكەنىنەن كوشىرگەن، تاعدىردىڭ تالكەگىنە ۇشىراعان شاقتا، ولاردى قازاق حالقى ۇيىنە كىرگىزىپ، باۋىرىنا تارتىپ، اياعىنان تىك تۇرىپ كەتۋىنە جاردەم قولىن سوزدى. الاش ازاماتتارىنىڭ ارتىندا قالعان سۇيگەن جارلارى مەن بالالارى دا “حالىق جاۋىنىڭ” وتباسى رەتىندە جىلى ۇياسىنان كۇشپەن سىرتقا شىعارىلىپ، ازاپ لاگەرلەرىندە ناقاق جازالاندى. نكۆد-نىڭ “الجير”، “اقلاگ”، “قارلاگ”، ت.ت. “لاگتەردە” مىڭداعان انالار ونداعان جىل بويى قاماقتا ۇستالدى. سونداي التىننىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى، قازاقتىڭ تۇڭعىش كينورەجيسسەرى – ەسكەندىر تىنىشباەۆ. ماسكەۋدە كينوماتوگرافيا ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن ەسكەندىر اعا قارىنداسىنان اكەسىنىڭ اباقتىعا قامالعاندىعى، كەيىن ۆورونەجگە جەر اۋدارىلعاندىعى تۋرالى جەدەلحات الادى. بۇل سۋىت حاباردى ەستي سالا ول الىپ ۇشىپ اكەسىنە جەتەدى. بارار جەر، باسار تاۋى جوق، بەيتانىس قالادا كوشە سەندەلگەن مۇقامەدجانعا تۇرعىلىقتى مەكەنجايى مەن ازىن-اۋلاق ازىق-تۇلىگىن دايىنداسۋعا جانە ازىرشە جەتەرلىك قاراجاتپەن كومەكتەسىپ، ماسكەۋگە ورالعان ەساعاڭدى سول كۇنى ءتۇن ورتاسى اۋا “الاشوردانىڭ بايلانىسشىسى” دەگەن ايىپپەن وگپۋ تۇتقىنداپ، جاستىق شاعىنىڭ 19 جىلىن كونتسلاگەردە وتكىزدى. بۇدان تۋرا ون سەگىز جىل بۇرىن مارقۇم ەساعاڭمەن ءوز ۇيىندە ديدارلاسۋدىڭ، وڭاشا سۇحبات قۇرۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى:

– ەڭ جامانى – ءوز ەلىڭدە، ءوز جەرىڭدە، ءوز قانداستارىڭ، ەت جاقىن باۋىرلارىڭ نۇقىپ، “جاۋدىڭ بالاسى” دەپ جۇرسە، سودان جامانى جوق. ونى باسىنان وتكىزگەن جان جاقسى بىلەدى. ال، اباقتىدا، كونتسلاگەردە بارلىق ادام بىردەي بولدى. ءالىمحان ەرمەكۇلى – مەملەكەت قايراتكەرى، تاۋ-كەن ينجەنەرى، اكەممەن كوپ جىل پىكىرلەس، قاناتتاس جۇرگەن ازامات. ول ەكى رەت قازاق ەلىنىڭ اتىنان ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ جەكە قابىلداۋىندا بولعان. ءالىمحان اعاي قاماۋدان بوسانعاسىن شىمكەنتكە كەلدى. ول كىسىگە ادەيى بارعانىمدا ەكەۋىمىز قۇشاقتاسىپ امانداستىق. اعايعا اعىمنان جارىلا، انت-سۋ ءىشىپ، “مەن ستۋكاچ ەمەسپىن!”، “الاش” پارتياسىنا، مەنىڭ اكەمە شىن جۇرەگىڭىزدەن ادالىن ايتىپ، مىنەزدەمە بەرىڭىزشى! – دەپ جالبارىنا ءوتىندىم. الەكەڭ با-ا-ر مەيىرىمىن توگىپ، – سەنى اقىلدى دەپ جۇرسەم! – دەدى دە كەڭكىلدەپ كۇلىپ الدى. سوسىن ول “ناس موجنو سلومات، نو سوگنۋت نە موجەت”، – دەپ ورىس تىلىندە ساۋالىما كوپشە جاۋاپ قاتتى. – كوممۋنيستىك پارتياعا كىرگەندەر نە تاپتى، ءبارى اتىلىپ كەتتى. مۇحتار اۋەزوۆ ەكەۋىمىزدىڭ ويىمىزشا، ولار ساتقىندار، بالكىم، قۋلىق تا بولعان شىعار، اركىمنىڭ ءوز اقىلى وزىنە جەتەدى. ال، سەنىڭ اكەڭە جەتەتىن ادام جوق، – دەدى.

مىنە، “شالقايعانعا ‒ شالقاي، توبەڭ كوككە جەتكەنشە، ەڭكەيگەنگە ‒ ەڭكەي، توبەڭ جەرگە تيگەنشە” دەگەن حالىق دانالىعىن بويىنا سىڭىرگەن الاش ارداقتىلارىنىڭ ومىرلىك كرەدوسى.

اشارشىلىقتىڭ سەبەبى كوپ. سونىڭ ءبىرى ‒ كەڭەس وكىمەتى ورناسىمەن باي، بي، وقىعىن-توقىعانداردىڭ بارلىعىن “فەوداليزمنىڭ وكىلى، بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتسيا” دەگەن جالعان ۇران كوتەرىپ، كەدەي، جالشىنى بيلىككە تارتىپ، قوعامدى قولدان نادانداندىرىپ، تەكتىلىككە، رۋحاني كوسەمدىككە، ءوزىنىڭ كوزقاراسى، پىكىرى بار قازاق وقىعاندارىنا تاپتىق جىكتەۋ ارقىلى اقپاراتتىق مايدان اشىپ، ساياسي-يدەولوگيالىق شابۋىل جاسادى. بايدى جويۋ، ونىڭ ورنىنا كەدەي، جالشىنى قويۋ ساياساتى ‒ تەكسىزدىكتىڭ سالتانات قۇرۋىنا جول بەردى. اۋقاتتىلاردىڭ ءبارىن قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋدىڭ قاھارى كوپ ۇزاماي قالىڭ بۇقارانى، تۇتاس ەل-جۇرتتى قامتىپ، تالعاۋعا دىم ءنار تاپپاي تىرىلەي اشتان قاتقان ۇلىتتىق اپاتقا، ايتۋعا اۋىز بارمايتىن قاسىرەتكە سوقتىرعان الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق داعدارىستى باستان كەشىردى. ءسويتىپ كوزىنىڭ الدىن كورە المايتىن “رۋحاني سوقىرلار”، ەكىجۇزدى جىلتىڭدار، جاعىمپاز جەلباعارلار، پاراقور، جالاقور يمانسىزدار، شاش ال دەسە، باس الاتىن اڭگۇدىكتەر، ار-ۇجدانىن اياققا باسقان ناقۇرىستار، اپەرباقان، ۇر دا جىق بەلسەندىلەر ەل باستاۋعا، بيلىك ايتۋعا، قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا، زاڭ ورىندارىنا، ۇلىت تاعدىرىنا قاتىستى جاۋاپتى قىزمەتتەرگە تارتىلدى. قازاقتىڭ “قولىمەن وت كوسەتىپ” قازاقتى قىرعىزۋدىڭ ساياسي ءتۇرلى امالدارىن جاساۋعا ماجبۇرلەدى. “قولدان جاسالعان اتقامىنەرلەر” قازاقتىڭ وبالىنا قالدى. “بەرمەسە دە باي جاقسى، جەمەسە دە ماي جاقسى” دەگەن حالىق دانالىعى ەرىكسىز ەسكە ءتۇستى. يدەولوگيالىق ناسيحات قۇرالى سانالعان مەرزىمدى ءباسپاسوز اتتارىن “كەدەي”، “كەدەي تەڭدىگى”، “كەدەي ەركى”، “كەدەي ايناسى”، “جالشى”، ت.ت. دەپ قويۋ سانگە اينالدى. قازاق قوعامىن رۋحاني كەدەيلەندىرۋگە ساياسي مۇددە اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق قۋاتىمەن ادەبيەت پەن مادەنيەت مايدانىندا ۇلەس قوسۋىنا ىقپال ەتتى. ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا مىرقىمبايلار، شوقپىتتار تىزگىندى قولعا العان “جاڭا زاماننىڭ” تىنىس-تىرشىلىگى مەن كوركەم شەجىرەسىن كەسكىندەدى. سونىمەن سوتسياليستىك رەاليزم ءادىسى “ۇلى قازان” تۋدىرعان “جاڭا ادام” بەينەسىن كوركەم ونەر مەن ادەبيەتتە سومداۋدى باسشىلىققا الىپ، قازاق قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك بيلىك جۇيەسىن، بۋىن-بۋىن ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋعا جارشى بولدى.

العاشقى ءتولتۋما وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىن الاش ءبىلىمپازدارى جازعانى ايان. ستاتيستيكالىق دەرەك بويىنشا، 98% قارا تانىمايتىن ساۋاتسىز ەلدى تاريحي قىسقا مەرزىم ارالىعىندا اعارتۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ابىرويى سول ارداقتىلارىمىزدىڭ ەنشىسىنە تيەسىلى. كەڭەستىك داۋىردە الاش اقىلماندارىنىڭ تاربيەسىن كورگەن شاكىرت بۋىن جاڭا زامانعا لايىق وقۋلىقتار جازۋعا اتسالىستى جانە ونى قولدانىستاعى وقۋ قۇرالدارىنىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك دەڭگەيىنەن الدەقايدا جوعارى، الدەقايدا ساپالى ورىنداۋ ءۇشىن شىعارماشىلىق باسەكەلەستىككە ءتۇستى. مۇنداي تالاپتىڭ ءوزى اۋەلگى ازىردە ءبىرسىپىرا ىزدەنۋگە، شىنداپ ەڭبەكتەنۋگە جەتەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جازۋ-سىزۋدى مەڭگەرمەگەن پەندە جوق. الايدا عىلىمي-تەحنولوگيالىق ۇدەرىستىڭ قارىشتاعان اقپاراتتانۋ زامانىندا ءتول وقۋلىقتاردىڭ ۇلىتتىق تاربيە مەن تانىمدىق دەڭگەيى الاش ارىستارىنىڭ ءبىر عاسىر بۇرىنعى ەڭبەكتەرىنەن ءالى اسا قويعان جوق.

ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتى قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىلىعىنا “ساياسي مانياك” شايا يتسوۆيچ گولوششيوكيندى جىبەردى. “اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ – بۇل شىن مانىندە قازاقستاندى كەڭەستەندىرۋ. سوندىقتان بارلىق سالادا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ىلگەرىلەۋى ءۇشىن قازاق كەدەيلەرىن ۇيىمداستىرماي استە مۇمكىن ەمەس، – دەدى گولوششيوكين (“سوۆەتسكايا ستەپ”، 1926, 5 مايا) ەكىنشى پلەنۋمدە سويلەگەن سوزىندە” (ۆ. ميحايلوۆ. حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا. دوكۋمەنتالنوە پوۆەستۆوۆانيە. الما-اتا سپ “ينتەربۋك”، 1990. س. 58–59.).  بيلىك باسىنا كەلگەنىنە ەكى اي وتەر-وتپەستە ول اۋىل-ايماقتى ارالاپ، تانىسپاي-اق “…اۋىلدا بايدىڭ ۇستەمدىگى، رۋدىڭ ۇستەمدىگى وزگەرىسسىز ساقتالعان، شىن مانىسىندە ولكەدە كەڭەس وكىمەتى ورناماعان” (“سوۆەتسكايا ستەپ”، 1925, 4 دەكابريا) دەپ بايبالام سالعان كورىپكەل تۇجىرىم جاسادى. “سوۆەتسكايا ستەپ” پەن “ەڭبەكشى قازاق” گازەتتەرىنىڭ بەتىندە “اۋىلدى كەڭەستەندىرۋ”، “اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا-تۇياق قالماسىن” دەگەن گولوششيوكيننىڭ ءسوزى ۇران ەتىپ كوتەرىلدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن قازاق اۋىلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى مەن قالىپتاسقان ءداستۇرلى قوعامدىق احۋالىمەن مۇلدەم ساناسقىسى كەلمەگەن گولوششيوكيننىڭ “كىشى قازان” وتكىزۋدى جار سالعان ماكسيماليستىك كەۋدەمسوق، وسپادارلىعى – قويعا توپالاڭ تيگەندەي ەلدىڭ ەسىن شىعاردى. “مالىم جانىمنىڭ ساداقاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداقاسى” دەيتىن تەكتى ۇلىتىمىزدىڭ جەر قايىسقان ءتورت تۇلىك مالىن تۇگەل سىپىرىپ، مەملەكەت مەنشىگىنە كۇشپەن تارتىپ الۋدىڭ سىرى – بيلىكتىڭ نە ويلاعانى بارىن ايتپاي-اق سەزدىرگەندەي ەدى. وراز يساەۆ قازاقستان ولكەلىك كوميتەتىنىڭ VI پلەنۋمىندا سويلەگەن سوزىندە 1929 جىلى 40 ميلليون باس مالدىڭ 1933 جىلى سانى 4 ميلليونعا جەتەر-جەتپەس ەكەندىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ستاليننەن جانە پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندەگى نەگىزگى باسشىلاردان توتەنشە شارالار جۇرگىزۋگە، اۆانتيۋريستىك باعىتتى بەرىك ۇستاۋعا رۇقسات العان گولوششيوكين اشىقتان-اشىق:

“...سىزدەر زينوۆەۆتىڭ: “قازاقستان گولوششەكيننىڭ جەكە بيلىك قۇرۋى ءۇشىن باسىبايلى بەرىلدى”، – دەگەنىن بىلەسىزدەر. كەز كەلگەن توپتىڭ كوسەمدەرى قازاقستانعا [ياعني بۇل ارادا رەسپۋبليكا اتىن گولوششيوكين بيلىك باسىنداعى ءوزىنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىپ تۇر – ا.مەك.] قارسى شىعىپ بايقاسىن – ءبىر اپتانىڭ ىشىندە كۇلى كوككە ۇشادى” (VI ۆسەكازاكستانسكايا كونفەرەنتسيا ۆكپ(ب), ستەنوگرافيچەسكي وتچەت، كزىل-وردا، 15–23 نويابريا، 1927 گ.، ستر. 137.), – دەپ (ناۋبەت. قۇراستىرۋشى ز[احاردين] قىستاۋباەۆ. ا.: جالىن، 1990, 75 ب.) وزەۋرەي ايبات شەگە ەكپىندەۋى تىرەك ەتەر سۇيەنگەنى مىقتىلىعىنىڭ بەلگىسى ەدى. قولىنا تيگەن شەكسىز بيلىكتى وڭدى-سولدى پايدالانعان گولوششيوكين ءبىرىنشى كەزەكتە وزىنە باقتالاس بىلىكتى ازاماتتاردى قۋدالاپ، توز-توزىن شىعارىپ، جان-جاققا شاشىپ جىبەردى. سوسىن قوي دەيتىن قوجا، ءاي دەيتىن اجا بولماعان سوڭ “ۇجىمداستىرۋ” دەگەن جەلەۋمەن كوشپەلى ەلدى تەسپەي سورعان، شەكتەن شىققان ارسىزدىقپەن توناۋدىڭ سالدارىنان بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن اشتىق زوبالاڭىنا ۇرىندىردى. قۋجاق (الاش ارىستارىنىڭ گولوششيوكينگە قويعان لاقاپ اتى – ا.مەك.) قولدان ۇيىمداستىرعان جان مەن ءتاندى اشىقتىرۋدىڭ، قاساقانا جۇتاتۋدىڭ قازاققا ءتۇرلى ءپىشىنى مەن ءادىسىن قولدانىپ-اق باقتى.             

1931-32 جىلدارى قازاق دالاسىنداعى اشتىقتى ءباسپاسوز بەتىندە جازۋعا كەڭەستىك تسەنزۋرا تيىم سالدى. بۇل الاش ارىستارى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان، ەلدەن جىراق جات ولكەلەرگە جەر اۋدارىلىپ، كونتسلاگەرلەردە ناقاقتان-ناقاق ازاپ شەكتى. كەڭەستىك بيلىك بۇل ساياسي ناۋقانعا قارسىلىق كورسەتەتىن ۇلىتتىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندى بولىگىنىڭ ارەكەت ەتۋىنە الدىن الا قوعامنان وقشاۋلاۋ ادىستەرىمەن مۇمكىندىگىنەن ايىردى. ءسويتىپ الاش ازاماتتارىنىڭ قۇقىن ورەسكەلدىكپەن بۇزعان زاڭسىزدىق ارقىلى قازاق ۇلىتىنا قارسى جاسالعان ناسىلشىلدىك قىلمىسىن قىزىل يمپەريا الەمدىك قاۋىمداستىق الدىندا جاسىرۋدى ماقسات ەتتى. بۇل ءومىر ساحناسىنداعى قاسىرەتتى قويىلىمنىڭ ستسەناريىنىڭ اۆتورى يوسيف ۆيسساريونوۆيچ ستالين، رەجيسسەرى فيليپ يساەۆيچ گولوششيوكين [شىن اتى-ءجونى شايا يتسوۆيچ-يساكوۆيچ] بولدى.

جوق-جىتىك، اش-جالاڭاش ادامدار ۇيىندەگى بار اسىل دۇنيەسىن، اتادان بالاعا مۇرا بولعان جادىگەر بۇيىمىن ءتىرى قالۋ ءۇشىن تالعاجاۋ ەتەر تالشىققا ايىرباستادى. وسى رەتتە 1995 جىلى ابىز ابايدىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسياعا قاتىسقان كيولن قالاسىنان كەلگەن بايمىرزا حايت اقساقالدىڭ بايانداماسى ەسكە تۇسەدى. ول گەرمانياعا وقۋعا اتتانۋعا جينالعان وتكەن عاسىردىڭ 20 جىلدارى قازاق جەرىندە انتيكۆار زاتتار مەن كىتاپتار سۋ تەگىنگە ساتىلعانىن، ونىڭ ۇيىندە كۇلشە نانعا ايىرباستاپ العان سول كەزدەگى قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى جالعىز-اق دانامەن باسىلعان 3 مىڭ كىتاپتىڭ ساقتالعانىن ايتقانى بار. ول قانداي كىتاپتار، ونىڭ قازاق مادەنيەتى مەن تاريحى ءۇشىن عىلىمي ماڭىزى بار ما؟ “مادەني مۇراعا” بايلانىستى ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ بۇل دەرەكتىڭ انىق-قانىعىن زەرتتەۋ، ىزدەستىرۋ شارالارى تۋرالى بۇعان دەيىن بىزگە اقپارات بەلگىسىز. “التىن-كۇمىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەن” دەگىزگەن قارعىس اتقىر شاراسىزدىقتان جانى القىمعا تىرەلگەن جۇرت ەسكى-قۇسقى تۋلاق، تەرى-تەرسەك، بىلعارى ەتىك، بەلدىك، تورسىق، ت.ت. قولىنا ىلىككەنىن قازانعا قايناتىپ، تىسىنە باستى. كۇش-قايراتى بارلار ىندەتىپ تىشقان اۋلادى، دالاداعى وسكەن ءشوپتىڭ تامىرىن قازىپ جەدى. ەل ىشىنە ءتۇرلى جۇقپالى ىندەت تارادى.

ەل ىشىندە اكىمشىلىك بيلىكتىڭ جۇرگىزگەن ارانداتۋ ساياساتىنا نارازىلىق دۇمپۋلەر ءورىس جايدى. اشىنعان جۇرت ادىلەتسىزدىك پەن زورلىق-زومبىلىققا توزبەي جەرگىلىكتى وكىمەت ورىندارىنا قارسى كۇرەستى. بيلىك باسىنداعىلاردىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى. بۇل جالاڭ قولمەن باس كوتەرگەن قارسىلىقتار مەملەكەتكە جاسالعان قىلمىس رەتىندە اياۋسىز جانشىلىپ تاستالدى. بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارمانىڭ مالىمەتى بويىنشا، 1929 جىلى قازاقستاندا قاتارىندا 350 ادام بار 31 “باندالىق قۇرىلىم”، 1930 جىلى 1925 ادامنان تۇراتىن 82, 1931 جىلى 3192 قاتىسۋشىسى بار 80 “باندا” ارەكەت ەتكەن. وسى كەزدە سەلولار مەن اۋىلداردا بۇلاردان باسقا 2001 “دۇشپاندىق توپ” انىقتالعان، ولاردا 9906 ادام بولعان، سونداي-اق، 10 396 جەكە قاسكويلەر تۇتقىندالعان. وسىلاردىڭ ارەكەتتەرى سالدارىنان  1929–1931 جىلدارى 460 پارتيا-سوۆەت قىزمەتكەرى ولتىرىلگەن، 372 دۇشپاندىق انتيسوۆەتتىك ارەكەت جاسالىپ، 127 رەت استىق ورتەۋ جانە مالدى ۋلاندىرۋ وقيعالارى بولعان (ناۋبەت. قۇراستىرۋشى ز[احاردين] قىستاۋباەۆ. ا.: جالىن، 1990, 93 ب.). 1931–1933 جىلدار ارالىعىندا اداي وكرۋگىنە قاراعان تابىن اۋدانىندا (اقتوبە وبلىسى كازىرگى بايعانين اۋدانى) كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىسكە شىققان. تابىن اۋدانىنىڭ 1930 جىلدىڭ 1 قازانىنداعى پارتيا حاتشىسى ءالجانوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا ءۇي سانى 1930 جىلى 11782, جان سانى 62663 بولسا، 1932 جىلى 5769 شاڭىراق، 27943 ادام قالدى نەمەسە تۇرعىن حالىقتىڭ 52% اشارشىلىقتىڭ قۇربانى بولدى. بۇل تسيفرلار سول ءداۋىردىڭ شىندىعىن بەينەلەيدى. كەمەلدەنگەن سوتسياليزم قۇرعان وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى بايعانين اۋدانىنىڭ حالىق سانى 28000 مىڭعا شاققا جەتتى. مۇنان شىعاتىن قورىتىندى اۋدان حالقىنىڭ 30-شى جىلعى دەموگرافيالىق دەڭگەيىن قالپىنا كەلتىرۋگە ءالى الدا تالاي جىل بار ەكەن.  

پاتشا زامانىندا دا، كەڭەس داۋىرىندە دە رەسمي جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىندا قازاقتىڭ سانى ۇدايى يمپەريالىق مۇددە تۇرعىسىنان كەمىتىلىپ جازىلدى. ارينە، ونىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بار بولار. كوشپەلى ءومىر سالتى تۇسىندا قازاق مەتىركە الۋدى، ياكي تۋى تۋرالى كۋالىك الۋدى بىلگەن جوق. سوندىقتان كوشىپ-قونعان ەلدىڭ سانى يمپەريانىڭ ءتۇتىن سالىعىنىڭ سانىمەن ەسەپتەلدى. بۇل بىرىنشىدەن، قازاقتاردىڭ ءتۇتىن سالىعىن از تولەۋى ءۇشىن وتباسىنىڭ سانىن كەمىتىپ ايتۋىنا يتەرمەلەدى. ءدال وسىلاي مال باسىنىڭ سانىن دا شەكتەپ بەردى. ەكىنشىدەن، يمپەريانىڭ اسكەر قاتارىنا الۋىنان ساقتانىپ، ەركەك كىندىكتى جاسىرۋىنا ماجبۇرلەدى. ۇشىنشىدەن، جەمقورلىق، پاراقورلىق ورىستەگەن پاتشالىقتىڭ بيۋراكراتتىق اپپاراتىنداعى شەنەۋنىكتەرى ەلدەن جيىلعان ءتۇتىن سالىعىنان ء“وز ۇلەسىن” ايىرىپ قالماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ال كەڭەس داۋىرىندە قازاقتىڭ ناقتى سانىن بۇرمالاۋدىڭ سەبەبى الەۋمەتتىك-ەتنيكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە جۇمسالاتىن بيۋدجەت قارجىسىنىڭ قۇلاعىن ۇستاعانداردىڭ ىشتارلىق قىزعانىشى مەن يمپەريالىق مۇددە تۇرعىسىنان بولۋىنە نەگىز بولدى. ەڭ باستىسى، قازاقتىڭ تابيعي شيكىزات قورىنىڭ بايلىعى مەن ساناتكەرلىك، ينتەللەكتۋالدىق قابىلەت-قارىمى (پوتەنتسيالى) قىزىقتىرعانى سونداي – يمپەريا ەرتە مە، كەش پە ەتنيكالىق-رۋحاني اسسيميلياتسياعا ءتۇسىرۋدى، ياعني ۇلىت رەتىندە تۇبەگەيلى جۇتىپ قويۋدى كوزدەدى. ماسەلەن، قىتايدا بۇدان ەلۋ جىل بۇرىن رەسمي ەسەپ بويىنشا قازاقتىڭ سانى ءبىر ميلليون جارىم دەپ كورسەتىلسە، سول دەرەك بۇگىنگى تاڭدا دا ەش وزگەرە قويعان جوق. دەمەك، بۇل يمپەريا اتاۋلىعا ءتان ورتاق قۇبىلىس. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى ءار داۋىردەگى قازاقتىڭ سانىنا قاتىستى دەموگرافتاردىڭ سۇيەنگەن دەرەكتەرىندە ەلەۋلى اۋىتقۋشىلىقتاردىڭ بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. “مولدا ايتقاننىڭ ءبارى شاريعات ەمەس، عالىم ايتقاننىڭ ءبارى قاعيدات ەمەس” دەگەن. قازاقتىڭ سانىنا قاتىستى بۇعان دەيىنگى “قاتىپ قالعان” تسيفرلارعا سىن كوزبەن قاراعان ءجون. ول تۇگىل تەحنولوگيالىق جاراقتىڭ اقپاراتتانۋ مۇمكىندىگى كوز ىلەسپەگەن بۇگىنگى كۇنى قازاقتىڭ ءوز قولى ءوز اۋىزىنا ەندى جەتتى-اۋ دەگەن شاعىنداعى ساناققا بولىنگەن قارجى دا شەنەۋنىكتەردىڭ جەمساۋىنا ءتۇسىپ كەتىپ، انىق دەرەگىن بىلە الماي وتىرمىز ەمەس پە؟

ورىنبوردا “قازاق” گازەتىنىڭ رەداكتورى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا سالىنعان تالاي ايىپپۇلدان قۇتقارۋعا دەمەۋ بولعان، ميلليونەر، “شورا” جۋرنالىنىڭ يەسى، تاتاردىڭ كلاسسيك اقىنى زاكىر رامەەۆتىڭ بار بايلىعىن بولشەۆيكتەر تارتىپ العانى، ءداردمان دەگەن ادەبي بۇركەنشىك اتپەن تورۇك الەمىنە ايگىلى تۇلعانىڭ اقىرى ايانىشپەن اشتان ولگەنى بەلگىلى. سول سياقتى ۋفادا قولجازبا “ساداق” جۋرنالىن بەيىمبەت مايلينمەن بىرگە شىعارعان قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى جيەنعالي تىلەپبەرگەنۇلى دا اشتىقتىڭ قۇربانى بولدى. پارودوكس سونداي–اق تارىدان دۇنيەجۇزىلىك رەكورد جاساعان شىعاناق بەرسەۇلى دا اشتىقتان اجال قۇشىپتى. تەرە بەرسە، مۇنداي فاكتىلەر وتە كوپ.

كەڭەستىك اشارشىلىق ساياساتى مەن قۋعىن-سۇرگىننىڭ زوبالاڭى قازاقتىڭ زياتكەرلىك ويلاۋ جۇيەسى مەن بيىك ورەسىن ويسىراتىپ كەتكەنى سونداي ‒ ۇلىتقا ءتان دارحان دانالىقتىڭ كوزى تارتىلىپ، بوساعان شەلەكتەي قاڭعىرلاپ قالدى. رەپرەسسيا ماشينەسى قوعاداي جايپاپ وتكەن سوڭ، قازاق قوعامى قانشالىقتى رۋحاني قۇلازىعاندىعىن ابىز ابايدىڭ باتاسىن العان، ىلگەرىدەگى الاش الىپتارىنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن كورگەن جالعىز-جارىم سارقىتى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ سىندى شالقىعان ءتۇپسىز تەڭىز، اسقار تاۋداي بيىك ءبىلىمپاز تۇلعالارى ساناساق ءبىر قولدىڭ ساۋساعىنا دا جەتپەدى. بۇل گەنوتسيد ‒ ۇلىتتىڭ تەكتىك قۇنارىنىڭ تابيعي ءوسۋى مەن كەمەلدەنۋىنە، رۋحاني-جاسامپازدىق دامۋ سيپاتىنىڭ ساپالىق دەڭگەيىن ۇزاق ۋاقىتقا تەجەگەن ەتنيكالىق توقىراۋعا ۇشىراتتى.

اشارشىلىق قازاقتىڭ ۇلىتتىق قۇندىلىقتارىنان تۇگەل ايىردى. قازاقتىڭ مىڭداعان جىلدىق سۇرىپتاۋىنان وتكەن اسىل تۇقىمدى ءتورت تۇلىك مالىنىڭ تۇقىمى، يت پەن قۇسىنىڭ تۇقىمىنا شەيىن كوز جازىپ قالۋىنا اكەپ سوقتىردى.

اشارشىلىق ‒ قازاق ۇلىتىن تۇبەگەيلى جويۋعا باعىتتالعان كەڭەستىك ساياسي-الەۋمەتتىك، جويىمپازدىق جوبا. ۆلاديمير يليچ لەنين ‒ رەسەيدەگى 1905–1907 جىلدارداعى ورىس بۋرجۋازيالىق توڭكەرىسىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنىڭ سەبەبىن تالداي كەلىپ، بۇل ‒ 1917 جىلعى ۇلى قازان توڭكەرىسىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە ۇلكەن دايىندىق بولدى دەپ باعالاعان ەدى. ءدال وسى ستسەناري بويىنشا قىزىل يمپەريانىڭ 1920‒24 جىلدارداعى جۇرگىزگەن اشارشىلىق ساياساتى قازاق ۇلىتىن تۇبەگەيلى ەتنيكالىق جويىپ جىبەرۋدىڭ 1931‒34 جىلدارداعى گەنوتسيدىنە باستى دايىندىق ەدى. سوندىقتان 1931‒34 جىلدارداعى قازاق ەلىندەگى اشتىقتى كەڭەستىك ءباسپاسوز قۇرالدارى جازۋعا يدەولوگيالىق قاتاڭ باقىلاۋ جاساپ، تسەنزۋرالىق تيىم سالدى. بۇل قىزىل يمپەريانىڭ قازاق ۇلىتىنا اشىقتان-اشىق باعىتتالعان قىلمىسىن بۇركەمەلەگەن ايلا-شارعىسى ەدى.

وسى ەكى اشتىقتىڭ زاردابىنان قازاق اراسىندا قانشا قارنى تويىنسا دا، ياعني ءوزى تويسا دا، كوزى تويمايتىن جەمقور، بۇرىن-سوڭدى جوق مەشكەيلىك، كەمباعال قۇلىقتى قانداستار پايدا بولدى. ايتپەسە، مەملەكەتتىك جۇيە وزگەرگەن تاريحي وتپەلى داۋىردە قازاق جەرىنىڭ تابيعي شيكىزات قورىن وڭدى-سولدى تالان-تاراجعا سالىپ، ۇلىتتىق قازىنامىزدى شەت ەلگە تاراتقاندار بايىپ، از عانا جىل ىشىندە قالتالى ميللياردەرلەر شىقتى. ال، سول دەۋگە جاراماسا دا، جەۋگە جاراعان ميللياردەر شونجارلار قازاق مادەنيەتىنە، ۇلىتتىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنا ايتۋلى ۇلەس قوسارلىق نە تىندىردى؟!

بۇل سۇمدىقتى كوزبەن كورگەندەردىڭ كوڭىل ايناسىنداعى ماڭگى قالىپ قويعان كورىنىس سۋرەتى: “سول تۇستا نە كوپ ‒ شارۋاعا سالاتىن سالىق كوپ: ەت، ءجۇن، ماي، تەرى-تەرسەكتى ايتپاعاندا، سۇيەك سالىعى، ءمۇيىز-تۇقاي سالىعى، ءتىپتى يت تەرىسىنىڭ سالىعىنا شەيىن (نەگە كەرەك ەكەنىن ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن) بولعانى ءالى ەسىمدە. اكىمدەر مەن وكىلدەر: “ەت كەرەك”، ء“جۇن كەرەك”، “ماي كەرەك”، ء“سۇت كەرەك”، “استىق كەرەك”، ء“بارىن دە ورىنداۋ كەرەك!” دەپ ۇرانداتقاندى عانا ءبىلدى. جوسپار بىتكەندى اسىرا ورىندايمىز دەپ جانتالاسقان ولاردىڭ  جانە جەرگىلىكتى بەلسەندىلەردىڭ اۋزىنداعى ءسوزى: “جەردەن قاز، كوكتەن ساۋ ‒ ءبارىن تاپ!” نەمەسە “قايدان تاپساڭ ودان تاپ: قاپتىڭ ءتۇبىن قاق!”. زىركىلدەگەن وكىلدەردىڭ زورلاپ، قارۋ اسىنعان ميليتسيامەن قورقىتىپ كەدەيدىڭ جالعىز سيىرىن ەتكە تاپسىرتتىرعانىن كوزىم كوردى. الگى بايعۇستىڭ: “ەندى قاتىن-بالام اشتان ولەتىن بولدى عوي!..” ‒ دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى تولدى. وعان قاراپ جاتقان وكىل مەن ميليتسيا جوق...” (ناۋبەت. قۇراستىرۋشى ز[احاردين] قىستاۋباەۆ. وتەباي قاناحين. ءوز كوزىممەن كوردىم. ا.: جالىن، 1990, 53 ب.).

باتىس قازاقستانعا ايگىلى قىردالىۇلى قىزىل اقىننىڭ اشارشىلىق جىلدارى “مەشىن-تاۋىق” اتتى ءانى ەل اراسىنا كەڭ تاراعان. جوقتاۋ سارىنىنداعى مۇڭدى ءاننىڭ ماتىنىندە مىناداي جولدار بار:

“قازاققا سالماق ءتۇستى مەشىن-تاۋىق،

جىگىتكە اتقا مىنگەن بولدى قاۋىپ.

الاشتان ءان وزدىرعان قىزىل اعاڭ،

ۇيىنەن ىشە المادى كوجە تاۋىپ.

قايىرماسى:

و-و، ەرلەرىم-اي، و-و، ەلدەرىم-اي!..

جەم-ساعىز، ويىل-قيىل بويلاي جايلاپ،

سان ساتىپ، سالا سايىن بيە بايلاپ،

كەشەگى باستا باعىم بار شاعىندا،

بايگەگە ات قوسۋشى ەم، مايلىبايلاپ...

قايىرماسى:

و-و، ەرلەرىم-اي، و-و، ەلدەرىم-اي!..

جايلاعان ساحارانى ەلدەرىم-اي،

الاشقا اتى ءمالىم ەرلەرىم-اي!..

زامانىنىڭ جان القىمنان العان شاقتا،

شاعايىن كىمگە قايعى شەرلەرىمدى-اي!..

 قايىرماسى:

و-و، ەرلەرىم-اي، و-و، ەلدەرىم-اي!..”، ‒ دەپ كەلەدى.                      

كەڭەستىك اشتىق ساياساتى قازاق ۇلىتىنىڭ ساپالىق جانە ساندىق ءوسۋىن ءجۇز جىلعا كەرى شەگەردى. قازاق ۇلىتىنىڭ دامۋى ءبىر عاسىرعا توقتاتىلىپ، كۇللى گەنوفوندى جويىلىپ كەتۋگە شاق قالدى. ءوز جەرىندە ازشىلىققا ۇشىراۋى ۇلىتتىق تابيعي بولمىس-ءبىتىمىنىڭ دامۋى شەكتەلۋىنە، رۋحاني ءنار الاتىن بۇلاق كوزدەرى بىتەلىپ، انا ءتىلىنىڭ الەۋمەتتىك-رۋحاني قىزمەت اياسىنىڭ تارىلۋىنا ىقپال ەتتى. بەينەلەپ ايتقاندا، بۇل مىڭ جىل بۇرىن بايگەگە قوسىلعاندارمەن “قازاقتىڭ اتىن” سالىستىراتىن ءباز بىرەۋلەردىڭ نەگىزسىز مانسۇقتاۋىنا سەبەپ بولدى. بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىزداعى ورنى تولمايتىن زور شىعىن، ۇلى قاسىرەت. قازاقتىڭ بەستەن ءۇش بولىگى اشتىقتىڭ قۇربانىنا اينالىپ سۇيەگى كومۋسىز يەن دالادا شاشىلىپ قالدى، ءبىر بولىگى جان ساۋعالاپ شەت جۇرتقا جەر اۋىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى، ءبىر بولىگى قالت-قۇلت ەتىپ، اۋپىرىمدەپ، ارەڭ دەگەندە ەس جيىپ، ەل قاتارىنا قوسىلدى. دەموگراف عالىمدار حح عاسىردىڭ باسىنداعى ەكى اشتىقتىڭ زاردابى بولماعاندا، قازاقتىڭ سانى بۇگىنگى كۇنى 30–35 ميلليونعا جەتەر ەدى دەگەن عىلىمي بولجام جاسايدى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، بۇل تسيفر ناقتى ەمەس. سەبەبى، 1897 جىلعى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساناعى بويىنشا قازاق كورشى وزبەك ۇلىسىنان [مامانداردىڭ زەرتتەۋىنشە، بۇندا وزبەكتەردىڭ رەسەيگە ەنگەن ايماقتارى عانا قامتىلعان دەيدى] ءۇش ەسەگە جۋىق ارتىق، ياعني، 4 ميلليون 84 مىڭ بولعانى ايان (كوزلوۆ ۆ. ناتسيونالنوستي سسسر. م.، 1983 گ.). اشتىق زۇلماتىن كورمەگەن، جاپپاي قۋعىن-سۇرگىننەن امان وزبەك حالقى بۇگىنگى كۇنى 30 ميلليونعا جۋىق. ال، قازاقتار شەت ەلدەگىسىن قوسىپ ەسەپتەگەندە 15–17 ميلليون شاماسىندا. دەمەك، اشتىق بولماعاندا قازاقتىڭ سانى 60 ميلليوننىڭ ۇستىندە بولار ەدى. ەندەشە، ۇلىت باسىنا تونگەن اسا قاتەرلى زوبالاڭدى – تۇتاس ەتنوستى اشتان قاتىرىپ، اقىل-ەسىنەن ايىرىپ، قۇتىن قاشىرعان سۇمدىقتى قالاي ۇمىتۋعا بولادى!؟ مۇنداي قاتەرلى كەساپاتتىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەمەي، وعان عىلىمي باعاسىن بەرمەگەن ۇلىتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. سوندىقتان كوكتەمنىڭ جازعا ۇلاسار سوڭعى اپتاسىن قازاقتى قىناداي قىرعان “اشتىق ساياساتىن” ايىپتايتىن، ورنى تولماس قاسىرەتىن ەسكە الاتىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى كۇنتىزبەگە ەنەتىن ۇلىتتىق قارالى كۇن جاريالاپ، سۇيەگى الداقاشان قۋراعان، ءار جەردە كومۋسىز شاشىلىپ قالعان اتا-بابانىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋدى جىل سايىن ۇردىسكە اينالدىرۋ ءلازىم. بۇل ءالى تالايلاردىڭ جۇرەگىندە جاراسى جازىلماعان تاريحتىڭ اششى ساباعى – بەيكۇنا بەيبىت ەلدى ءبىر وق شىعارماي اشتان قاتىرعان يمپەريالىق ساياساتتىڭ وپاسىزدىعى. قازاق دانالىعى ء“ولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى”، – دەيدى. دەمەك، بۇل – ارۋاق الدىنداعى ۇرپاعىنىڭ ازاماتتىق پارىزى. وسى يگى شارا ءبىزدى ءوز تاريحىمىزعا قۇرمەتپەن قاراۋىمىزعا ۇيرەتەدى، سول ارقىلى ۇلىتتىق توپتاسۋىمىز بەن ىنتىماعىمىزعا قىزمەت ەتۋدى، جاس ۇرپاقتىڭ وتانشىلدىق سەزىمىن وياتۋدى ناسيحاتتايدى. اشارشىلىق تۋرالى بۇعان دەيىن جاقان سىزدىقۇلى، ۆالەري ميحايلوۆ، تاتيانا نەۆادوۆسكايا، شاحان مۋسين، عالىم احمەتوۆ، وتەباي قاناحين، ساپار بايجانوۆ، ماناش قوزىباەۆ، بەكسۇلتان نۇرجەكەەۆ، ادام مەكەباەۆ، تالاس وماربەكوۆ، سماعۇل ەلۋباەۆ، تۇرسىن جۇرتباەۆ، ماقاش ءتاتىموۆ، بايدىبەك تولەپباەۆ، بەيبىت قويشىباەۆ، ۆ. وسيپوۆ، ت.ب. قالام تارتتى. “قازاقتەلەفيلمنەن” “ۆەليكي دجۋت” اتتى دەرەكتى فيلم ەكرانعا شىقتى. ستسەناري اۆتورى – ۆالەري ميحايلوۆ، رەجيسسيورى – قاليلا وماروۆ.

جالپى، قوعامتانۋشى عالىمدار، اسىرەسە زاڭگەرلەر اشارشىلىقتىڭ قازاق ۇلىتىنا تيگىزگەن كەساپاتىن قۇقىقتىق تۇرعىدان جان-جاقتى اشىپ بەرۋگە اتسالىسۋى كەرەك-اق. گەنەتيك عالىمدار اشارشىلىقتىڭ ۇلىتىمىزعا تيگىزگەن زيانىن اشىق ايتاتىن ۋاقىت كەلدى. ويتكەنى قازاق ء“بىر كۇن اشىققاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما” دەيدى، ال، تۇتاس ۇلىتتى اشىقتىرۋدىڭ زاردابى قانشاعا سوزىلاتىنىن كىم بىلگەن؟ البەتتە، ۋكرايندار سياقتى ءبىز يمپەريانىڭ رۋحاني مۇراگەرىنەن قۇن سۇراۋعا ءازىر دايىن ەمەسپىز. ول ءۇشىن ءالى عىلىمي-اعارتۋ شارالارىن پارمەندىرەك جۇرگىزۋ قاجەت. مۇستافا شوقايۇلى “ۆارشاۆاداعى ەۆرەيدىڭ ءتىسى اۋىرسا، امەريكاداعى ەۆرەيدىڭ جۇرەگى اۋىرادى” دەگەندەي، قازاقتىڭ ماسەلەسى – قازاقتىڭ باس اۋرۋىنا اينالعاندا عانا بۇل، بالكىم، ءوز ناتيجەسىن بەرەر...  

تابيعات-انا كوكتەمدە جاڭبىر، قىستا قار جاۋىپ، كىر-قوقىستان تازارىپ، ءيىس-قوڭىستان جۋىنىپ-شايىنىپ، شومىلىپ تۇرماسا – قورشاعان ورتانىڭ ەكوجۇيەسى بۇزىلادى. تابيعاتتىڭ ءتولتۋما پەرزەنتى جۇمىر باستى پەندە دە ءدال سونداي – ءتانىن دە، جان دۇنيەسىن دە اۋىق-اۋىق مۇنتازداي تازارتىپ، رۋحاني شومىلىپ تۇرماسا، كوڭىل ايناسىن ايعىز-ايعىز كىر باسادى. جوقشىسى جوق ەل جەتىم. جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەۋ – ەلدىك مۇرات. ەركىندىك سۇيگىش، جاسامپاز ۇلىتىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى اسىل ارمانى تاۋەلسىزدىگىنە جەتىپ، الەمدىك قاۋىمداستىق دەربەس مەملەكەت رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىن تانىعانىنا دا ەكىنشى ونجىلدىق. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىز قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ىرگەسى قالانعان، ىشكى-سىرتقى جاعدايى تۇراقتى، باعىت-باعدارى ايقىندالعان، الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى مەملەكەتتەردىڭ ساناتىندا تولىق قالىپتاستى. ەندى ءوز بيلىگى وزىندەگى مەملەكەتتىڭ تاريحي تانىمىن ۇلىتتىق مۇددە تۇرعىسىنان مۇقيات عىلىمي تازارتۋدىڭ، قوعامدىق سانانى رۋحاني ساۋىقتىرۋدىڭ كەزەگى كەلدى. وسى رەتتە مىناداي ۇسىنىستاردى ورتاعا سالعاندى ءجون سانايمىز:    

1.“انا ءتىلى” ۇلىتتىق اپتالىعى “اشتىق قۇرباندارى” اتتى ايدار اشىپ، وعان اشتىقتىڭ زاۋالىن تارتقاندار مەن ەستىگەن ۇرپاقتارى وزدەرىنىڭ كورگەن-بىلگەنىمەن ءبولىسىپ، قالىڭ كوپشىلىك ءۇن قوسسا، تاريحي ۆاكۋمدى تولتىرۋعا سەبى تيەر، ارۋاق الدىنداعى يگىلىكتى ءىس بولار ەدى.

2.مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا “قازاقفيلم” كينوستۋدياسى ۇلىتتىق قاسىرەتتى بەينەلەيتىن دەرەكتى جانە كوركەم كوپ سەريالى كينوفيلم تۇسىرۋگە بايگە جاريالانسا.  

3.ەلوردا مەن الماتىدا جانە وبلىس ورتالىقتارىندا اشتىق قۇرباندارىنا ارنالعان كوزدىڭ جاسى كول بولعان ۇلىتتىق اپاتتى بەينەلەيتىن اينالاسى قىرمىزى قىزىل گۇلگە ورانعان كومپوزيتسيالىق سۋبۇرقاق (فونتان) ەسكەرتكىش ورناتىلسا.

4.رەسپۋبليكامىزدا كوكتەمنىڭ سوڭعى ءبىر اپتاسى اشتىق پەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الاتىن رەسمي مەملەكەتتىك ازا تۇتۋ كۇندەرى جاريالانسا.

5.شىعارماشىلىق وداقتار مەن جەكەلەگەن ونەر قايراتكەرلەرى اشتىق تاقىرىبىنا وزدەرىنىڭ زياتكەرلىك قابىلەتىمەن اتسالىسسا.

6.بۇل كۇندەرى قۇدايدىڭ ءۇيى – مەشىتتەر مەن شىركەۋلەر دە اشتىق قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا ارناپ دۇعا وقىلسا.

7.وتكەن عاسىردىڭ 20–30-جىلدارىنداعى اشتىق تاقىرىبىنا تىڭ قۇجاتتاردى سويلەتىپ، ارنايى عىلىمي زەرتتەۋ مونوگرافيالار جازىلسا.

8.مۇراعات، كىتاپحانا قورلارىندا ساقتالعان قۇجاتتار مەن فوتوسۋرەتتەر جانە بەينەتاسپالاردىڭ كورمەسى ۇيىمداستىرىلسا. 

9.بۇل كۇندەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى اشتىق تاقىرىبىنا ارنالعان تسيكل حابارلاردىڭ باعدارلاماسىن جاساسا.

§ مۇرا بولعاندىقتان تۇپنۇسقاداعى ەملەلىك، ورفوگرافيالىق ەرەكشەلىكتى سول قالپىندا ساقتادىق – ا. مەكتەپ-تەگى.

Басқалармен бөлісе отырыңыз

Facebook

Twitter

Google+

VKontakte

WhatsApp

Telegram

Одноклассники

LinkedIn

Email

Copy link

Print