Genoıd mıllıondaǵan qazaqty ashtan qatyrǵan qyzyl ımperııa saıasaty

“Orda bosap ornynan,

Bolmaı qaldy sapamyz.

Taý ushqandaı ornynan,

Bosap qaldy ortamyz...”

 (Halyq joqtaýynan)

Qazaqtyń aıaýsyz qyrǵynǵa ushyraǵan asa qasiretti, tarıhı qaraly kezeńi, ulyt retinde tutastaı joıylyp ketý qaýipi tóngen HH ǵasyrdyń 20‒30 jyldaryndaǵy qyzyl ımperııa uıymdastyrǵan “ashtyq saıasat” [Chokaev M. Golod ı golodnaıa polıtıka bolshevıkov v Týrkestane // Dnı. 1923, 22 marta.] ‒ násilshildik genoıd. Mustafa Shoqaıuly aıtqandaı, qazaq ulytyn “kommýnıstiń “balǵasymen” janshyp, “oraǵymen” oryp tastaý” kózdeldi.

Qazaq jeri sııaqty geografııalyq ulan-baıtaq keńistikti myńdaǵan jyldar boıy ıgergen, klımatyna, aýa raıyna sáıkes sharýashylyǵy men turmys-salt dástúri qalyptasqan kóshpeli eldiń mádenı dúnıetanymy men kásibı kún kóris júıesin evolıýııalyq jolmen emes, revolıýııalyq jolmen birden ózgeriske túsirý ‒ ulytty sanaly túrde orny tolmaıtyn shyǵynǵa dýshar etti. Reseı ımperııasy óz múddesi turǵysynan HIH ǵasyrda Qazaq Dalasyn ǵylymı zerttegen F.A. erbına, L.K. Chermak, A.V. Perepletchıkov, N.I. Kýzneov, t.t. “esebine” súıenip, qazaqtyń sanyn kemitip jazýǵa, “artyq jer” úlesin kóbirek alýǵa jan talasa kiristi. 1896-1903 jyldardyń aralyǵynda erbınanyń ekspedıııasy quramynda bolǵan Álıhan Bókeıhan egin salýǵa qolaıly qunarly jerlerdiń topyraǵyn aýdaryp jyrtýdyń aýa-raıynyń jaǵdaıyna baılanysty tabıǵatqa zııandylyǵyn dáleldedi. Óıtkeni Saryarqanyń soqqan jel ekpininiń kúshtiligi sondaı – aýdaryp jyrtý ádisin qoldanǵan jaǵdaıda tyń jerdiń joǵarǵy qabatyndaǵy 15 santımetr qara topyraqty ushyryp áketý qaýipi baryn, eger bul shart oryndalmasa, taıaý jylda Dala tabıǵaty qulazyp, jerdiń qunarly betin ustap turǵan ósimdik áleminen ajyrap, errozııaǵa ushyraýy ábden múmkin ekendigin Álekeń ǵylymı ýájben tujyrymdaǵan edi. Qazaq Dalasynyń soqa tımegen tyń ólkelerine patsha úkimeti ishki Reseıden kelimsekterdi shegirtkedeı qaptatyp, qonystanýshylar arqyly otarlaý saıasatyn tereńdete túsýdi qarqyndy júrgizdi. Qonys aýdarýshylar úlesine tıgen aýdandardyń egiske jaramdy-jaramsyzdyǵyna qaramaı jyrtyp, qysqa ǵana merzim aralyǵynda jerdiń túgin ketirip, aq topyraqqa aınaldyryp saqaranyń sánin qashyrdy. Kózdiń jaýyn alatyn quba jon, japan túzdiń tabıǵı kórik kelbeti men ósimdikter áleminiń tanaýdy qytyqtap, erekshe sezimge bóleıtin jupar ıisi, aqqý qonyp, qaz ushqan móp-móldir kólderi, jyrtylyp-aıyrylǵan ań-qustary qandaı ǵajaıyp sýret edi! Dalanyń ajaryn ketirip, súreńin qashyrǵan jattyń peıili men nıeti, suǵanaq kózi men qııanat qoly tıgennen kıesi men berekesin qashyrdy. Jaıylym tarylyp, tórt túlik mal azaıdy, qazaqtyń kúnnen kúnge kúıi taıdy.

Qyzyl ımperııa Orta Azııada eń áýeli kóshpeli qazaqtardy, ishinara qyrǵyzdardy ashtan qatyrýdy murat tutty. Kóshpeli eldi otyryqshylandyrý barysynda kommýnıster “qazaq pen qyrǵyz tosyn jaǵdaıǵa beıimdele almaı, ujymdasyp ómir súrýge kóndikpeı qyrǵynǵa ushyrady” degen qaýeset taratyp, bılik ózin jaýapkershilikten aqtap alýdyń amalyn aldyn ala oılastyryp qoıdy. Oǵan salystyrmaly mysal arqyly óz topshylaýyn dáıekteýdi de kóshpelilerdiń aýyzdaryna saldy. “Orta Azııadaǵy ózbek, tájik aǵaıyndar ashtan nege ólmedi?” degen saýal tastap, oǵan berer jaýaby da daıyn edi. Óıtkeni ol halyqtar ejelden jerdi emgen dıqanshy, eńbekpen janyn baǵatyn jasampaz, al qazaq pen qyrǵyz maldyń sońynda júrgen “daıyn asqa tik qasyq” masyl degenge saıdy. Sondyqtan bul ulysty mádenıetke tartyp, otyryqshylandyrýǵa májbúrlep edik, taǵylyqqa úırengen jabaıy jurt eńbek etkennen ashtan qatqanyn táýir kórdi. Qazaq, qyrǵyzǵa kórshi otyrǵan tórúk tektes ulyt pen ulystar da ashtyq degen bolǵan joq, ‒ dep qyzyl saıasat bar páleni qazaq, qyrǵyzdyń ózine aýdaryp saldy.

Imperııa orystyń túbi bir týysy slavıandar ishindegi ózinen keıingi san jaǵynan basym ulyt ýkraındardy da aıaǵan joq. Ýkraındardyń saıasattaǵy belsendiligi men azattyq ańsaǵan ustanymy ózin gegemon sanaǵan revolıýııalyq qozǵalystyń uıytqysy orys shovınısterine unaǵan joq. Sondyqtan týystyq jaqyn, tarıhı taǵdyry bir, tildik ara jigi shamaly ulytty ákimshilik-bılik resýrsyn paıdalanyp assımılıaııaǵa túsirip, orystandyryp jiberýdi kóksegender op-ońaı dep jorydy.

Qazaqtyń ulyt retinde tiri saqtalýy – alash arystarynyń tókken qasıetti qany men teriniń qaıtarymy. Ony búgingi urpaq eshqashan esten shyǵarýyna bolmaıdy. Óıtkeni  Alash uranyn kótergen kósem tulǵalar tarıh qursaǵy myń jylda bir tolǵatatyn ulytyn órge súıregen aqyl-oı qazynasy edi. Bul bilimpaz jandar at ústindegi kóshpeli eldi bas-aıaǵy onshaqty jyl ishinde ulyttyq qundylyqtary talasqa túskendeı dúrmekte eshkimge des bermeıtin saıasat sahnasynda belsendi, rýhy ójet azamattardy tárbıelep ósirdi. Qyzyl ımperııanyń etnıkalyq-rýhanı otarlaýdy maqsatty júzege asyrýǵa keshendi qaýyrt kirisken ótken ǵasyrdyń 20–30 jyldary alash arystarynyń tálim-tárbıesin boıyna sińirgen shákirt býyn oqyǵandar ulyt múddesine laıyqty qorǵanysh bola bildi. Keńestik ıdeologııa burynǵy Alashorda ókimetine múshe bolǵandar men áıteýir oǵan qatysy barlardyń azamattyq kózqarasyna saıası senimsizdikpen kúdiktene qarady. Ákimshilik-bılik múmkindikterin asyra qoldanǵan keńestik ıdeologtar qazaq qoǵamyn, jergilikti kommýnısterdi “eskishil kózqarastaǵy, túp tórkini, tegi baı-manaptan taraıtyn zııandy elementterden, alashordashyl, ulytshyldardan” tazartý degen bolshevıkterdiń nusqaýyn syltaý ǵyp, el-jurtyna shyn jany ashıtyn otanshyl azamattardyń arasyna ot jaǵý, aryna tııý, “áshkereleıtin qarsy derekter” jınaý, jalǵan aıyp taǵý, aldap-arbaý, ósek taratý, basqan izin ańdý, qýdalaý, naqaq jazalaý, arandatý, t.t. adam quqyn aıaqqa taptaǵan zańsyzdyqtar arqyly qyrǵıdaı tıip, saǵyn syndyrdy. Keńestik saıasat qalyptastyrǵan qoǵamdyq ahýal ulyttyq múddemen tipti de sanasqysy kelmeı ashyq janshyp tastaýdy kózdedi. Memleket jazalaýdyń adam tózgisiz jabaıy, taǵy ádis-tásilderin qoldansa da alashtyń ardaqtylary ıdeıalyq ashyq aıqasta qarsylastaryna moıynsunbaı uly maqsat jolynda adaldyǵyn tanytty. Alash oqyǵandary keńestik ıdeologııa salasyndaǵy qyzmettiń barlyq túrlerinen shettetilip, abaqtydan abaqty, jer aýdarylý, konlagerlerdegi azaptaýlar, atylý jazasyna kesilgen aqyrǵy sátinde de dushpanyna basyn ımeı, eńsesin tik ustap, qasqaıyp qarsy turdy. Qoǵam ómirinde ústemdik etken tótenshe jazalaý júıesiniń qalyptasqan baqylaýyna qaramaı alashtyń arystary jergilikti bılik oryndaryndaǵy senimdi serikteri arqyly astyrtyn ıdeıalyq aqyl-keńes berýdi toqtatqan joq. Álbette, 20 jyldardaǵy qazaq dalasyndaǵy keńestik “ashtyq saıasatynyń” zardaptaryn joıý men eldi aman saqtap qalýǵa alash arystary tikeleı atsalysty.

Bul rette qyzyl kommýnısterdiń ortalyqtan júrgizgen bıliginiń yqpalymen 1918 jyldan bastap qazaqtyń Syrdarııa oblysy (onyń quramyna kázirgi Qyzylorda, Shymkent, Jambyl, Tashkent oblystary enetin) men Jetisý oblysy (kázirgi Almaty, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń birsypyra jerleri jáne Qyrǵyzstan tolyq enetin) Qazaq avtonomııasynan bólinip, Túrkistan avtonomııasynyń quramyna endi. Bul birinshiden, Kreml basshylarynyń óte belsendi qazaqtyń jaqsysy men jaısańdarynyń negizin quraıtyn burynǵy alashordashylardy bólip tastaýdy kózdese, ekinshiden, qazaq jeriniń aýmaqtyq menshigin saıası kesip-pishý múddesi aldaǵy kún tártibindegi jospary edi. 1924 jyly Túrkistan avtonomııasyn taratyp, jańadan mejeleýge baılanysty bes ǵasyr boıy qazaqtyń bas qalasy atanǵan Tashkentti Máskeý saıasatkerleriniń uıymdastyrýymen ózbektiń ıeligine bergizdi. Qazaq avtonomııasy basshylarynyń biri, kommýnıst Seıitqalı Meńdeshuly buǵan ishki narazylyǵyn ashyq bildirip: “Tashkentten aıyrylý – qazaqtyń basynan aıyrylǵanmen para-par”, – deýi sonyń naqty aıǵaǵy. Muny aıtyp otyrǵanymyz keńestik “bólshekte de bıleı ber” saıasaty – ulyt múddesiniń organıkalyq birligin buzýmen qatar qoǵam ómiriniń áleýmettik-sharýashylyq, mádenı-rýhanı salasynyń barlyq býynynda avantıýralyq iritki salyp, adastyrýmen boldy.

Alaıda qaıda júrse de alash azamattarynyń júrek túkpirindegi alańdatqan mańyzdy másele – ulyt tutastyǵy, ulyt múddesi boldy. Sondyqtan qazaq jerindegi “qoldan jasalǵan ashtyqty” olar ulyttyq apat dep túsindi. Ajal qursaýyndaǵy el-jurtyn qutqarýdy perzenttik paryzy sanaǵan Tashkenttegi Halel Dosmuhameduly bastaǵan alashtyń aıtýly tulǵalary “Aq jol” gazetinde úndeý jarııalap, kómek qolyn sozyp, atqa qondy. Ol úndeýde bylaı delindi:

“ARDAQTY AZAMATTAR!

Bul kúngi myna surapyl asharshylyqtyń jurtty jan alqymǵa alyp, sastyryp turǵandyǵyn ózderińiz de biletin shyǵarsyzdar. Burynǵy tarıhtarda mysaly kórilmegen bul asharshylyq, jurttyń qolyn baılap, tanaýyn tars bitirip otyr. Ashtyq aýdandaǵy baýyrlaryń bosýda, qyrylýda, asharshylyq quryǵyna ilikken bul baýyrlaryńdy osy kúıi qoıa bergende jurt bolyp el qataryna kiredi, baıaǵydaı bolyp úıirge qosylady deýge bolmaıdy. Sondyqtan bul báleniń aldyn alyp, erte bastan qamyn jep, tyń tuıaq, toqshylyq jerdegi baýyrlary týysqandyq, eldiń qaıyrymyn joǵaltpas, yńyrsyp ólimniń qushaǵynda jatqan aǵaıyndaryn eskerer, járdem qoldaryn sozar degen úmittemiz. Bul týraly el ishindegi aqsaqal, jurt aǵasy azamattar eldi túsindirer, úgitter dep senemiz. Al endi ardaqty aqsaqaldar, el aǵasy azamattar:

15-inshi maıdan bastap Arqadaǵy ashyqqan qazaq, bashqurt baýyrlarymyzdyń paıdalary úshin udaıymen eki jetilik járdem aptasy bolady. “Óle jegenshe, bóle je” dep aıtqan babalarynyń maqalyn qazaq-qyrǵyz umytpas degen nıetpen sizderge júzimizdi salyp, sózimizdi aıtyp otyrmyz. Endigisin jurt ózi biler.

Halel Dos-Muhameduly,

Muhametjan Tynyshbaıuly,

Jahansha Dos-Muhameduly,

Isa Qashqymbaıuly,

Qońyr Qoja Hodjyquly,

Sulytanbek Qojanuly,

Sanjar Asfandıaruly,

Myrzaǵazy Espoluly,

Kárim Jálenuly,

Sádýaqas Seıfýllın,

Áshim Omaruly,

Ýálıhan Omaruly hám basqalar”.

Qazaqtyń dosy – qazaq, qazaqqa – qazaqtyń ǵana jany ashıtyndyǵyn qıyn-qystaý shaqta alashtyń oqyǵandary isimen dáleldep, qyr ólkesindegi aýyl-aýyldyń turǵyndaryn ajal aýyzynan qutqaryp, elge es boldy. Olar Túrkistan azyq-túlik komıtetin quryp, avtonomııaǵa qaraǵan aýqatty qazaqtyń ujdan sezimine tıip, ashtyq jaılaǵan aýdandardaǵy hal ústinde jatqan baýyrlaryna qaıyrymdylyq kómek berýin jarııa etýi muń eken, aıanyp qalǵan eshkim bolmady. Túrkistan azyq-túlik komıtetiniń uıymdastyrýymen jaýapty azamattardy el ishine arnaıy jiberip, jınalǵan astyq pen aıaqty maldy ashtyq jaılaǵan aýdandarǵa dereý jetkizý joldaryn qarastyrýdy qatal qadaǵalaý tapsyryldy. 1921–1922 jyldary Jahanshah Dosmuhameduly Túrkistan azyq-túlik komıtetiniń tapsyrmasy boıynsha Qaraqol (Prjevalsk) qalasynda bolyp, Qazaqstannyń asharshylyqqa ushyraǵan soltústigi men batys oblystaryna jınalǵan ishim-jem, as-aýqat jiberýmen aınalysty. Asharshylyq derti keń óristegen árbir ólkege as-sý, talǵajaý eter tamaq jetkizetin jaýapty azamattar bólinip, qandastarynyń shyǵynyn azaıtýǵa, shybyn janyna arasha túsýge orasan zor septigi tıdi. Alash arystary ashyqqan qyrǵyz ben bashqurtty alalamaı, birdeı kómek berýdi týysqandyq paryzy sanady.

Ashtyq tutqynyndaǵy qazaqtyń meıilinshe tıtyqtaǵan, aryǵan, aıanyshty hali, aqyl-esinen aıyrylǵan qubyjyq keıipi – keńestik qyzyl ımperııa saıasatynyń shekten shyqqan “zulymdyǵy” ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy fashıstik konlager azabynan asyp túskendigine dálel. 1921 jylǵy qazaq elindegi ashtyqty kózi kórgen Ahmet Baıtursynuly sum dúleıden sory qaınaǵan jurtynyń tartqan azabyn birge shekkendeı kúı keship, jan dúnıesi alasurdy. El basyna tóngen qaıǵy-qasiret ulyttyń ary Ahańdy óńinde de, túsinde de esh maza bermedi:

“Aýrý adamnyń, ash adamnyń esi, aqyly ornynda bolmaıdy. “Mastyq ne degizbeıdi, ashtyq ne jegizbeıdi” degen qazaqta maqal bar. Ótken qys ashtyq boldy. Ashyqqan adam biriniń etin biri jedi. Óliktiń etin jegeni bylaı tursyn, ólmegen tiri adamdardy malsha urlap, malsha soıyp jedi. Qalalarda tún bolsa, kóshede júrýge bolmady. Megilsiz ýaqytta kóshede júrgen adamdardy jylqy sııaqtandyryp buǵalyq salyp, býyndyryp ustap, soıyp jeıtin boldy. Anasy balasynyń etin jeýge jetti. Munyń bári ashtyq áserinen adamnyń esi shyǵyp, aqyly qalmaıtyndyǵyn kórsetedi. Ashtyq aqylyn almasa, adam ań dárejesine jetip, haıýandyqtan da asyp, birin-biri jer me edi? Anasy balasyn jeýge kelgende, ol anada aqyldan túk qaldy deýge bolar ma?

Mine, tán saý bolsa, jan da saý bolatyndyqtyń sıpaty. Ashtyqtan adamnyń táni azyp edi, jany da azyp, es ketip, adamgershilik joǵalyp, adam haıýannan da jaman bolyp ketti...”.

Bul Ahańnyń 1922 jylǵy “Qazaq kalendaryna” jazǵan “Táni saýdyń – jany saý” atty maqalasynan alynǵan úzik. Oqyǵanyńdy kórip turǵandaı janshoshyrlyq sumdyq jaǵdaıdy dushpanyńa da tilemessiń. Jan-júıkeńdi biz suǵyp alǵandaı dir etkizer qorqynyshty kórinis. Qazaqtyń basyna túsken qaıǵy-qasirettiń túpki sebebin bilimpaz jannyń tereńirek taldap, astaryn ashyp jazýyna erik bermegeni baıqalyp-aq tur. Oǵan árıne kúsh alǵan keńestik bılik basyndaǵy kommýnısterdiń Orynbordaǵy baspasóz quraldaryn túgel óz baqylaýyna alýy – baspa júzin kóretin jarııalanymdardyń muqııat súzgiden ótip, saraptama jasalyp turǵandyǵy. Ekinshiden, Ahań 1920 jyldan bastap Qazaq Keńestik Soıalıstik avtonomııalyq Respýblıkasynyń Úkimeti – Halyq Komıssarlar Keńesiniń quramyna enip, Oqý-aǵartý komıssary (mınıstri) bolyp saılanǵan edi. Ol 1922 jyldan Oqý-aǵartý komıssarıaty janyndaǵy akademııalyq [ǵylymı] ortalyqty basqardy. Sonymen qatar ol Búkilreseılik Ortalyq Atqarý komıteti men Qazaq Respýblıkasy Ortalyq Atqarý komıtetine múshe boldy. Osy quzyrly qyzmetteri men laýazymyn Ahań týǵan ulytynyń asyl armanyna jetýine jumsaımyn degen dámesi zor edi. Alaıda onyń ol úmiti kóńilinen shyqpaı, kúder úzgeni aıan. Onyń ústine Ahańnyń 50 jasqa tolý mereıtoıy qarsańynda dál osy qaıǵyly oqıǵalardyń qat-qabat kelýi kóńiline qaıaý túsirgeni kúmánsiz. Ol týǵan eli – Torǵaıdaǵy alapat ashtyqtan talaı adamnyń ajal quryǵyna ilikkenin estip, resmı bıliktiń de, yntaly alash azamattaryn naqty kómek berýge uıymdastyryp, jatpaı-turmaı áreket etýmen basy qatty. Sondyqtan “Buǵan tolyq jaýap berý úshin birneshe tom kitáb jazý kerek. Bul jazylyp otyrǵan kitáb emes, kálendár bolǵandyqtan, jaýap tolyq bolmaı, qysqasha ǵana beriledi”, – deýiniń máni osynda edi. Árıne Ahmet Baıtursynuly qol qýsyryp qarap otyrǵan joq. Ol aýyzy jetkenshe qazannyń qulaǵyn ustaǵandarǵa yqpal etip, qalam qaıratymen ulytqa jasalǵan bul qaskúnemdiktiń qunykeri keńestik saıası kórsoqyrlyq ekenin taıǵa tańba basqandaı kórsetti. Ahań “Partııa desek, Lenın degenimiz” dep pir tutqyzǵan “kún kósemniń” ózimen bul máselege baılanysty júzbe-júz, aýyzba-aýyz tildesip qyzyl saıasattyń ulytyna jasaǵan shekten shyqqan qatygezdik qııanatyn betine basyp, tıisti memlekettik shara qoldanýdy másele etip qoıdy. Qaıran elin qynadaı qyrǵan kommýnıstik zorlyq-zombylyqtyń kúıigi qysqan Ahańnyń súıekten ótetin ay saýalynan Vladımır Ilıch Lenın jaýap qatýǵa dáti jetpeı, taıǵanaqtap, syrǵanaqtaı berdi. Bashqurttyń saıası jáne memleket qaıratkeri, tórúktanýshy ǵalym Zákı Ýálıdı “Estelikter” atty eńbeginde 1920 jyly qazaq ókilderimen birge Máskeýge sapary týraly egjeı-tegjeıli baıandaıdy. Bul resmı issaparǵa qazaq ókilderin Ahmet Baıtursynuly men Baıqadam Qaraldın bastap barady. “Joǵarydan berilgen arnaıy nusqaý boıynsha bizge qyzyl komandırler men ofıerler erekshe qurmetpen qarady. Ol kezde bolshevıkterdiń qupııa polıııasy (GPÝ) men shpıondyq, tyńshylyq qyzmeti keremetteı damymaǵan edi. Ahańmen ońasha “Metropol” qonaqúıinde emin-erkin, arqa-jarqa pikir alysýdyń sáti tústi. Osy joly ulyttyq másele, ulyttyń ózin-ózi basqarýyna quqyqtyq bıligin berý jóninde V.I. Lenınniń de, I.V. Stalınniń de jeke qabyldaýynda bolyp, keń otyryp dıdarlasýdyń, pikirlesýdiń múmkindigi týdy”. Eń áýeli Ahań men Zákıdi ulyt máselesi jónindegi kózqarastaryn óz yńǵaılaryna burý úshin L.D. Trokıı, N.I. Býharın, G.K. Ordjonıkıdze, L.B. Kamenev, jumysshy kásipodaǵynyń tóraǵasy G.L. Pıatakovtarmen kezdestirip, Máskeýdiń ulyttyq máselege qatysty ıdeıalyq oı topshylaýlaryn ashyq bildiredi. Bul suhbattasýlar pikir qaıshylyǵyn týǵyzǵan polemıkaǵa ulasyp, kóńil túkpirinde jaǵymsyz áser qaldyrdy. Olar V.I. Lenın men I.V. Stalınniń kishi ulyt pen ulystardyń janashyry bolyp kórinýi saıası upaı jınaý ekendigin ańǵarady. Ázirshe kóńildi aýlaı turyp, ulyttyq saıasatkerler arasynan keńes ıdeologııasyn qoldaıtyn qaıratkerlerdi ósirip alǵan soń, burynǵy aǵa býyn ulytynyń qamyn oılaǵan, ulyt múddesi úshin kúresken kósem tulǵalardyń kózin joıýdy aldyn ala josparlaǵany bilinip-aq turdy. Reseıdiń arhıv qorynan alynǵan málimetke túsinik bergen D. Amanjolova bylaı dep jazady: “V ııýle 1919 g., srazý posle sozdanııa KırVRK, I.V. Stalın pısal sekretarıý K RKP(b) E.D. Stasovoı o Baıtýrsýnove: “Ia ego ne schıtal ı ne schıtaıý revolıýıonerom-kommýnıstom ılı sochýstvýıýım, tem ne menee ego prısýtstvıe v revkome neobhodımo” (Amanjolova D. Kazahskıı avtonomızm ı Rossııa. M.: “Rossııa molodaıa”, 1994, str. 187). Stalınniń ıdeologııalyq pikirlesine joldaǵan osy qupııalap eskertken sóz láminde – qatygez despot, saıası manıaktyń oıyndaǵy josparynan habar berip tur.   

“29 maýsym 1920 jyly men Lenınnen kúderimdi úzip, kúres týyn joǵary kóterýge ashyq belimdi bekem býyp, Túrkistan taýlary men dalasyna bet túzedim. Eger bul kúresimnen eshteńe shyqpasa, bálkim, Eýropaǵa ketýim ábden yqtımal... 30 maýsym 1920 jyly Ahmet Baıtursynulymen poıyz ústinde qoshtastym. Ahmet Baıtursynuly kózine jas aldy”, – dep jazady ol. (Zakı Valıdı Togan. Vospomınanııa. Borba mýsýlman Týrkestana ı drýgıh vostochnyh tıýrok za naıonalnoe sýestvovanıe ı kýltýrý. Moskva, 1997. S. 196–198; 259.). 1920 jyly 24 maýsymda Ahmet Baıtursynuly A.Z. Valıdı, F. Hodjaev, T. Rysqululy birge Lenınge joldaǵan hatynda ulyt respýblıkalaryndaǵy kolonızatorlyq beıbastaq júgensizdikti, jergilikti bılik arqyly eldi tonaý men qanaýshylyq saıasatty túbirimen ózgertýdi talap etti. “Qymbatty Lenın joldas!” dep bastalatyn hattyń mátininde metropolııalyq pıǵyldy Ahmet Baıtursynuly: “Boqty sidikpen jýyp bolmaıdy”, – dep, saıası kózboıaýshylyqty, shovınıstik astamshylyqty qadap turyp jazdy. Ahańnyń osy pikiri “proletarıat dıktatýrasy”, “ınternaıonalızm”, t.t. jalǵan uran jamylǵan lenındik saıası platformaǵa berilgen ádil baǵasy edi. Ol 1919–1920 jyly “Jızn naıonalnosteı” gazetinde “Qazaqtar jáne revolıýııa”, “Taǵy da ashtyq týraly” atty maqalalar jazyp, kommýnısterdiń ótirikke qurylǵan “qyryp-joıý” saıasatynyń astaryn ashyp berdi.

“1921 jylǵy qarashanyń 16-synda Berlınde shyǵatyn “Novyı mır” jýrnalynyń 244 nómirinde A. Baıtursynulynyń shaǵyn maqalasy (sirá, kóshirip basqan) jaryq kórdi, – dep jazady shet elde emıgraııada júrgen Mustafa Shoqaıuly. – Soǵan qaraǵanda, qazaq jerindegi qazirgi asharshylyqtyń sebepteri mynada: 1) jut, maldyń kóktaıǵaqtan qyrylýy; 2) 1920 jyly qatal qystyń erte túsýi; 3) pishenniń jetispeýi, jaıylymnyń taqyrlyǵy, óıtkeni munyń aldynda birneshe jyl qatarynan shóp shyqpaǵan bolatyn. Basqasha aıtqanda, qazaq halqynyń bul qyrylýy tabıǵattyń qolaısyz qubylystarynyń kesapaty dep kórsetildi”.

Mustafa Shoqaıuly bul jazylǵan jaıǵa syn kózimen qarap, ondaǵy derekterge birsypyra tolyqtyrýlar jasaıdy. Onan ári ol: “1918 jyly búkil jaz boıy jáne 1918–1919 jylǵy qysta men Torǵaı, Oral jáne Zakaspıı oblystaryndaǵy qazaqtardyń ortasynda boldym. Bular (Torǵaı jáne Oral oblystary) keńes gazetteriniń málimetterine qaraǵanda, jáne óz kózimmen kórgenimdi aıtsam (men qazaqtardyń eń shalǵaı qonystaryna deıin bardym), sol jylǵy jazda shóp bitik shyqqan edi. Pishen molynan daıyndaldy.

Qazaqtar bir ǵana nárseden qoryqty: 1917–1918 jyldardyń qysynda “tájirıbe” boıynsha jergilikti bolshevıkterdiń maldy Qyzyl armııanyń paıdasyna alý pıǵyly jáne aqtóbelik Skýlkın deıtin ýezdik halyq komıssary sııaqty zańsyz tartyp alý nıeti eldi qatty alańdatýda... ”. Demek, álgi “Novyı mır” jýrnalyndaǵy keltirilgen dáıektiń shyndyqqa múldem janaspaıtyn qısynsyzdyǵy ańǵarylady. Saıası kúrestiń qazanynda qaınaǵan Mustafa Shoqaıuly dos pen dushpanyn sóz láminen ajyratatyn suńǵylalyǵy tánti etedi.

“Men bolshevık Safarovtyń aıǵaqtaryna súıenemin, ‒ deıdi Mustafa Shoqaıuly. ‒ Ol ‒ VIK-tiń Túrkistan isteri jónindegi arnaýly komıssııasynyń múshesi. Safarov bylaı dep jazady (“Pravda”, №133, 20 maýsym, 1920 jyl): “Bul jerde soıalıstik dekretter” qabyldanǵanymen (bul huq barlyq atqarý komıtetterine berilgendi) olar sóz júzinde qalǵan, al is júzinde “naıonalızaııalaý”, “konfıskeleý” degen syltaýmen jer-jerde maldy halyqtan zorlyqpen tartyp alý oryn alǵan. “Perovskide (Syrdarııa oblysy) patsha jendeti Gerjot degen bılik etýde. Ol tutas bir halyqty ‒ qazaqtardy qyrǵynǵa ushyratty. Sonyń kesirinen bir mıllıondaı qazaq ashtan óldi”, ‒ deıdi odan ári Safarov...”. Bolshevık Safarovtyń jazǵanyna qaraǵanda, bir ǵana Syrdarııa oblysynda 1920 jyly mıllıon qazaq ashtan óldi. Bul degenińiz bes jylǵa sozylǵan ekinshi dúnıejúzilik soǵysta opat bolǵan qazaqtardan eki ese artyq, sol sııaqty dúnıeni dúr silkindirgen AQSh-tyń 1945 jyly 6-shy jáne 9-shy tamyzda Japonııanyń Hırosıma men Nagasakı qalalaryna áýeden tastaǵan atom bombasynan zardap shekkenderdiń sanyn eki orap alady. Demek, tek qana Syrdarııadaǵy asharshylyqtan bir-aq jylda qaza tapqandar sany osyndaı bolsa, sol tustaǵy qalǵan jeti gýbernııa bir ýezdegi qazaqtyń shyǵynyn kózge elestetýdiń ózi jantúrshigerlik oqıǵa. Sonda ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy mert bolǵandardan keńestik ashtyqtyń bizge tıgizgen zaýaly júzdegen ese zor eken. Osy mıllıondaǵan qazaqtyń kóz jasyn bir jerge jınasa kádimgideı ay kól paıda bolar edi. Qazaqty mıllıondap jalmaǵan saıası tapsyrys Qudaıdan da qoryqpady. Maly joǵalsa izdeý salatyn qazaqtyń qısapsyz shashylǵan máıiti kómýsiz, suraýy joq, jabýly qazan jabýly kúıinde uzaq ýaqyt qala berdi.

Mustafanyń Ahmet týraly pikiriniń kirshiksiz tazalyǵy, qospasyz móldirligi sondaı – elden jyraqta, jat jerde júrse de, aldaǵy taǵdyry ne bolaryn sezse de, adamgershilik ar-ujdanyna qylaý túspeıtin aq-adal ekendikterine máńgi sengen, osy kisilik qasıeti – olardyń bıik parasatynyń, danalyq jaratylysynyń, kóregen kósemdiginiń aıǵaǵy. Oǵan Mustafanyń “Ol [A. Baıtursynuly – A.Mek.] qandaı lagerdi jaqtasa da, bizder qazaq zııalylary, onyń kózqarastarynyń móldir ekenine kúmán keltirmeımiz”, – dep alystaǵy Eýropada júrip shyn júrekten aq jarma syryn aqtaryp salýy kýá. Keńestik ıdeologııanyń aqıqatty burmalaýǵa sheber, daǵdyly mashyǵyna burynnan qanyq Mustafa qoryta kele: “Al qazir “Novyı mır” jýrnalynda jarııalanyp otyrǵan “Qazaq jerindegi asharshylyq” degen maqalanyń avtory – shynaıy Ahmet Baıtursynuly emes. Onyń maqalasyn keńestik enzýranyń 99 proentke ózgertip jibergeni ańǵarylyp tur, óıtkeni Ahmet Baıtursynuly eshqashan aıtqan faktilerge qarama-qaıshy kelmeıdi”, – dep túıindeıdi. Ańyzǵa aınalǵan Mustafanyń ishki ıntýıııasy, tereń bilimpazdyǵy, kókirek kózi – Ahańnyń shyǵarmashylyq qoltańbasyn jaýlary qaskóılikpen 180 gradýsqa teris buryp basqanmen, onyń teńiz túbinen marjan tergendeı shyndyǵyn súze bilgen qabiletin jáne til ushyna oralǵan pikir paryqtaýyn sabaqtap qaǵazǵa túsirýi qandaı ǵanıbet. Kúlli tórúk jurtyn qushaǵyna syıǵyzǵan darhan, naǵyz otanshyl, erjúrek kemeńgerdiń osy paıymdaýlarynan sol sáttegi ishki jan dúnıesindegi sapyrylysqan sezim aǵymdary men qııalyndaǵy qym-qýyt oı-armandaryn ańǵartatyn iri tulǵasy, kúreskerlik kesek bitim-bolmysyn keskindeıtin beınesi somdalyp tur.

Ulytyn aman saqtaýdyń jolyn izdep, basyn taýǵa da, tasqa da uryp alasurǵan Ahmet Baıtursynuly bir jyldaı múshe bolǵan kommýnıstik partııadan ábden túńildi. Ol mıllıondaǵan beıkúná jannyń qanyn júktegen kommýnıstik partııa qatarynan óz erkimen shyǵatyndyǵyn 1921 jyly baspasóz betinde jarııa etti. Ahmet Baıtursynuly keńestik ákimshilik-bılik júıesiniń Qazaq elindegi júrgizgen kez kelgen ádiletsizdigin der kezinde áshkerelep, durys sheshimin tabýdyń jolyn kórsetýden tanǵan joq. It jyly mamyr aıynyń aıaq sheninde Orynbordaǵy Oqý komıssarıaty Halyq aǵartýshylardyń quryltaıyn ótkizedi. Forýmǵa eldiń barlyq túkpirinen 40 shaqty ókil qatysady. Bul mártebeli jıynǵa Ahańnan basqa eki-aq qazaq shaqyrylǵan bolyp shyǵady. Onyń ózi orysy joq Bókeı gýbernııasy men gýbernııa esebindegi Adaı ýezinen eken. Uıattan jerge kirerdeı qyzarǵan Ahań ıisi qazaqtyń namysyn qamshylap, sybaǵasyn qoldan bergen borkemik jigersizdigin aıyptap maqala jazady.

“Bılep ádettenip qalǵan úlken aýyldyń balalary, ózgeris bolǵan eken dep, qalaı birden ózgere qoısyn? Oqý bólimine bastyǵy bolsa da, óz qolynda bolǵanyn táýir kórip, qazaqqa qııa almaǵan kórinedi. Bastyq bolyp úırengen ádet qandaı kúshti bolsa, baǵynyp úırengen ádet sondaı kúshti. Orys qazaqqa bastyqtyq qylsa, basyp kóktep, basynyp, hákimshiligin júrgizedi. Ol oryp jatsyn, qyryp jatsyn ‒ birde ersi kórinbeıdi. Bári daǵdyly, qalypty nárse bolyp kórinedi. Qazaq moıynsunyp bas ıip, quldyq degennen basqany bilmeıdi. Qazaq orysqa bastyqtyq qylsa, tipti úılespeı, kelispeı turady. Baılap qoıǵan qasqyrdyń qasyna ákelgende qabaǵy jasyp, eńsesi túsip, quıryǵyn qysyp, úreıi ushyp turǵan ıt sııaqty bolyp kórinedi. Qımyldaǵan amalynyń bárinde de bata almaǵandyq, qaımyqqandyq, jasqanshaq bolyp qalǵandyq bilinip turady. Ony orys joldastar jaqsy biledi. Sondyqtan orysy bar gýbernalarda “qazaq bastyqtyq qylyp isti jóndep apara almaıdy” dep ákimshilik bitkendi óz qoldarynda ustaýǵa tyrysady. Orysy bar gýbernalardan kileń orys joldastar, orysy joq gýbernalardan ǵana qazaqtar sıezge kelýiniń mánisi osy”, ‒ dep “rýhanı kósem” (Muhtar Áýezov) ulyt qorǵanyshynyń bek senimdi quraly oqý-aǵartý salasyndaǵy basqarý tizginin ýystan shyǵarmaı, azamattyq sergektik pen aıyryqsha ótkirlikti talap etti. “Aýrý qalsa da ádet qalmaıdy” degen Qazaq Eliniń táýelsizdik alǵanyna on segiz jylǵa aıaq bassa da áli konstıtýııalyq memlekettik tili saltanat qura almaýy quzyrly bılik basyndaǵylardyń eski dertinen arylǵysy kelmeıtindigi men orystyń mysy basqan úreıshildigi istiń ońǵa basýyna qulyqsyz bop tur. Batpandap boıǵa sińgen nıgılızm – ulyttyq jasampazdyq órleýdiń qas jaýy. Endeshe, Ahańnyń zildi oılary dál búgingi kúni de ózektiligin áli joıǵan joq. Onyń: “... qazaq joldastardyń aqty-qarany aıyryp bilmegendigin, oń qolymen sol qolyn tanyp jetpegendigin kórsetedi; daqpyrtqa erip, dalaqtap shaba berýge ǵana jaraıtyndyǵyn bildiredi. Áıtpese, orys joldastar orynsyz jerde ulyq bolýǵa uıalsa kerek edi, qazaq joldastar jylqyǵa sıyrdy qalaı qosaqtaımyz dep oılansa kerek edi.

... Muny istemeı, qazaqty qalyń qaraǵa qosyp jiberip, qarasyna máz bolyp, arasyna kelgende qazaqqa istelgen isti taba almaı otyrsaq, qazaq sybaǵasyna orysty oqytyp, ózimiz túk bilmeı qalatynymyz sheksiz. Osy kúımen bara bersek, qazaq oqý oqyp, bilim ala almaı, orys oqyp oza berý bolady. Qazaq qur qarasyna ere berý bolady. Ondaı ere berýdiń aqyry ne bolatyny maǵlum”, ‒ deýi naq tarıhı shyndyqqa aınaldy. Kázirgi qazaqtyń ǵylymı shyǵarmashylyq zııatkerlik kúshi egizdiń syńaryndaı orystyń kóshirmesi ekenin nesine jasyramyz. Kóshirme ‒ túpnusqa emes. “Qazaqtyń jamany orys bolady” deýdiń de astarynda ay shyndyq bar. Iaǵnı ómirimizge engen naryqtyq ekonomıkalyq qatynasqa sáıkes qazaqtyń mıyn ulyttyq múdde turǵysynan qaıta qurýǵa ǵylymı-tehnologııalyq jetistikti tıimdi de, batylyraq paıdalanǵan jón. Demek, elimizdiń jańa turpatty ulyttyq memleket retinde jańǵyrýy men túleýine, ǵalamdastyrý dáýirinde básekege qabilettiligine ǵylym-bilim salasynda atqarylar is alda shash etekten. Álbette, ulyttyq ǵylym-bilimge salynǵan kapıtal óz jemisin bereri jáne ol qarjy-qarajatty eselep aqtary kámil.

Qyz Jibektiń kóshindeı sán-saltanatymyzdyń shyrqyn buzyp, el-jurttyń aldyndaǵy malyn, qolyndaǵy baryn tárkilep, attan túsirgen, qarsylyq bildirgenin aıamaı, taban astynda sotsyz, úkimsiz atyp tastaǵan keńestik bıliktiń anarhııalyq oıran-topyr, surapyl jazasynan tentiregen aýyl-aımaq kóterile kóship, minerge kóligi, isherge asy joqtar jaıaý-jalpylap basy aýǵan jaqqa jan saýǵalady. Qyzyl sózden qýyrdaq qýyryp, sorpa qaınatqan keńestik alaıaqtarǵa senip qalǵan ańǵal jandardy ashtyq býnap tıtyqtatqan, ábden taryqqan, isinip-kebinip, álsizdik meńdegen, kúńirengen azaly únin tas kereń ókimet estigisi túgil elegisi de kelmedi. Úndister: “Ár adamda Qudaıdyń beınesi bar”, – deıdi. Beıkúná jandarǵa zábir jasap, tirileı kózin joıýdy uıymdastyrǵan meımanasy asyp-tasqandardyń jazasyn Qudaı beredi. Jamanat habar el ishinde jata ma? Merzimdi baspasóz betinde qazaqtyń ashtan ólýin resmı saıasat “tabıǵattyń qolaısyz qubylystarynyń kesapaty” dep aqıqatty burmalaýǵa tyrysty.

“Jurt jutaǵanda, sen sharpyl” degen ata-baba ósıetin oryndaýǵa alashtyń arystary jan-tánin saldy. Eger olardyń jazǵandary saqtalmaǵanda, toz-tozy shyqqan, shildiń qıyndaı shashylǵan mıllıondaǵan qazaqtyń qaıǵyly taǵdyryn, qan qaqsatyp, jer qaptyrǵan dókir saıasattyń solaqaılyǵyn biler me edik!? Bul tarıhtyń ay sabaǵy búgingi táýelsizdikke jetýdiń qanshalyqty azaby mol bolǵanyn bezbendeýge jáne bul qasirettiń endi qaıtalanbaýy úshin udaıy eske salyp turýdyń qoǵamdyq oı-sanany saýyqtyrýdaǵy mańyzy erekshe.  

“Gazet júzinde jalpy Qazaqstanda ashtyq bar, Qazaqstan qazaqtary qyrylyp jatyr degen sózden basqa osy kúnge sheıin ashtyqtyń mólsheri sanmen kórsetilgen emes. Sonyń úshin az da bolsa, halyq aldyna Qazaqstandaǵy ashtyq[ty] sanmenen baıandap ótýdi maqul kórdim, – deıdi Muhamedjan Tynyshbaıuly. – Qazaqstanda shoıyn joldyń joqtyǵy soǵystan keıin halyq arasynda poshta qatynasynyń da úzilýi árkimge málim. Áli neǵurlym qatynas kem bolsa, soǵurlym ol halyq týraly maǵlumat ta az bolmaq. Sondyqtan meniń sanmen kórsetetin maǵlumattarymda birinshi ýaqyty ótken, ekinshi osy kúni eskirgen. [Oqı]ǵa eski hám kóp jeri durys emes deýge bolady. Sonda da múlde joqtan bar jaqsy degen oımen jazyp otyrmyn”, – dep baıandaıdy ol. Onyń bılik júıesindegi ashtyq jaılaǵan ólkeden jiberilgen jedel aqpardyń resmı qorytyndy deregine súıengendigi baıqalady. Muhamedjannyń ózi eskertkendeı bul aýqymdy áleýmettik keseldiń geografııalyq aýmaqtyq sheńber aıasy men sandyq shamasyn bilmeı, oǵan jasalatyn tıisti sharalardyń baǵyt-baǵdaryn, mólsherin anyqtaý qıynǵa soǵady. Degenmen Orynbor, Qostanaı, Aqtóbe, Oral, Bókeı gýbernalary men Adaı ýezinen alynǵan birneshe ese kemitilgen ashtyqtyń resmı dereginen shyndyqty tap basqan Muhamedjannyń topshylaǵan pikiri nazar aýdartady: “...kórektik kómek jalpy ashtardyń júzden bútin eki ondyq (9,2%) bólimine ǵana jetisken bolyp tabylady. Bul bolyp jatqan kómekter qaı halyqtyń arasynda bolyp jatyr degen suraýǵa jaýap bermekshi bolsaq, kómek qalaǵa, shoıyn jolǵa jaqyn arasynda ǵana bolyp jatyr deımiz. Qazaq halqynyń qaladan, shoıyn joldan alystyǵy aıtpaı-aq málim. Olaı bolsa, ashyqqandardyń jartysyndaı (Anyq esep joq,  mólsher – avtordyń eskertpesi.) qazaq arasynda eshbir kómek bolmaǵany ózinen ózi ap-aıqyn...”. Tynyshbaıulyna súıensek, úkimettiń azyn-aýlaq kómegi temir joldyń boıyndaǵy qalaly mekenderge jetkizilgen, ıaǵnı jiberilgen azyq-túliktiń qyzyǵyn tek qazaqtan basqa ulyttyń ókilderi kórgen.

Ashtyqtyqqa uryndyrǵan, qazaqtyń dármensizdigine májbúr etken saıası-áleýmettik qubylystyń sebebin, Halel Dosmuhameduly tarıhı túp-tamyrynan qozǵap, qoǵamdyq sananyń damý úderisin kınoshejiredeı sózben sýrettep ótedi.   

“... 1723-inshi jyly qazaq qalmaqpen soǵysty. Jeńilip qaldy. Adam kóp qyryldy, el shabyldy. Qatyn-bala shýlady. Qonysyn tastap el bosty. Aqtaban shubyryndy boldy. O zamanda qazaq tegis kóshpeli edi. Aýýy ońaı edi. Bútin el tegisinen ásker edi. Bosqan el kórshilerin yǵystyryp qonys tapty. Eshkimnen járdem suramady, eshkim járdem bermedi. El óz kúshimen, óz eńbegimen jýyǵ arada-aq jetisip ketti.

Árbir zor oqıǵanyń sońynan zor saldary bolashaq. Aqtaban shubyryndynyń saldary bóten jurtqa baǵyný boldy. Jatqa baǵynýdyń tolǵaǵy tym uzaq sozyldy. El amalsyzdan erkinen aıyryldy. Jel jaqty kúzetý qoldan ketti. El tynyshaıdy. Qorasy myqty qoıdaı boldy. Kúzetshi kúshti boldy. Jaraqtyń keregi joq boldy. Temirqazyq jastaný, bes-alty malta asy qylý qaldy. Súıek egildi, júrek bosady, jiger qum boldy. Jaraq ustaýshylar joıyldy. Kúzetshige senip el uıqyǵa salyndy. Maıly tamaq, ashshy qymyz, mamyq tósek kóńildi bóldi, kúzetshiniń áldıi uıqyǵa sep boldy. Jaýynger halyq qul boldy. Qazaqtyń basyna “rahat” dáýiri týdy…”.

Bul ulytynyń mańdaıyna jazǵan taǵdyry osylaı qalyptasqanyn, tarıhtyń qalaýyn ózgertýge Halekeńniń qaýqary joq qaıransyzdyǵyna nalyǵan ishtegi zár zapyranyn tógip, sher-shemenin tarqatqan tolǵanysy. Kósemsózdiń kósemi ulyttyń ǵasyrlarǵa sozylǵan kúres jolynyń dıalektıkalyq damý sıpatynyń tujyrymdy qısynyn ay ishekteı shubatpaı eki-aq aýyz sózge syıǵyzǵan. Bul ıdeıalyq tarıhı derekti kesek-kesek roman, poema, dramalyq, tragedııalyq qoıylymdardyń sahnalanýyna, kınofılmder senarııiniń jelisine arqaý bolarlyq soqtaly-soqtaly oı máıeginiń logıkalyq túıindi fabýlasy. Muny Halekeńniń qazaq ǵurpynda tórdegi bas ustaǵan ardaqty aqsaqaldyń dastarhan shetindegi búldirshinge qulaq bergenindeı ádemi emeýrinmen jetkizgen danalyǵy dep joryǵan abzal. Qaýlaǵan órt ishinde júrip oǵan shyndyqtyń ıinin qandyryp, tarata baıandaýǵa zamannyń mursha da, yńǵaı da bermegeni aıan. Dosmuhamedulyn Memlekettik Birikken erekshe saıası bólimniń (OGPÝ) qyzmetkerleri árbir márte tutqyndaǵan saıyn onyń úıinen baspaǵa daıyn turǵan oqýlyqtar men eńbekterin, qoljazbalary men hattaryn, qujattary men jeke múlikterin tárkilegendigin kózimen kórgen marqum qyzdary Qarashash pen Sáýle apaılardan talaı ret estigenim bar. Ózekti órteıtini ulyttyq mádenıetke qosylar baǵa jetpes jádigerlerdiń qaraqshylarǵa qoldy bolyp ketýi.        

“Túrkistannyń jylany Arqaǵa meshinde keldi. Qoı jyly en dalaǵa sımaǵan qara qurymdaı kóp mal bir qys da joq boldy. It jedi, qus jedi, kim bolsa, sol jedi. Qazaq jutady, ashyqty.

Meshin ótip taýyq keldi, eki qanatyn jaıyp keldi. Adam mal bolyp dalaǵa jaıyldy, atshońqaı men kósik jedi, tyshqan aýlap, mysyq jedi. Júrerge jol tappady, bararǵa jer tappady. Teris tondylar kúzetshi boldy. Alysqa sóz jetpedi, jaqynǵa qol jetpedi.

Qaltaman-qarylar el shapty, azamatty qyrdy. Kúzetshiler sóıleýdi bildi, el jylaýdy bildi. Óstip bir kiná qazaqdan taýyq óshin aldy.

Taýyq ketti, ıt keldi. Shóp taýsyldy, tyshqan bitti, et qurydy. Atasy balasyn, anasy qyzyn jeı bastady. El qyryldy. Júrerge jol joq, bararǵa jer joq. Kelgen taǵy járdem joq. Bu qıynshylyqtyń túbiniń nege soǵaryn aıtalmaımyz. Ashtyqtyń toqtyǵy, qaıǵynyń qýanyshy bolady degen. Bes jyldan bergi qazaq-qyrǵyzdyń basyna túsken zor oqıǵalar bos ótpese kerek. Bunyń saldary aldymyzda biliner. Bundaı qıynshylyqty qazaq-qyrǵyz jurty Aqtaban shubyryndydan beri kórgen joq. Bir-aq kázirgi Saryarqadaǵy áńgime shubyryndy bolmaı, tek sulama bolyp tur.

Sulaǵan elge ıtti shyǵaryp salý qıyn bolyp tur. It ketse dońyz ben tyshqan tur. Bulardyń qalaı bolaryn surap kelgen kisi joq.

Qulaǵandy kóterý adamshylyqtyń belgisi!

Sulaǵandy kóterý aǵaıynshylyqtyń belgisi!

Qarny toq aǵaıyn, ashyqqan týmańa qarasar kúniń osy kún!”, – dep Halekeń qabyrǵasy sógile, aza boıy qaza bop, “ákesi ólgendi de estirtedi” kópshilik qaýymdy ortaq qaıǵyǵa toptastyra otyryp, kóńilin demedi. Haleldiń júıke tamyryńdy solqyldata qozǵaıtyn tebirenisi soqyr kózden jas shyǵarardaı áser etti. Qınalǵan el-jurtynyń jany alqymǵa tirelgen arpalys azabyn kórip onyń degbiri qashty. Telegraf habaryndaı qysqa da nusqa Halekeń tilinen ulyt qaýipsizdigi shuǵyl sheshim men áreketke kóshýdi talap etken ámirdeı azamattyq jaýapkershilik júktep tur. Qasirettiń sebebi men saldary uly tulǵanyń jan kúızelisindegi óksik qysqan ar-ujdan býyrqanysy sholaq qaıyrylǵan árbir sóılemniń astarynan sezilip tur. Baıandaý tásili eki, úsh, tórt-aq sózden turatyn sıntaksıstik konstrýkııa ‒ el basyna kún týǵan syn saǵatta tili men jaǵyna súıengen dilmarsyný emes, ashtyqty jeńýge bar kúshti jumyldyrýǵa jumsaǵan azamattyq qýatty rýh esiledi. Sondaı-aq Halel Dosmuhamedulynyń shyǵarmashylyq sheberligi haqynda sóz etkende, stıldik qoltańbasynan ejelgi tórúk bitiktastaryndaǵy epıtafııalyq aqparat taratýdyń úlgi nyshandarymen aradaǵy tini úzilmegen sabaqtastyq baılanys anyq ańǵarylady. Salystyryp kórelik:

“...Ákemiz, aǵamyz quraǵan halyqtyń ataq-dańqy joq bolmasyn dep, túrki [tórúk] halqy úshin tún uıyqtamadym, kúndiz otyrmadym...

Sodan keıin Táńiri jarylqady baǵym bar úshin, úlesim bar úshin, ólmeshi halyqty tirilte kóterdim. Jalańash halyqty tondy, jarly halyqty baı qyldym, az halyqty kóp qyldym, ılanǵan elge ıgilik qyldym”. (Aıdarov Ǵ. Kúltegin eskertkishi. Zertteýnama. A.: “Ana tili”, 1995, 176–177 better). Bul eki mátin arada on úsh ǵasyr ýaqyt keńistigi bólip tursa da, pishindik jáne ishki áýezindegi (melodııasyndaǵy) úndestikti, ulytshyldyq pen otanshyldyq izgi qasıettiń saryndastyǵy, boıǵa rýh quıatyn qudiretin joǵaltpaǵan.

Myń ólip, myń tirilgen qazaqtyń qorǵanyshy Alash arystary árqaısysy myńnyń qyzmetin jalǵyz atqarǵan nar tulǵa ekendikterin tarıhı sińirgen eńbekterimen dáleldedi. Tuıyqqa tirelgen qazaqtyń qashanda basy-qasynan tabylatyn Mirjaqyp Dýlatuly sózimen de, isimen de týǵan el-jurtyn aıtýǵa aýyz barmaıtyn tajaldan qutqaryp qalýdyń jolyn izdep sharq urdy. Ol atqa mingender men el bılegenderge, jýan atanyń tuqymdary men bolys-bı, myrzalarǵa sory qaınaǵan qara buqaranyń obalyna da, saýabyna da ortaq bolýǵa úgit-nasıhat jumysyn júrgizdi. Óıtkeni bulardyń kózi ashyq, kókiregi oıaý, kómeıdegini uǵatyn sezimtal qaǵylezdigi bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵarsa, elge keler pále joq dep paıymdady. Jurty kórgen aýyrtpalyqty jeńýge Jaqańnyń jorǵalaǵan qalamynyń izi, qarymynyń kúshi izdengenge muraǵat sórelerinde qattaýly tur. Mir oǵyndaı Mádııar arqaǵa aıazdaı batqan bul úreıli ýaqıǵanyń mán-mańyzyn bylaı sıpataıdy:

“Sońǵy jyldardaǵy oqıǵalardyń qazirgi qazaq halqynyń basynan keship otyrǵan asharshylyq apatynyń qasynda oıynshyq bolyp qaldy. Endi alty Alash, alty mıllıon elim bar dep, úıde otyryp ózińdi tolyqtyryp, atyń, qazaǵyń joq bolýdyń aldynda tur. Kúni keshe pálen kıikteı emin-erkin jortyp júrip saıran etken Saryarqań qan sasyp, topalań tıgen qoıdaı qyrylǵan adam óleksesine tolyp, sasyq jel ıiskep otyr. Qazaq kúıi osyndaı bolǵan soń, aman eldegi basshylarymyz buryn da sondaı bolatyn dep ókpelep, kúderimizdi úze almaı otyrmyz... Óıtkeni buryn ádileti, meıirimi kem bolsa da, bu joly qazaq halqynyń kópshiligi baı-kedeı, kári-jas demeı, tegis asharshylyq apatyna ushyrap, eldikten, jurtshylyqtan ketip baratqanda jaqsylarymyzdyń adamgershilik, ulyttyq, baýyrmaldyq, raqymshyldyq sezimderi oıanar dep úmit etip otyrmyz. Jaıshylyqtaǵy ózimshildik minezderin tastar. Eki dúnıede laǵynat estýden saqtanar...

Bizdiń atqa mingenderimiz dál osy aıtqandaı istese, Alash aldynda, adamgershilik aldynda, tarıh aldynda boryshtaryn ótegeni, burynǵy qatelerin jýǵany, muny istemese eki dúnıede birdeı qara júzdi bolǵany ashtan qyrylyp jatqan qazaq balasynyń Táńiri aldynda eki qoly solardyń jaǵasynda”. Ulytynyń taýqymetin arqalaǵan Jaqań syndy Alash azamattarynyń rýhy aldynda jer basqan búgingi urpaǵy taǵzym etýge boryshty. Sol tustaǵy qazaqsha, oryssha merzimdi baspasózdiń kótergen basty máselesi – ashtyqtan zardap shekken aýdandardaǵy qutqarý sharalaryna arnaldy. Ásirese buǵan Tashkenttegi Sultanbek Qojanuly redaktorlyq etetin “Aq jol” men Semeıdegi “Qazaq tili” gazetteri erekshe úles qosty. Bulaı bolýynyń ózi zańdy qubylys edi. Óıtkeni Tashkent pen Semeı qashannan qazaqtyń dástúri úzilmegen rýhanı ortalyǵy ári oqyǵandardyń shoǵyrlanǵan mekeni bolatyn. Semeıdegi “Qazaq tili” gazeti shyn máninde kúlli qazaqtyń tiline aınalǵan ulyttyq basylymǵa aınaldy. Ulyt basyna bulyt úıirilgen mundaı tótenshe jaǵdaıda “Qazaq tili” gazeti eldi járdem berýge úndep, esti azamattardy ózge qyzmettiń bárin ýaqytsha tastap, osy jumysqa judyryqtaı jumyla kirisýge shaqyrdy. Bul iske uıytqy bolǵan Mirjaqyp Dýlatuly, Júsipbek Aımaýytuly, Halel Ǵabbasuly, Muhtar Áýezov, Danıal Ysqaquly, Mánán Turǵanbaıuly, Ábikeı Sátbaıuly, t.t.

“... Jalǵyz úkimet tarapynan kórsetilgen járdemge ǵana súıenip otyrsaq, eldiń kóbin qyryp alamyz. Úkimet járdemin kórsete bersin, ol óz aldyna. Biz ózimiz jurttyń qamyn oılaýymyz kerek... Eldi el qylý úshin, qyrǵynnan qutqarý úshin azamat tegis atqa miný kerek”, – dep dabyl qaqty olar. Qur úgitpen de shektelgen joq, Júsipbek Aımaýytuly bastaǵan qazaq azamattary májilis quryp, ashyqqan elderge Semeı gýbernııasynan jylý jınaý máselesin tekserip, naýryzdyń 15 kúni Qazaqstan Kindik Atqarý Komıtetine, Qazaqstannyń ashtarǵa járdem beretin Kindik Komıtetine, Reseılik Kindik Atqarý Komıtetine, Reseılik ashtarǵa járdem beretin komıtetke jedelhat joldady:

“Semeı gýbernııasyndaǵy qazaq qyzmetkerler jıylysy  Qazaqstan respýblıkasyndaǵy ashyqqan elge járdem berý máselesin qarastyrǵannan keıin mynadaı qorytyndyǵa keldi: Qazaqstannyń keń dalasynda eli bytyrandy, jer temirjoldan shalǵaı bolǵandyqtan qazirgi úkimettiń Ashtar komıteti arqyly bergen járdemi qazaq halqyn ashtyqtan qutqarýǵa anaǵurlym jetpeıdi. Múmkin emes. Sondyqtan qazaq halqyna járdem berý sharasy basqasha bolý kerek. Jıylysynyń pikiri boıynsha ol shara – qazaqtyń jaýapty qyzmetkerleri bıleıtin aıyryqsha járdem komıtetin ashý, komıtet músheleri, tilengen qazaq azamattary elge shyǵyp, jurtty kómek berýge úndep, barlyq halyqty osy jumysqa kiristirý, óz erkimen beretin járdemin jııý, ıaǵnı saýyndaı, astyqtaı, kólikteı, basqa túrli de jınalǵan nárselerdi ashyqqan elderge tótesinen qyzmet jetkizý, ash halyqty kerýen jasap, Qazaqstannyń, Túrkistannyń toq gýbernııalaryna, ýezderine kóshirý. Ústimizdegi jalpaq el apatqa ushyrap, kúızelip jatqan aýyr jylda eńbekshi qazaq azamattary atqa minbeı tek jatýdy áleýmet aldynda, tarıh aldynda zor qylmys dep biledi. Sondyqtan kindik úkimettiń tezinen ruqsatyn ótinedi.

1. Semeı gýbernııasynda qazirgi ashtar komıtetinen basqa, ashyqqan elge óz tusynan járdem beretin aıyryqsha qazaq komıtetin jasaýǵa.

2. Ol komıtettiń is qylatyn aýdany Semeı, Aqmolamen ashyqqan gýbernııalar bolýǵa.

3. Bul jolda qyzmet qylýǵa tilengen, ıa qazaq jıylysy kerekti tapqa azamattardy partııa, keńes qyzmetterinen bosatýǵa” (“Qazaq tili” gazeti, 1922, №183).

Kóp uzamaı bul jedelhatqa joǵarǵy úkimetten jaýap kelip, Semeı azamattaryna gýbernııalyq ashtar komıteti arqyly elden jylý jınaýǵa ruqsat beriledi. Azamat bitken atqa qondy. Kúni-túni damyl tappaı, taban eti, mańdaı terin saýdaǵa salmaı, aqysyz-pulsyz jaz boıy shapqylap mal jıdy. Alaıda arqa súıegen úkimettiń ashtyqtan ashynǵan jurtqa jany ashyǵansyp, ary taza ulytynyń keleshegine alańdaǵan shyn qamqorlyq ıelerin qaıtkende de súrindirýge ilik izdedi. Ashtyqtyń zaýalyn tartqan, kózi qaraýytqan elde qaıbir aqyl bolýshy edi. Mal úlestirýshilerdiń kinásinen bireýge jetip, bireýge jetpegen de bolar. Onyń ústine ashyqqan áleýmettiń boıyndaǵy kúsh-qýaty sarqylyp, qaljyraǵan, talmaýryǵan, úziler shaǵyn óziniń aram pıǵylyna paıdalanǵan júziqara quzǵyn qarǵalar da otqa maı quıyp, aryz-shaǵymdy órshitti. Qaıyrymdylyq jasaǵan jandardyń adal nıeti keıin ózine “jamanat” bop jabysyp, basy daýǵa qalaryn kim bilgen? Sol arqyly izgilikke ses kórsetken meıirimsiz qara kúshtiń túpki maqsaty anyq ańǵaryldy. Alash azamattarynyń qıly taǵdyry týraly QR Ulyttyq qaýipsizdik komıtetiniń muraǵat qorynda saqtaýly tergeý isiniń derekterin yjdaǵattylyqpen júıeli taldaý jasap, elep-ekshep, baıypty súzgiden ótkizip, ǵylymı baılammen sóıletken qalamger-zertteýshi Tursyn Jurtbaev:

“Sonyń ishinde kóktemnen bastap búkil Semeı gýbernııasyn aralap mal jıyp, Saryarqany kesip ótip, jerdiń túbi Torǵaıǵa eki márte baryp, 8 myń mal aıdap aparǵan, eń adal azamat retinde jurt senip tapsyrǵan ókil ‒ Júsipbek Aımaýytulyna qarsy astyrtyn arandatý áreketi júrgizilgeni tipti de túsiniksiz. Timiski tyńshylar ózi ashtyqtan ashynǵan, ash ózegi órtengen adamdardyń ashkózdengen sátin paıdalanyp, arǵyn men qypshaq rýynyń ashtaryn bir-birine aıdap saldy, súıekke talastyrdy. Ony uıymdastyrǵan jergilikti jerdegi keńes ókimeti men partııa uıymdarynyń belsendileri edi. Al olar joǵarydan arnaıy nusqaý túspese, óz betimen mundaı áreketke bara almaıtyn” (Talqy. A.: Qazaqstan, 1997, 142 b.), ‒ dep paıymdaıdy.

Qazaqtyń ulyttyq tutastyǵy rýlyq birliginen turady. Osy sútteı uıyǵan etnıkalyq tabıǵı birtutastyqty túbegeıli buzý úshin qazaqtyń rýlyq namysyna tıetin qaqtyǵysty órshitý, rýaralyq alaýyzdyqty qozdyrý, ymyraǵa kelmeıtindeı “kekshildik dertin” ýshyqtyrýdyń qyzyl ımperııa ıdeologııalyq san alýan synaqtaryn jasady. Qazaqty ishteı ydyratý, ózdi-ózi qyrqystyrý arqyly “proletarlyq dıktatýra” bólshektep bıleýdi negizgi ıdeologııalyq qýatty qarýyna aınaldyrdy. Bul “bólshekteý” saıası ádisi ‒ ótken ǵasyrdyń 20–30 jyldaryndaǵy qazaqtyń sút betine qalqyp shyqqan qaımaqtaı asyl azamattaryn túgel sypyryp, jalmap ótti. Qazaqty áleýmettik taptyq belgisine qarap jikteý, ata dańqyna oraı alalaý, rýǵa, júzge, aǵymshyldyq shartty topqa bólý ‒ “baıshyl, eskishil, alashordashyl, “arǵyn, qypshaq, t.t.”, “uly júz, orta júz, kishi júz”, “baıtursynshyldyq, sádýaqasovshyldyq, meńdeshovshyldyq, rysqulovshyldyq, qojanovshyldyq, t.t.”, talantty shyǵarmashylyq ókilderin bir-birine qarsy aıdap salý, “halyq jaýy” degen qarǵy baý taqtyryp, qýǵyn-súrginge, qyzyl qyrǵynǵa ushyratty, tóbesinen áńgirtaıaq oınatty. Qazaqtyń jaqsysy men jaısańyn joıý ‒ stalındik-goloıokındik, t.t. bılik basyndaǵylardyń “ulyttyq máseleni ońaı sheshýdiń krımınaldyq joly edi”.

Qyzyl ımperııanyń qazaqty mansuqtaýdyń ne túrli qııanaty men mazaǵyna kýálik beretin san alýan maǵlumattar men qujattar muraǵat qorynda jeterlik. Al ǵylymı aınalysqa túspeı Lenın men Stalınniń jeke qorynda, basqa da arnaýly qupııa qorlarda qazaq taǵdyryna qatysty saqtalǵan qujattar qanshama? Muraǵat demekshi, onan tabylǵan aqparattyq derek ataýlyǵa syndarly talǵampazdyq, asa saqtyqpen qarap, júıeli túrde suryptaý men salystyrýdy, tyńǵylyqty ǵylymı tekserýdi qajet etedi. Óıtkeni o basta bizdegi muraǵat qory ‒ qazaq mádenıeti men tarıhyn shynaıy zertteýdi maqsat etpegen. Bul ‒ ımperııanyń otarlaý saıasatyn júrgizetin, ıdeologııalyq múddesin kózdeıtin ǵylymı ortalyq. Sondyqtan tarıhı qujattar arasynda, ásirese ulyttyq múddege qaıshy keletin “saıası qurylǵan qaqpandar men qarmaqtar” kezdesip qalýy ábden yqtımal. Tarıhı oqıǵaǵa memlekettik múdde turǵysynan tujyrym jasalyp, baǵa berilýi zańdy qubylys. Ulyttyq ekonomıkasyn basqarýdyń quraly ‒ tól aqsha banknotyn jasaý qandaı qajettilik bolsa, memleket múddesi turǵysynan kez kelgen dáýirdegi qujatty, tıisti móri basylǵan, qoly qoıylǵan etip daıyndaý ımperııa úshin túkte qıyndyq týdyrmaıtyndyǵyn eskergen abzal.  

Sonymen ádepki oıymyzdyń jelisine oralsaq, 1922 jyly Oqý Komıssarıaty Orynborda jazýshylar quryltaıyn shaqyrýdy málim etedi. Osyǵan oraı “Qazaq tili” gazetiniń sol jylǵy №193 sanynda el ashyǵyp, esi shyǵyp ólim aýyzynda jatqanda Oqý Komıssarıatynyń bul áreketine bulqan-talqan shamdanǵan Júsipbek shydaı almaı “Topalań ýaqytyndaǵy toı” atty maqala jazdy.

“... Joldastar-aý! Oılasańdarshy! Qazaqstannyń basyna qandaı aýyrtpalyq túsip otyr? Osy kúnde siıez jasaıtyn, seıil quratyn, áńgime soǵatyn zaman ba?.. Qazaqstannyń úshten eki esesi joǵalǵaly turǵanda ne betimizben plan jasaýymyz, ádebıet gúldendiremin dep aýyzymyz baryp sóıleımiz... ózgeni tastap, mezgilsiz ajalmen alysýǵa atqa miný kerek. Siıez quramyz deý eldiń bir jaǵyna topalań tıip jatqanda, bir jaǵy toı qylyp jatqanmen bir esep”, ‒ dep terisine syımaǵan Júsipbek otty tilimen bıliktiń kezek kúttirmeıtin, ózekti máseleni qoıa turyp, dym bolmaǵandaı áleýmettiń kóńilin ádeıi basqaǵa alańdatý, kóldeneń iske burý amalyna narazylyǵyn bildirdi. Jazýshynyń bul baıbalamy zerdesi júırik suńǵylalardy qatty oılandyryp-aq tastady. Keıin ólkelik atqarý komıtetiniń janynan qurylǵan arnaıy komıssııa Semeıden kómekke dep jınalǵan maldy  Júsipbek Aımaýytuly, Ahmetsapa Júsipuly, Shaıqy Quljanuly, Ilııas Baımenuly, Qazkeldi Qarpyquly syndy azamattardyń ashtyq jaılaǵan Torǵaı óńirine aıdap ákep, “bas paıdalaryn kózdep úlestirgen” degen jalǵan aıyp taǵyldy. Imandylyq jolynda, jaqsylyq istemek bolǵandardyń moraldyq jany jaralanyp, ar-ujdany taptaldy. Bul máselege baılanysty “qylmystyq is” qozǵalyp, sot jumysy 8 kúnge sozyldy. 1926 jylǵy 22 naýryz kúngi sot otyrysynyń májilisinde qoǵamdyq aıyptaýshy Bekulynyń qorytyndy sózinde:

“...Bul qylmys ‒ 1922-inshi jyldyń jazynda eńbekshi eldiń basyna ashtyqtyń qara tumany túsip, ana balasyn, bala anasyn jep jatqanda, ashtar tyshqan aýlap, isip, yńyranyp, ólip jatqanda istelgen.

Bul qylmys ‒ ash adamdardyń aýyzdarynan bir japyraq nanyn julyp jep, sol zamanda baılar men moldalardyń semirýin, baıýyn kózdegen qylmys.

Bul másele zor. Munyń zor bolýy ashtar komıtetine kirip mynaý maldy jınaýshylar da, maldy ash elge aıdap kelýshiler de jáne sol maldy bolýshylar da “Qazaǵym!” dep ózeýrep, qazaqtyń qorǵanymyn dep júrgen qazaqtyń oqyǵan azamattary edi. Tipti, bulardyń keıbireýleri ebin taýyp partııaǵa da, ıspolkomǵa da kirip alyp edi. Bular qazaqtan shyqqan azǵantaı bolshevıkterdi qazaqtyń eńbekshi tabyna jany ashymaıdy dep, qalyń elge buzyq qyp kórsetetin edi...

...Bular ‒ nasharlar tabyn baılar, moldalar tabynyń tabanyna salǵysy kelgender. Áleýmet múlkin orynsyz shashýshylar... Qoǵamǵa zııandy, tapqa jaý adamdar. Sondyqtan bular jazanyń aýyryn tartý kerek”  (“Eńbekshi qazaq” gazeti, 1926 j., №66, naýryzdyń 26-sy.), ‒ dep saıası tapsyrys boıynsha qara boıaýdy qalyńdaý jaǵyp, istiń óńin teris aınaldyryp, áleýmetti adastyratyn aqpar taratty. Qyzyl tilde býyn joq. Aqty qara, qarany aq deý bul ortalyq ókimettiń pármenimen ulyt zııalylarynyń sońyna sham alyp túsýdiń naqty aıǵaǵy edi. Júsipbek Aımaýytuly sot májilisi ústinde ózin-ózi qorǵap, úkimettiń isteýge tıis jumysyna erikti túrde myńdaǵan shaqyrym jerdi kókteı basyp, myńdaǵan qandastaryn ajal tyrnaǵynan alyp qalǵany úshin alǵystyń ornyna “jazaǵa tartý” ‒ qasaqana zııankestik, jeke bastyń quqyn óreskeldikpen buzý ekendigin shegelep jetkizdi. Sot úkimi Júsipbek Aımaýytulyna taǵylǵan qylmysty isten lajsyz “aqtap”, qalǵan azamattardy 4 jyl men 3 jyldyń aralyǵynda bas bostandyǵynan aıyrýǵa sheshim shyǵardy.

Mustafa Shoqaıuly RKFSR Halyq Komıssarlary Keńesi tóraǵasynyń orynbasary Turar Rysqululynyń “Tóńkeris jáne Túrkistannyń jergilikti halqy” atty kitabyna silteme jasap, “Túrkistandaǵy qazan tóńkerisiniń eńbegi sińgen basshylarynyń” biri ‒ Tobolınniń Túrkistan Ortalyq Atqarý komıtetiniń májilisinde tup-týra bylaı dep málimdegenin aıǵaqtaıdy: “qyrǵyzdar (qazaqtar) ekonomıkalyq jaǵynan áljýaz, marksısterdiń kózqarasy boıynsha báribir quryp-bitýi tıis. Sondyqtan da tóńkeris úshin qarjyny ashtyq pen kúreske shyǵyndaǵannan da... maıdandardy qoldaýǵa jumsaǵan mańyzdy...” (qarańyz, alǵysóz HII bet).

“Ashtyqtan ólgenderdiń (musylmandardyń) sanynyń mólsheri, ‒ deıdi Rysqululy (77 bet), ‒ orasan kóp...” (Túrkistannyń qıly taǵdyry. Qurastyrǵan ‒ Baıbota Serikbaıuly Qoshym-Noǵaı. A.: Jalyn, 1992, 75 b.). Shoqaıuly ashtyqtan jappaı qyrǵynǵa ushyraǵan qazaq ulytynyń taǵdyr-talaıy týraly keńestik bıliktiń shen-shekpenin kıgen laýazymdy ulyqtyń ne oılaıtyndyǵyn jasyrmaı, ashyq bildirgen joǵarydaǵy pikirin ádeıi keltirgen. Bul ‒ Túrkistan ólkesinde bolshevıktik ıdeıany ýaǵyzdaý men taratýǵa jibergen “markstik ilimmen qarýlanǵan” senimdi ókildiń jergilikti ulyt máselesine qatysty Lenın men Stalınniń saıası ustanymyn qaltqysyz oryndaǵandyǵyn aıqyndap tur.

Jany názik Maǵjan Jumabaıulynyń “Sum ómir abaqty ǵoı sanalyǵa” deýindegi metaforalyq beıneli “sum ómiri” ‒ sol ózi aýasyn jutyp tynystap, sýyn iship sýsyndap, kúlli azamattyq bolmys-bitimin, tabıǵı kelbetin qalyptastyrǵan kindik qany tamǵan atamekenine, jer dúnıege syıǵyzbaı, baıyz taptyrmaı tentiretken qan-qasap, qapas keńestik totalıtarlyq bılik júıesine ishki nalasy men laǵyneti edi.

Qazaqstanda keńestik bılik ornasymen bıýrokrattyq basqarý apparatyn nyǵaıtý men daýryqpa uranǵa aınaldyrǵan saıası naýqanshyldyqty údetti. Qoǵamdyq oı-sanany keńestik ıdeal tutqan aýqymdy jobalardy oryndaýǵa qaýyrt maıdan ashty. Jınalystar men májilister, konferenııalar men sezder kóbeıip, eskiliktiń keselimen ymyrasyz kúresýdiń ózekti máselelerine pikir jarystyrǵan jańa úrdistiń nasıhatshy belsendileri bilek sybana saıası sahna tórine shyqty. Ómir saltyna sáıkes mádenıet maıdanynda da tyń bastamalardyń kókjıegi keńidi. Qyzyl kommýnıster ómirdiń barlyq salasynda qazaqtyń dástúrli sabaqtastyq qalybyn buzý arqyly astan-kestenin shyǵarý, bylyq-shylyqqa aınaldyrýdy kóksedi, sosyn ǵana aýa jaıylǵan retsizdikti óziniń saıası múddesine oraı úılestirýdi maqsat etti.  Áıteýir qıqý salǵan alashapqyn kóz aldarqatý jappaı etek aldy. Eldiń yǵyryn shyǵarǵan saıası silkinister men dúmpýler qazaqtyń sharýashylyǵyn shatqaıaqtatyp, bar malyn shashtyrdy. Munyń aqyry isher asqa zar qylyp, qyl ústinde turǵanda keńestik ıdeologtar órtengen úıdiń jasaýyn urlaǵandaı ulyttyń áleýmettik daǵdarysyn óz paıdasyna jaratyp, jyǵylǵan ústine judyryq rýhanı esinen aıyryp, grafıkalyq tilin aýystyrýdy oılap tapty. Bul til qurylysy saıasaty ‒ tórúk tildes ulyt pen ulystardyń rýhanı birligin ydyratý men etnıkalyq otarlaý úderisin tezdetti. Myń jyldyq mádenıetinen qol úzgisi kelmeı, eldiń áleýmettik turmys deńgeıin kóterýge aýadaı qajetti qarjy-qarajattyń orynsyz tekke jumsalýyna qarsylyq bildirgen zııaly qaýymdy “eskishil-jańashyl”, “arabshyl-latynshyl” dep jikke bólýdiń, aralaryna syna qaǵýdyń utymdy sáti týdy.

Zady, ótken ǵasyrdyń 20–30 jyldary aralyǵynda ulyttyq mádenıettiń damýyna sýbektıvti, obektıvti san alýan kedergiler bolǵanyna qaramastan, Alash azamattary ǵajaıyp ǵylymı tóltýma tyrnaqaldy eńbekterdi ómirge ákelgeni qaıran qaldyrady. Qoǵam ómirindegi óris alǵan ashtyq, túrli epıdemııalar, turalap qalǵan sharýashylyqtar, gıperınflıaııa, ulyttyń bas kótergen tulǵalaryna qarsy uıymdastyrylǵan qýǵyn-súrgin mádenı-rýhanı saladaǵy serpiliske bóget bola almady.          

Manap Shámil búrkenshik esimimen Sáken Seıfollauly “Ashtardyń rýhtary” atty maqala jazyp, ıt qorlyqpen jandary ushqandardyń árýaqtarymen baquldasty. Aqqý aqyn jantúrshigerlik asharshylyq qasiretin kórgende erekshe tolqydy, júıe-júıesi bosady, kózdiń yp-ystyq jasyndaı tebirenis sezimi mólt-mólt etip, appaq qaǵaz betine úzilip-úzilip tústi: 

“...Áreń basqan... óńi qashqan,

Táltirektep ash, arýaq qýarǵan.  

Shyqqan jerden, turǵan kórden

Ólikteı bop, urttary sýalǵan.

Biraz júrdi... biraz turdy...

Ash arýaq jol aýyzyna qulady!

Biraz jatty... yshqynyp qatty

Álin jınap kóterildi, sulady.

...Tóńirekke kózin súzip,

Qazaq jurtyn – baýyrlaryn izdedi!

Ólgeninshe járdem kútip,

Tirshilikten áli kúder úzbedi.

...Jomart ediń, meıirimdi ediń,

Baýyrlarym, babam qazaq, qaıdasyń?

Bar edi ǵoı sansyz malyń,

Ol mal qaıda,.. Kim kórdi onyń paıdasyn?..” (Ash qazaq.“Aq jol” gazeti, 1922 jyl, 22 sáýir.). Tóńkeristiń ot-jalynynan ótken “Qyzyl suńqar” otyzynshy jyldary ashtan ólgen qandastarynyń máıitteri shashylǵan Almatynyń aıaq alyp júrgisiz kóshelerin kórgende ne oılady eken! Segiz qyrly, bir syrly Sáken seri shabyttana jyrǵa qosqan “Sovetstany”, sirá, keıin “Zymystanǵa” aınalaryn ol árıne bilmegen de bolar!?

Sákenniń bir qyry ‒ ádebıet tarıhyn zertteýshiligi. “Ádebıet hám onyń aǵymdary” atalatyn eńbeginde Sáken bylaı deıdi:

“... Buǵan eliktep Rýsıanyń 18 ǵasyrdaǵy aqyny Hırsakof§ óziniń “Rýsıada” degen jyrmen jazylǵan kitábin bastaǵanda bylaı dep bastaǵan:

“Poıý Rossııý Osvobojdennýıý,

Ot ıga varvarov tatar”. Onyń qazaqsha mánisi mynadaı bolady:

“Rýsıany jyrlaımyn, ‒

Ań-haıýandaı tatardyń

Quldyǵynan qutylǵan...”.

Hırsakof “Ilıadaǵa” eliktep, kitábin soǵan uıqas “Rýsıada” qylǵan. Osyndaı rýhben orystyń Ekaterına degen hatyn padshasyn madahlab Derjaýın degen sol hatyn padsha zamanynyń aqyny da azyraq elikteb jazyb júrdi. Máselen:

“O, Bogopodobnaıa arevna,

Kırgız-Kasakoı ordy!”. Onyń mánisi mynadaı bolady:

“Ýa, Qazaq-Qyrǵyz Ordasynyń

Táńirdeı padsha hanymy!”.

(Ekaterınany Derjaýın, bir maqtap óleń qylǵanda qyrǵyz-qazaqtyń padsha hanymy dep aıtqan. Buryn qyrǵyz-qazaqtyń, tatardyń myrzasy dep aıtqan. Derjaýın Rýsıanyń eń alǵashqy aqyny, ózi hrıstıan dinine kirgen noǵaıdyń myrzasy ekeni ras – Sákenniń túsiniktemesi.)” (“Qyzyl Qazaqstan”,1923 jyl, №15, 43 bet).

Qazaqta “Qul jıylyp bas bolmas, qum jıylyp tas bolmas” deıtin maqal bar. Reseı patshalyq qurǵan zamannan saıası ustanǵan baǵyty ‒ atasy tórúk ulyty men ulystaryn bólshekteý, bir-birine qarsy aıdap salý, jeriniń aýmaqtyq tutastyǵyn buzý, qutty qonysynan yǵystyrý, rýhanı aýyzbirshiligin joıý, áleýmettik jik salý, sharýashylyq turmysyn álsiretý, etnıkalyq assımılıaııaǵa túsirip, sińirip jiberýdi murat tutty. Bul áreketti ashyq túrde jasaǵany qupııa emes. 1917 jyly bılikke qarýly kóterilis arqyly qyzyl bolshevıkter kelisimen tórúktekti ulyt pen ulysty qýdalaý, qyrý, joıýdyń dıktatýralyq, sadıstik zorlyq-zombylyq ádis-tásili shekten shyqqanyna ótken ǵasyrdyń 20‒30 jyldary qazaq etnosy 75‒80 paıyzynan tirileı aıyrylyp, bas saýǵalap týǵan jerinen bosyp ketýine májbúr etti. Qyzyl ımperııanyń zulybmdyǵy qazaqtyń Keńes ókimetin jan-tánimen qoldaǵan zııaly ókilderine sheıin túgelimen azaptaý, qorlaýdan keıin atý jazasyna kesýdegi maqsaty ulyt retinde jer betinen túbegeıli joıyp jiberý edi. Keńestik qazaq ádebıetiniń negizin salǵan Sáken Seıfýllınniń aýyzdan-aýyzǵa jetken atylar aldyndaǵy sońǵy sózi qanshalyqty órlik pen ójettikke, tákáparlyq pen qaısarlyqqa, ar-ujdanyna qylaý túsirmegen márttigi qulaǵyńnyń túbinen sańqyldap turǵandaı jigerdi janıdy.      

“...Halqyma oq atqam joq, atpaımyn da,

Elimdi satqanym joq, satpaımyn da,

Aqtyǵy júregimniń ózime aıan,

Bul joldan qaıtamyn dep, aıtpaımyn da...”.               

 Reseıde bılikke qoly jetisimen qyzyl kommýnıster qazaqty otarlaýdyń strategııalyq qupııa jobasyn jasady. Eń áýeli qazaqty sońynan eritken saıası-rýhanı jetekshi ıntellektýaldyq kúshiniń yqpalyn álsiretý, olardyń ulyt aldyndaǵy abyroıy men bedelin túsirý maqsatynda ómirdiń barlyq salasynda keshendi is-áreketter júrgizý, alashtyń pármendi tulǵalaryna qarsy aqparattyq soǵys ashý kózdeldi. Arbanyń aldyńǵy dońǵalaǵy qalaı júrse, sońǵy dońǵalaq solaı júredi. Sondyqtan alashtyń bas adamdary salǵan sara joldy óskeleń urpaqtyń múldem jadynan óshirý maqsatyndaǵy ıdeologııalyq ustanymdy ákimshilik-bılik júıesi qaltqysyz oryndaýǵa barynsha belsendilik tanytty. Alashtyń asyl perzentterin týǵan ulytynyń tarıhynan bólip, jetpis jyl boıy qapasta, qarańǵyda jasyrý ‒ bul kúnniń kózin qolmen japqysy kep tyrashtanǵandaı soraqylyq edi.

Fılıp Isaevıch Goloıokın [shyn aty-jóni Shaıa Iovıch-Isakovıch] qoǵamda oryn alǵan kez kelgen qarsylyq pen narazylyq belgileri, keleńsiz qubylystardy aıaýsyz janshyp, keńestik ıdeologııaǵa kózsiz senetin sanany qalyptastyrý “uly qurbandyqsyz” áste bolmaıdy dep aqtaldy. Bul rette joǵarydan basqarylǵan erekshe nusqaý boıynsha jergilikti ákimshilik-bılik pen atqarýshy organdar buqara halyqqa terrorlyq qysym jasaýdyń barlyq sharalaryn qoldanyp, zorlyq-zombylyqtyń, jazalaýdyń ne túrine erik berdi. Beıkúná el-jurttyń qolyndaǵy bar dúnıe-múlkin, azyn-aýlaq dán-daqyly men jan baqqan malyn shyryldatyp tartyp alyp, arytyp, jutatyp, ólgeni ólip, aq degeni – alǵys, qara degeni – qarǵys Keńes ókimetiniń talaptaryn múltiksiz oryndaýdy eriksiz moıynsundyrdy. Qoǵamdyq ómirdegi bolmystyń betin búrkemeleý, jalǵan aqparat taratý – ǵylymı teris paıymdaýǵa, zertteýshilik qabiletti, tabıǵı talanttardy aqıqat joldan taıdyryp, jetpis jyldan astam urpaqtyń aqyl-oıyn shatastyrýǵa májbúrledi. Alaıda “almas kezdik qap túbinde jatpasy” aıan. Kúnderdiń kúninde shyndyq almas kezdikteı jarq etip, jaryp shyǵaryna shúbá joq. Aýrýyn jasyrǵan óledi. Qanǵa malshynǵan qyzyl ımperııanyń ótirikti saıasatqa aınaldyrǵan ustanymy aqyry túbine jetip, qýraǵan terekteı mort syndy. 

Memleket ataýlynyń ilim-bilimi murat tutqan saıası baǵyt-baǵdaryna baılaýly. Qazaq jastaryna sapaly bilim berýdi jeleý etip, Máskeýde oqýyna tańdaý jasaýdyń maqsaty – keńestik qurylystyń ıdeologııalyq múddesin qorǵaýǵa jergilikti ulyt ókilderinen kásibı mamandar daıarlaý men iske tartý edi. Máskeýde bilim alǵan Ǵabbas Toǵjanuly, Ilııas Qabyluly, [...], t.b. jastar qazaq elin “keńestendirý saıasatyna” jan-tánimen úles qosyp, Alash zııalylaryn, ulyt basyna tóngen qıyn-qystaý aýmaly-tókpeli, alasapyran zamanda ómirin qurban etken aq-adal perzentterin Aıdyń, Kúnniń amanynda kir jaǵyp, qaralap, opasyzdyq pen satqyndyq jasap, ary men qany tógilgen qasiretke uryndyrdy. “Eki aıaqty, jumyr basty pendege  “ıtsiń, ıtsiń” dese, úre bastaıdy” demekshi qyzyl kommýnısterdiń ıdeologııalyq dýasyna arbalǵan “ózgerisshil oqyǵandar” alashtyń ardaqtylaryna aýyz salyp, úrgeni bylaı tursyn, qaba bastady. Demek, bilimdiniń bári birdeı ulyttyq qaýipsizdikke qyzmet ete almaıtyny osydan-aq kórinip tur. Qansha jerden jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq dep álgilerdiń qylmysyn aqtaǵanmen, qazaqtyń tarıhı tanymynda jýylmaıtyn dyq qalyp qoıdy. Qazaqtyń oılaý júıesin, ulyttyq qadir-qasıetin, etnıkalyq erekshelik belgilerin joıýǵa baryn salǵan ıdeologııalyq ustanym qaıtkende de kóshpeli eldi dástúrli tirshilik úderisinen jańyltyp, ımperııanyń aıtqanymen júrý, aıdaǵanyna kónýge májbúrledi. Osy saıasatty Qazaqstanda júzege asyrýǵa ótken ǵasyrdyń 20 jyldary Máskeýde bilim alǵan “qazaq oqyǵandarynyń” birsypyrasy qoljaýlyq boldy. “Ishten shyqqan jaý jaman”. Qazaqty qurtqan óz ishinen shyqqan satqyndar. Bul qazaq arasynan ekijúzdi, jaltaq, kórip turǵanyn aıtýǵa jasqanatyn jasandy “zııaly qaýymdy” qalyptastyrdy. Saıası iri qaıratker, beıbitshilik úshin kúrestiń kórnekti ókili Djavaharlal Nerý “Otarlaýshy eldiń tárbıesin kórgen zııaly qaýym – óz halqynyń basty jaýy” dep tujyrymdaıdy. Talantty jastardy óz ulytynyń izashar sanatkerlerine qarsy qoıyp, aq joldan taıdyrǵan keńestik qyzyl ıdeologtar qazaq etnosyna sumdyq zulmat týǵyzdy. Bir ret ulytyna opasyzdyq jasaǵan jannyń boıy úırenip, kez kelgen qıyn-qystaý sátte satqyndyqqa psıhologııalyq-moraldyq jaǵynan beıim turady. Óıtkeni, ulyt muratyna qııanat jasaǵan “zııalylardy” keńestik saıasat árqashan marapattaý men syı kórsetý, erekshe qurmet pen bıik mansapqa jetkizý arqyly qyzyl ımperııanyń degenin istetýdiń ıdeologııalyq senimdi quralyna aınaldyrdy. Eger aıtqanǵa kónbese, tıisti mekemeler “kúnásin” jipke tizgendeı el aldynda áshkerelep, qurta salý, olarǵa túk te emes edi. Sondyqtan ulytynyń múddesine qarsy áreket etken ondaılar Keńes dáýirinde jalǵandy jalpaǵynan basyp ótti. Buǵan bizdiń ótken tarıhı tájirıbemizde mysal jeterlik. Al, keıbir iri isterge tapsyrys boıynsha teris kýálik bergenderdiń  artynda iz qalmas úshin “qupııa qaýipsizdik oryndar” olardyń kózin qurtyp otyrǵan. “Qulaǵyn satqan Táńiri atqan, Ońdyrar ma, ońar ma?!” dep Abaı aıtqandaı, Alash ardaqtylarynyń arasynda júrip, dushpanǵa “qońyraý” qyzmetin atqarǵan Ábdirahman Baıdildın sııaqty bireýge qazǵan orǵa ózi túskender de az emes. Maǵjannyń Baıdildınge jazǵan epıgrammasynda:

“Chık-chık,

Kolokolchık

         Dın, dın, dın.

 Syldyr-syldyr,

         Byldyr-byldyr

Baıdildın”, ‒ deýiniń astaryndaǵy ýytty kekesin syr osynda edi.

Reseı patshalyǵynan jalǵasqan, keńestik qyzyl kommýnısterdiń dáýirine ulasqan ımperııalyq basqynshylyq saıasattyń qazaqqa jasaǵan san túrli qysymdary men naqaqtan-naqaq qýǵyn-súrgini, ashtan qatyrýy men júrgizilgen qupııa tájirıbelerdiń zardaby, ıadrolyq qarýdyń jáne kosmostyq synaqtardyń jantúrshigerlik zulymdyǵy beıbit kúnde de jalǵasty. Qazaq elinde udaıy ústemdik etken ulyttyq-etnıkalyq erekshelikke qarsy joıympazdyq saıası-ıdeologııalyq maıdannyń áser-yqpaly ishten irigen shubar jylandardyń shyǵýyna sep boldy. Ondaılar qazaq bola tursa da, óz qandasyna shekesinen qaraıtyn egoıstik astamshyl, mansuqtaýǵa daıyn teksiz, ana tilinde sóıleýge arlanatyn surqııa, tili men diline ólerdeı ósh jádigóı, ulyttyq múddesin taban astynda tárk etýge shimirikpeıtin qýys keýdeler. Mundaı halqynyń qunarly qasıeti boıyna sińbegen satqyndar qaı qoǵamda da, qandaı ulyt pen ulysta da bolǵan. Demek, ondaılar qaı qoǵamdyq qurylysta da óte qaýipti qubylys. Eger el basyna syn saǵat týa qalsa, mundaı ekijúzdiler týǵanyn da satyp jiberýden taıynbaıtynyn tarıhtyń ay sabaǵy dálel.        

1922–24 jyldary kásip ıgerip, mamandyq alý maqsatymen Almanııada (Germanııada) oqýda bolyp qaıtqan Ǵ[azymbek] Birimjanuly, A. Muńaıtpasuly, Qazybekuly, Bıtileýuly, Mustafa Bókeıhanov syndy azamattardy “shet elge qyzmet etken jansyz” dep aıyptap, qýǵyn-súrginge ushyratty. Máskeýde bilim alǵandardan bulardyń ereksheligi – bar aqyl-oıymen ulytynyń kádesine jaraýǵa talaptanǵandyǵy. Olar sol úshin jazalandy.     

Keńestik saıasattyń shekten shyqqan surqııalyǵy men qatygezdigi Qazaq Elin katorgaǵa aınaldyrdy. Eshelon-eshelon ulyttar men ulystar arnaýly kúzetpen qazaq jerine deportaııalandy. “Taspen urǵandy, aspen urý” qazaqtyń qanyna sińgen qasıeti. Beıtanys jat jurttyń ókilderin, tutas myńdaǵan ash-jalańash etnıkalyq ártekti ulystardy qyzyl ımperııa atamekeninen kóshirgen, taǵdyrdyń tálkegine ushyraǵan shaqta, olardy qazaq halqy úıine kirgizip, baýyryna tartyp, aıaǵynan tik turyp ketýine járdem qolyn sozdy. Alash azamattarynyń artynda qalǵan súıgen jarlary men balalary da “halyq jaýynyń” otbasy retinde jyly uıasynan kúshpen syrtqa shyǵarylyp, azap lagerlerinde naqaq jazalandy. NKVD-nyń “Aljır”, “Aqlag”, “Qarlag”, t.t. “lagterde” myńdaǵan analar ondaǵan jyl boıy qamaqta ustaldy. Sondaı altynnyń synyǵy, tulpardyń tuıaǵy, qazaqtyń tuńǵysh kınorejısseri – Eskendir Tynyshbaev. Máskeýde kınomatografııa ınstıtýtynda oqyp júrgen Eskendir aǵa qaryndasynan ákesiniń abaqtyǵa qamalǵandyǵy, keıin Voronejge jer aýdarylǵandyǵy týraly jedelhat alady. Bul sýyt habardy estı sala ol alyp ushyp ákesine jetedi. Barar jer, basar taýy joq, beıtanys qalada kóshe sendelgen Muqamedjanǵa turǵylyqty mekenjaıy men azyn-aýlaq azyq-túligin daıyndasýǵa jáne ázirshe jeterlik qarajatpen kómektesip, Máskeýge oralǵan Esaǵańdy sol kúni tún ortasy aýa “alashordanyń baılanysshysy” degen aıyppen OGPÝ tutqyndap, jastyq shaǵynyń 19 jylyn konlagerde ótkizdi. Budan týra on segiz jyl buryn marqum Esaǵańmen óz úıinde dıdarlasýdyń, ońasha suhbat qurýdyń sáti túsken edi:

– Eń jamany – óz elińde, óz jerińde, óz qandastaryń, et jaqyn baýyrlaryń nuqyp, “jaýdyń balasy” dep júrse, sodan jamany joq. Ony basynan ótkizgen jan jaqsy biledi. Al, abaqtyda, konlagerde barlyq adam birdeı boldy. Álimhan Ermekuly – memleket qaıratkeri, taý-ken ınjeneri, ákemmen kóp jyl pikirles, qanattas júrgen azamat. Ol eki ret Qazaq Eliniń atynan Vladımır Ilıch Lenınniń jeke qabyldaýynda bolǵan. Álimhan aǵaı qamaýdan bosanǵasyn Shymkentke keldi. Ol kisige ádeıi barǵanymda ekeýimiz qushaqtasyp amandastyq. Aǵaıǵa aǵymnan jaryla, ant-sý iship, “men stýkach emespin!”, “Alash” partııasyna, meniń ákeme shyn júregińizden adalyn aıtyp, minezdeme berińizshi! – dep jalbaryna ótindim. Álekeń ba-a-r meıirimin tógip, – Seni aqyldy dep júrsem! – dedi de keńkildep kúlip aldy. Sosyn Ol “Nas mojno slomat, no sognýt ne mojet”, – dep orys tilinde saýalyma kópshe jaýap qatty. – Kommýnıstik partııaǵa kirgender ne tapty, bári atylyp ketti. Muhtar Áýezov ekeýimizdiń oıymyzsha, olar satqyndar, bálkim, qýlyq ta bolǵan shyǵar, árkimniń óz aqyly ózine jetedi. Al, seniń ákeńe jetetin adam joq, – dedi.

Mine, “Shalqaıǵanǵa ‒ shalqaı, tóbeń kókke jetkenshe, Eńkeıgenge ‒ eńkeı, tóbeń jerge tıgenshe” degen halyq danalyǵyn boıyna sińirgen Alash ardaqtylarynyń ómirlik kredosy.

Asharshylyqtyń sebebi kóp. Sonyń biri ‒ Keńes ókimeti ornasymen baı, bı, oqyǵyn-toqyǵandardyń barlyǵyn “feodalızmniń ókili, býrjýazııalyq ıntellıgenııa” degen jalǵan uran kóterip, kedeı, jalshyny bılikke tartyp, qoǵamdy qoldan nadandandyryp, tektilikke, rýhanı kósemdikke, óziniń kózqarasy, pikiri bar qazaq oqyǵandaryna taptyq jikteý arqyly aqparattyq maıdan ashyp, saıası-ıdeologııalyq shabýyl jasady. Baıdy joıý, onyń ornyna kedeı, jalshyny qoıý saıasaty ‒ teksizdiktiń saltanat qurýyna jol berdi. Aýqattylardyń bárin qýǵyn-súrginge salýdyń qahary kóp uzamaı qalyń buqarany, tutas el-jurtty qamtyp, talǵaýǵa dym nár tappaı tirileı ashtan qatqan ulyttyq apatqa, aıtýǵa aýyz barmaıtyn qasiretke soqtyrǵan áleýmettik-etnıkalyq daǵdarysty bastan keshirdi. Sóıtip kóziniń aldyn kóre almaıtyn “rýhanı soqyrlar”, ekijúzdi jyltyńdar, jaǵympaz jelbaǵarlar, paraqor, jalaqor ımansyzdar, shash al dese, bas alatyn áńgúdikter, ar-ujdanyn aıaqqa basqan naqurystar, áperbaqan, ur da jyq belsendiler el bastaýǵa, bılik aıtýǵa, qoǵamdyq tártipti saqtaýǵa, zań oryndaryna, ulyt taǵdyryna qatysty jaýapty qyzmetterge tartyldy. Qazaqtyń “qolymen ot kósetip” qazaqty qyrǵyzýdyń saıası túrli amaldaryn jasaýǵa májbúrledi. “Qoldan jasalǵan atqaminerler” qazaqtyń obalyna qaldy. “Bermese de baı jaqsy, jemese de maı jaqsy” degen halyq danalyǵy eriksiz eske tústi. Ideologııalyq nasıhat quraly sanalǵan merzimdi baspasóz attaryn “Kedeı”, “Kedeı teńdigi”, “Kedeı erki”, “Kedeı aınasy”, “Jalshy”, t.t. dep qoıý sánge aınaldy. Qazaq qoǵamyn rýhanı kedeılendirýge saıası múdde aqyn-jazýshylardyń shyǵarmashylyq qýatymen ádebıet pen mádenıet maıdanynda úles qosýyna yqpal etti. Ómirdiń barlyq salasynda Myrqymbaılar, Shoqpyttar tizgindi qolǵa alǵan “jańa zamannyń” tynys-tirshiligi men kórkem shejiresin keskindedi. Sonymen soıalıstik realızm ádisi “Uly Qazan” týdyrǵan “jańa adam” beınesin kórkem óner men ádebıette somdaýdy basshylyqqa alyp, qazaq qoǵamynyń áleýmettik bılik júıesin, býyn-býyn urpaqtyń tarıhı sanasyn qalyptastyrýǵa jarshy boldy.

Alǵashqy tóltýma oqýlyqtar men oqý quraldaryn Alash bilimpazdary jazǵany aıan. Statıstıkalyq derek boıynsha, 98% qara tanymaıtyn saýatsyz eldi tarıhı qysqa merzim aralyǵynda aǵartý sharalaryn júzege asyrýdyń abyroıy sol ardaqtylarymyzdyń enshisine tıesili. Keńestik dáýirde Alash aqylmandarynyń tárbıesin kórgen shákirt býyn jańa zamanǵa laıyq oqýlyqtar jazýǵa atsalysty jáne ony qoldanystaǵy oqý quraldarynyń ǵylymı-ádistemelik deńgeıinen áldeqaıda joǵary, áldeqaıda sapaly oryndaý úshin shyǵarmashylyq básekelestikke tústi. Mundaı talaptyń ózi áýelgi ázirde birsypyra izdenýge, shyndap eńbektenýge jeteledi. Búgingi tańda bizdiń elimizde jazý-syzýdy meńgermegen pende joq. Alaıda ǵylymı-tehnologııalyq úderistiń qaryshtaǵan aqparattaný zamanynda tól oqýlyqtardyń ulyttyq tárbıe men tanymdyq deńgeıi Alash arystarynyń bir ǵasyr burynǵy eńbekterinen áli asa qoıǵan joq.

VKP(b) Ortalyq Komıteti Qazaqstan ólkelik partııa komıtetiniń basshylyǵyna “saıası manıak” Shaıa Iovıch Goloıokındi jiberdi. “Aýyldy keńestendirý – bul shyn máninde Qazaqstandy keńestendirý. Sondyqtan barlyq salada bizdiń jumysymyzdyń ilgerileýi úshin qazaq kedeılerin uıymdastyrmaı áste múmkin emes, – dedi Goloıokın (“Sovetskaıa step”, 1926, 5 maıa) Ekinshi plenýmde sóılegen sózinde” (V. Mıhaılov. Hronıka velıkogo djýta. Dokýmentalnoe povestvovanıe. Alma-Ata SP “Interbýk”, 1990. S. 58–59.).  Bılik basyna kelgenine eki aı óter-ótpeste ol aýyl-aımaqty aralap, tanyspaı-aq “…aýylda baıdyń ústemdigi, rýdyń ústemdigi ózgerissiz saqtalǵan, shyn mánisinde ólkede keńes ókimeti ornamaǵan” (“Sovetskaıa step”, 1925, 4 dekabrıa) dep baıbalam salǵan kóripkel tujyrym jasady. “Sovetskaıa step” pen “Eńbekshi qazaq” gazetteriniń betinde “Aýyldy keńestendirý”, “Asyra silteý bolmasyn, asha-tuıaq qalmasyn” degen Goloıokınniń sózi uran etip kóterildi. Kóshpeli mal sharýashylyǵyn kásip etken qazaq aýylynyń tynys-tirshiligi men qalyptasqan dástúrli qoǵamdyq ahýalymen múldem sanasqysy kelmegen Goloıokınniń “Kishi Qazan” ótkizýdi jar salǵan maksımalıstik keýdemsoq, ospadarlyǵy – qoıǵa topalań tıgendeı eldiń esin shyǵardy. “Malym janymnyń sadaqasy, janym arymnyń sadaqasy” deıtin tekti ulytymyzdyń jer qaıysqan tórt túlik malyn túgel sypyryp, memleket menshigine kúshpen tartyp alýdyń syry – bıliktiń ne oılaǵany baryn aıtpaı-aq sezdirgendeı edi. Oraz Isaev Qazaqstan Ólkelik Komıtetiniń VI plenýmynda sóılegen sózinde 1929 jyly 40 mıllıon bas maldyń 1933 jyly sany 4 mıllıonǵa jeter-jetpes ekendigin moıyndaýǵa májbúr boldy. Stalınnen jáne Partııanyń Ortalyq Komıtetindegi negizgi basshylardan tótenshe sharalar júrgizýge, avantıýrıstik baǵytty berik ustaýǵa ruqsat alǵan Goloıokın ashyqtan-ashyq:

“...Sizder Zınovevtiń: “Qazaqstan Goloekınniń jeke bılik qurýy úshin basybaıly berildi”, – degenin bilesizder. Kez kelgen toptyń kósemderi Qazaqstanǵa [ıaǵnı bul arada Respýblıka atyn Goloıokın bılik basyndaǵy óziniń esimimen baılanystyryp tur – A.Mek.] qarsy shyǵyp baıqasyn – bir aptanyń ishinde kúli kókke ushady” (VI Vsekazakstanskaıa konferenııa VKP(b), stenografıcheskıı otchet, Kzyl-Orda, 15–23 noıabrıa, 1927 g., str. 137.), – dep (Náýbet. Qurastyrýshy Z[ahardın] Qystaýbaev. A.: Jalyn, 1990, 75 b.) ózeýreı aıbat shege ekpindeýi tirek eter súıengeni myqtylyǵynyń belgisi edi. Qolyna tıgen sheksiz bılikti ońdy-soldy paıdalanǵan Goloıokın birinshi kezekte ózine baqtalas bilikti azamattardy qýdalap, toz-tozyn shyǵaryp, jan-jaqqa shashyp jiberdi. Sosyn qoı deıtin qoja, áı deıtin aja bolmaǵan soń “ujymdastyrý” degen jeleýmen kóshpeli eldi tespeı sorǵan, shekten shyqqan arsyzdyqpen tonaýdyń saldarynan buryn-sońdy qulaq estip, kóz kórmegen ashtyq zobalańyna uryndyrdy. Qýjaq (Alash arystarynyń Goloıokınge qoıǵan laqap aty – A.Mek.) qoldan uıymdastyrǵan jan men tándi ashyqtyrýdyń, qasaqana jutatýdyń qazaqqa túrli pishini men ádisin qoldanyp-aq baqty.             

1931-32 jyldary qazaq dalasyndaǵy ashtyqty baspasóz betinde jazýǵa keńestik enzýra tıym saldy. Bul Alash arystary jappaı qýǵyn-súrginge ushyraǵan, elden jyraq jat ólkelerge jer aýdarylyp, konlagerlerde naqaqtan-naqaq azap shekti. Keńestik bılik bul saıası naýqanǵa qarsylyq kórsetetin ulyttyń áleýmettik belsendi bóliginiń áreket etýine aldyn ala qoǵamnan oqshaýlaý ádisterimen múmkindiginen aıyrdy. Sóıtip Alash azamattarynyń quqyn óreskeldikpen buzǵan zańsyzdyq arqyly qazaq ulytyna qarsy jasalǵan násilshildik qylmysyn qyzyl ımperııa álemdik qaýymdastyq aldynda jasyrýdy maqsat etti. Bul ómir sahnasyndaǵy qasiretti qoıylymnyń senarııiniń avtory Iosıf Vıssarıonovıch Stalın, rejısseri Fılıp Isaevıch Goloıokın [shyn aty-jóni Shaıa Iovıch-Isakovıch] boldy.

Joq-jitik, ash-jalańash adamdar úıindegi bar asyl dúnıesin, atadan balaǵa mura bolǵan jádiger buıymyn tiri qalý úshin talǵajaý eter talshyqqa aıyrbastady. Osy rette 1995 jyly abyz Abaıdyń týǵanyna 150 jyl tolýyna oraı uıymdastyrylǵan halyqaralyq ǵylymı-teorııalyq konferenııaǵa qatysqan Kıoln qalasynan kelgen Baımyrza Haıt aqsaqaldyń baıandamasy eske túsedi. Ol Germanııaǵa oqýǵa attanýǵa jınalǵan ótken ǵasyrdyń 20 jyldary qazaq jerinde antıkvar zattar men kitaptar sý teginge satylǵanyn, onyń úıinde kúlshe nanǵa aıyrbastap alǵan sol kezdegi qazaq tarıhy men mádenıetine qatysty jalǵyz-aq danamen basylǵan 3 myń kitaptyń saqtalǵanyn aıtqany bar. Ol qandaı kitaptar, onyń qazaq mádenıeti men tarıhy úshin ǵylymı mańyzy bar ma? “Mádenı muraǵa” baılanysty tıisti memlekettik mekemelerdiń bul derektiń anyq-qanyǵyn zertteý, izdestirý sharalary týraly buǵan deıin bizge aqparat belgisiz. “Altyn-kúmis tas eken, arpa-bıdaı as eken” degizgen qarǵys atqyr sharasyzdyqtan jany alqymǵa tirelgen jurt eski-qusqy týlaq, teri-tersek, bylǵary etik, beldik, torsyq, t.t. qolyna ilikkenin qazanǵa qaınatyp, tisine basty. Kúsh-qaıraty barlar indetip tyshqan aýlady, daladaǵy ósken shóptiń tamyryn qazyp jedi. El ishine túrli juqpaly indet tarady.

El ishinde ákimshilik bıliktiń júrgizgen arandatý saıasatyna narazylyq dúmpýler óris jaıdy. Ashynǵan jurt ádiletsizdik pen zorlyq-zombylyqqa tózbeı jergilikti ókimet oryndaryna qarsy kúresti. Bılik basyndaǵylardyń kútkeni de osy edi. Bul jalań qolmen bas kótergen qarsylyqtar memleketke jasalǵan qylmys retinde aıaýsyz janshylyp tastaldy. Birikken memlekettik saıası basqarmanyń málimeti boıynsha, 1929 jyly Qazaqstanda qatarynda 350 adam bar 31 “bandalyq qurylym”, 1930 jyly 1925 adamnan turatyn 82, 1931 jyly 3192 qatysýshysy bar 80 “banda” áreket etken. Osy kezde selolar men aýyldarda bulardan basqa 2001 “dushpandyq top” anyqtalǵan, olarda 9906 adam bolǵan, sondaı-aq, 10 396 jeke qaskóıler tutqyndalǵan. Osylardyń áreketteri saldarynan  1929–1931 jyldary 460 partııa-sovet qyzmetkeri óltirilgen, 372 dushpandyq antısovettik áreket jasalyp, 127 ret astyq órteý jáne maldy ýlandyrý oqıǵalary bolǵan (Náýbet. Qurastyrýshy Z[ahardın] Qystaýbaev. A.: Jalyn, 1990, 93 b.). 1931–1933 jyldar aralyǵynda Adaı okrýgine qaraǵan Tabyn aýdanynda (Aqtóbe oblysy kázirgi Baıǵanın aýdany) keńes ókimetiniń saıasatyna qarsy kóteriliske shyqqan. Tabyn aýdanynyń 1930 jyldyń 1 qazanyndaǵy partııa hatshysy Áljanovtyń málimeti boıynsha úı sany 1930 jyly 11782, jan sany 62663 bolsa, 1932 jyly 5769 shańyraq, 27943 adam qaldy nemese turǵyn halyqtyń 52% asharshylyqtyń qurbany boldy. Bul ıfrlar sol dáýirdiń shyndyǵyn beıneleıdi. Kemeldengen soıalızm qurǵan ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldary Baıǵanın aýdanynyń halyq sany 28000 myńǵa shaqqa jetti. Munan shyǵatyn qorytyndy aýdan halqynyń 30-shy jylǵy demografııalyq deńgeıin qalpyna keltirýge áli alda talaı jyl bar eken.  

Patsha zamanynda da, keńes dáýirinde de resmı júrgizilgen halyq sanaǵynda qazaqtyń sany udaıy ımperııalyq múdde turǵysynan kemitilip jazyldy. Árıne, onyń basqa da sebepteri bar bolar. Kóshpeli ómir salty tusynda qazaq metirke alýdy, ıakı týýy týraly kýálik alýdy bilgen joq. Sondyqtan kóship-qonǵan eldiń sany ımperııanyń tútin salyǵynyń sanymen esepteldi. Bul birinshiden, qazaqtardyń tútin salyǵyn az tóleýi úshin otbasynyń sanyn kemitip aıtýyna ıtermeledi. Dál osylaı mal basynyń sanyn da shektep berdi. Ekinshiden, ımperııanyń ásker qataryna alýynan saqtanyp, erkek kindikti jasyrýyna májbúrledi. Úshinshiden, jemqorlyq, paraqorlyq óristegen patshalyqtyń bıýrakrattyq apparatyndaǵy sheneýnikteri elden jıylǵan tútin salyǵynan “óz úlesin” aıyryp qalmaýy múmkin emes edi. Al keńes dáýirinde qazaqtyń naqty sanyn burmalaýdyń sebebi áleýmettik-etnıkalyq máselelerdi sheshýge jumsalatyn bıýdjet qarjysynyń qulaǵyn ustaǵandardyń ishtarlyq qyzǵanyshy men ımperııalyq múdde turǵysynan bólýine negiz boldy. Eń bastysy, qazaqtyń tabıǵı shıkizat qorynyń baılyǵy men sanatkerlik, ıntellektýaldyq qabilet-qarymy (potenıaly) qyzyqtyrǵany sondaı – ımperııa erte me, kesh pe etnıkalyq-rýhanı assımılıaııaǵa túsirýdi, ıaǵnı ulyt retinde túbegeıli jutyp qoıýdy kózdedi. Máselen, Qytaıda budan elý jyl buryn resmı esep boıynsha qazaqtyń sany bir mıllıon jarym dep kórsetilse, sol derek búgingi tańda da esh ózgere qoıǵan joq. Demek, bul ımperııa ataýlyǵa tán ortaq qubylys. Budan shyǵatyn qorytyndy ár dáýirdegi qazaqtyń sanyna qatysty demograftardyń súıengen derekterinde eleýli aýytqýshylyqtardyń bolýy zańdy qubylys. “Molda aıtqannyń bári sharıǵat emes, Ǵalym aıtqannyń bári qaǵıdat emes” degen. Qazaqtyń sanyna qatysty buǵan deıingi “qatyp qalǵan” ıfrlarǵa syn kózben qaraǵan jón. Ol túgil tehnologııalyq jaraqtyń aqparattaný múmkindigi kóz ilespegen búgingi kúni qazaqtyń óz qoly óz aýyzyna endi jetti-aý degen shaǵyndaǵy sanaqqa bólingen qarjy da sheneýnikterdiń jemsaýyna túsip ketip, anyq deregin bile almaı otyrmyz emes pe?

Orynborda “Qazaq” gazetiniń redaktory Ahmet Baıtursynulyna salynǵan talaı aıyppuldan qutqarýǵa demeý bolǵan, mıllıoner, “Shora” jýrnalynyń ıesi, tatardyń klassık aqyny Zákir Rameevtiń bar baılyǵyn bolshevıkter tartyp alǵany, Dárdman degen ádebı búrkenshik atpen tórúk álemine áıgili tulǵanyń aqyry aıanyshpen ashtan ólgeni belgili. Sol sııaqty Ýfada qoljazba “Sadaq” jýrnalyn Beıimbet Maılınmen birge shyǵarǵan qazaqtyń klassık jazýshysy Jıenǵalı Tilepbergenuly da ashtyqtyń qurbany boldy. Parodoks sondaı–aq tarydan dúnıejúzilik rekord jasaǵan Shyǵanaq Berseuly da ashtyqtan ajal qushypty. Tere berse, mundaı faktiler óte kóp.

Keńestik asharshylyq saıasaty men qýǵyn-súrginniń zobalańy qazaqtyń zııatkerlik oılaý júıesi men bıik óresin oısyratyp ketkeni sondaı ‒ ulytqa tán darhan danalyqtyń kózi tartylyp, bosaǵan shelekteı qańǵyrlap qaldy. Repressııa máshınesi qoǵadaı jaıpap ótken soń, qazaq qoǵamy qanshalyqty rýhanı qulazyǵandyǵyn abyz Abaıdyń batasyn alǵan, ilgeridegi Alash alyptarynyń tálim-tárbıesin kórgen jalǵyz-jarym sarqyty Muhtar Omarhanuly Áýezov syndy shalqyǵan túpsiz teńiz, asqar taýdaı bıik bilimpaz tulǵalary sanasaq bir qoldyń saýsaǵyna da jetpedi. Bul genoıd ‒ ulyttyń tektik qunarynyń tabıǵı ósýi men kemeldenýine, rýhanı-jasampazdyq damý sıpatynyń sapalyq deńgeıin uzaq ýaqytqa tejegen etnıkalyq toqyraýǵa ushyratty.

Asharshylyq qazaqtyń ulyttyq qundylyqtarynan túgel aıyrdy. Qazaqtyń myńdaǵan jyldyq suryptaýynan ótken asyl tuqymdy tórt túlik malynyń tuqymy, ıt pen qusynyń tuqymyna sheıin kóz jazyp qalýyna ákep soqtyrdy.

Asharshylyq ‒ qazaq ulytyn túbegeıli joıýǵa baǵyttalǵan keńestik saıası-áleýmettik, joıympazdyq joba. Vladımır Ilıch Lenın ‒ Reseıdegi 1905–1907 jyldardaǵy orys býrjýazııalyq tóńkerisiniń sátsizdikke ushyraýynyń sebebin taldaı kelip, bul ‒ 1917 jylǵy Uly Qazan tóńkerisiniń jeńiske jetýine úlken daıyndyq boldy dep baǵalaǵan edi. Dál osy senarıı boıynsha qyzyl ımperııanyń 1920‒24 jyldardaǵy júrgizgen asharshylyq saıasaty qazaq ulytyn túbegeıli etnıkalyq joıyp jiberýdiń 1931‒34 jyldardaǵy genoıdine basty daıyndyq edi. Sondyqtan 1931‒34 jyldardaǵy qazaq elindegi ashtyqty keńestik baspasóz quraldary jazýǵa ıdeologııalyq qatań baqylaý jasap, enzýralyq tıym saldy. Bul qyzyl ımperııanyń qazaq ulytyna ashyqtan-ashyq baǵyttalǵan qylmysyn búrkemelegen aıla-sharǵysy edi.

Osy eki ashtyqtyń zardabynan qazaq arasynda qansha qarny toıynsa da, ıaǵnı ózi toısa da, kózi toımaıtyn jemqor, buryn-sońdy joq meshkeılik, kembaǵal qulyqty qandastar paıda boldy. Áıtpese, memlekettik júıe ózgergen tarıhı ótpeli dáýirde qazaq jeriniń tabıǵı shıkizat qoryn ońdy-soldy talan-tarajǵa salyp, ulyttyq qazynamyzdy shet elge taratqandar baıyp, az ǵana jyl ishinde qaltaly mıllıarderler shyqty. Al, sol deýge jaramasa da, jeýge jaraǵan mıllıarder shonjarlar qazaq mádenıetine, ulyttyń rýhanı dúnıetanymyna aıtýly úles qosarlyq ne tyndyrdy?!

Bul sumdyqty kózben kórgenderdiń kóńil aınasyndaǵy máńgi qalyp qoıǵan kórinis sýreti: “Sol tusta ne kóp ‒ sharýaǵa salatyn salyq kóp: et, jún, maı, teri-tersekti aıtpaǵanda, súıek salyǵy, múıiz-tuqaı salyǵy, tipti ıt terisiniń salyǵyna sheıin (nege kerek ekenin bir Qudaıdyń ózi bilsin) bolǵany áli esimde. Ákimder men ókilder: “et kerek”, “jún kerek”, “maı kerek”, “sút kerek”, “astyq kerek”, “bárin de oryndaý kerek!” dep urandatqandy ǵana bildi. Jospar bitkendi asyra oryndaımyz dep jantalasqan olardyń  jáne jergilikti belsendilerdiń aýzyndaǵy sózi: “Jerden qaz, kókten saý ‒ bárin tap!” nemese “qaıdan tapsań odan tap: qaptyń túbin qaq!”. Zirkildegen ókilderdiń zorlap, qarý asynǵan mılıııamen qorqytyp kedeıdiń jalǵyz sıyryn etke tapsyrttyrǵanyn kózim kórdi. Álgi baıǵustyń: “Endi qatyn-balam ashtan óletin boldy ǵoı!..” ‒ dep eńiregende etegi toldy. Oǵan qarap jatqan ókil men mılıııa joq...” (Náýbet. Qurastyrýshy Z[ahardın] Qystaýbaev. Ótebaı Qanahın. Óz kózimmen kórdim. A.: Jalyn, 1990, 53 b.).

Batys Qazaqstanǵa áıgili Qyrdalyuly Qyzyl aqynnyń asharshylyq jyldary “Meshin-Taýyq” atty áni el arasyna keń taraǵan. Joqtaý sarynyndaǵy muńdy ánniń mátininde mynadaı joldar bar:

“Qazaqqa salmaq tústi Meshin-Taýyq,

Jigitke atqa mingen boldy qaýip.

Alashtan án ozdyrǵan Qyzyl aǵań,

Úıinen ishe almady kóje taýyp.

Qaıyrmasy:

O-o, erlerim-aı, O-o, elderim-aı!..

Jem-Saǵyz, Oıyl-Qıyl boılaı jaılap,

San satyp, sala saıyn bıe baılap,

Keshegi basta baǵym bar shaǵynda,

Báıgege at qosýshy em, Maılybaılap...

Qaıyrmasy:

O-o, erlerim-aı, O-o, elderim-aı!..

Jaılaǵan saharany elderim-aı,

Alashqa aty málim erlerim-aı!..

Zamanynyń jan alqymnan alǵan shaqta,

Shaǵaıyn kimge qaıǵy sherlerimdi-aı!..

 Qaıyrmasy:

O-o, erlerim-aı, O-o, elderim-aı!..”, ‒ dep keledi.                      

Keńestik ashtyq saıasaty qazaq ulytynyń sapalyq jáne sandyq ósýin júz jylǵa keri shegerdi. Qazaq ulytynyń damýy bir ǵasyrǵa toqtatylyp, kúlli genofondy joıylyp ketýge shaq qaldy. Óz jerinde azshylyqqa ushyraýy ulyttyq tabıǵı bolmys-bitiminiń damýy shektelýine, rýhanı nár alatyn bulaq kózderi bitelip, ana tiliniń áleýmettik-rýhanı qyzmet aıasynyń tarylýyna yqpal etti. Beınelep aıtqanda, bul myń jyl buryn báıgege qosylǵandarmen “qazaqtyń atyn” salystyratyn báz bireýlerdiń negizsiz mansuqtaýyna sebep boldy. Bul bizdiń tarıhymyzdaǵy orny tolmaıtyn zor shyǵyn, Uly Qasiret. Qazaqtyń besten úsh bóligi ashtyqtyń qurbanyna aınalyp súıegi kómýsiz ıen dalada shashylyp qaldy, bir bóligi jan saýǵalap shet jurtqa jer aýyp ketýge májbúr boldy, bir bóligi qalt-qult etip, áýpirimdep, áreń degende es jıyp, el qataryna qosyldy. Demograf ǵalymdar HH ǵasyrdyń basyndaǵy eki ashtyqtyń zardaby bolmaǵanda, qazaqtyń sany búgingi kúni 30–35 mıllıonǵa jeter edi degen ǵylymı boljam jasaıdy. Bizdiń paıymdaýymyzsha, bul ıfr naqty emes. Sebebi, 1897 jylǵy patsha ókimetiniń sanaǵy boıynsha qazaq kórshi ózbek ulysynan [mamandardyń zertteýinshe, bunda ózbekterdiń Reseıge engen aımaqtary ǵana qamtylǵan deıdi] úsh esege jýyq artyq, ıaǵnı, 4 mıllıon 84 myń bolǵany aıan (Kozlov V. Naıonalnostı SSSR. M., 1983 g.). Ashtyq zulmatyn kórmegen, jappaı qýǵyn-súrginnen aman ózbek halqy búgingi kúni 30 mıllıonǵa jýyq. Al, qazaqtar shet eldegisin qosyp eseptegende 15–17 mıllıon shamasynda. Demek, ashtyq bolmaǵanda qazaqtyń sany 60 mıllıonnyń ústinde bolar edi. Endeshe, ulyt basyna tóngen asa qaterli zobalańdy – tutas etnosty ashtan qatyryp, aqyl-esinen aıyryp, qutyn qashyrǵan sumdyqty qalaı umytýǵa bolady!? Mundaı qaterli kesapattyń sebep-saldaryn zerttemeı, oǵan ǵylymı baǵasyn bermegen ulyttyń bolashaǵy bulyńǵyr. Sondyqtan kóktemniń jazǵa ulasar sońǵy aptasyn qazaqty qynadaı qyrǵan “ashtyq saıasatyn” aıyptaıtyn, orny tolmas qasiretin eske alatyn memlekettik deńgeıdegi kúntizbege enetin ULYTTYQ QARALY KÚN jarııalap, súıegi aldaqashan qýraǵan, ár jerde kómýsiz shashylyp qalǵan ata-babanyń rýhyna taǵzym etýdi jyl saıyn úrdiske aınaldyrý lázim. Bul áli talaılardyń júreginde jarasy jazylmaǵan tarıhtyń ay sabaǵy – beıkúná beıbit eldi bir oq shyǵarmaı ashtan qatyrǵan ımperııalyq saıasattyń opasyzdyǵy. Qazaq danalyǵy “Óli rıza bolmaı, tiri baıymaıdy”, – deıdi. Demek, bul – árýaq aldyndaǵy urpaǵynyń azamattyq paryzy. Osy ıgi shara bizdi óz tarıhymyzǵa qurmetpen qaraýymyzǵa úıretedi, sol arqyly ulyttyq toptasýymyz ben yntymaǵymyzǵa qyzmet etýdi, jas urpaqtyń otanshyldyq sezimin oıatýdy nasıhattaıdy. Asharshylyq týraly buǵan deıin Jaqan Syzdyquly, Valerıı Mıhaılov, Tatıana Nevadovskaıa, Shahan Mýsın, Ǵalym Ahmetov, Ótebaı Qanahın, Sapar Baıjanov, Manash Qozybaev, Beksultan Nurjekeev, Adam Mekebaev, Talas Omarbekov, Smaǵul Elýbaev, Tursyn Jurtbaev, Maqash Tátimov, Báıdibek Tólepbaev, Beıbit Qoıshybaev, V. Osıpov, t.b. qalam tartty. “Qazaqtelefılmnen” “Velıkıı djýt” atty derekti fılm ekranǵa shyqty. Senarıı avtory – Valerıı Mıhaılov, rejıssıory – Qalıla Omarov.

Jalpy, qoǵamtanýshy ǵalymdar, ásirese zańgerler asharshylyqtyń qazaq ulytyna tıgizgen kesapatyn quqyqtyq turǵydan jan-jaqty ashyp berýge atsalysýy kerek-aq. Genetık ǵalymdar asharshylyqtyń ulytymyzǵa tıgizgen zııanyn ashyq aıtatyn ýaqyt keldi. Óıtkeni qazaq “Bir kún ashyqqannan qyryq kún aqyl surama” deıdi, al, tutas ulytty ashyqtyrýdyń zardaby qanshaǵa sozylatynyn kim bilgen? Álbette, ýkraındar sııaqty biz ımperııanyń rýhanı muragerinen qun suraýǵa ázir daıyn emespiz. Ol úshin áli ǵylymı-aǵartý sharalaryn pármendirek júrgizý qajet. Mustafa Shoqaıuly “Varshavadaǵy evreıdiń tisi aýyrsa, Amerıkadaǵy evreıdiń júregi aýyrady” degendeı, qazaqtyń máselesi – qazaqtyń bas aýrýyna aınalǵanda ǵana bul, bálkim, óz nátıjesin berer...  

Tabıǵat-Ana kóktemde jańbyr, qysta qar jaýyp, kir-qoqystan tazaryp, ıis-qońystan jýynyp-shaıynyp, shomylyp turmasa – qorshaǵan ortanyń ekojúıesi buzylady. Tabıǵattyń tóltýma perzenti jumyr basty pende de dál sondaı – tánin de, jan dúnıesin de aýyq-aýyq muntazdaı tazartyp, rýhanı shomylyp turmasa, kóńil aınasyn aıǵyz-aıǵyz kir basady. Joqshysy joq el jetim. Joǵaltqanymyzdy túgendeý – eldik murat. Erkindik súıgish, jasampaz ulytymyzdyń ǵasyrlar boıǵy asyl armany táýelsizdigine jetip, álemdik qaýymdastyq derbes memleket retinde Qazaqstan Respýblıkasyn tanyǵanyna da ekinshi onjyldyq. Búgingi tańda elimiz qoǵamdyq-saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq irgesi qalanǵan, ishki-syrtqy jaǵdaıy turaqty, baǵyt-baǵdary aıqyndalǵan, álemdegi básekege qabiletti memleketterdiń sanatynda tolyq qalyptasty. Endi óz bıligi ózindegi memlekettiń tarıhı tanymyn ulyttyq múdde turǵysynan muqııat ǵylymı tazartýdyń, qoǵamdyq sanany rýhanı saýyqtyrýdyń kezegi keldi. Osy rette mynadaı usynystardy ortaǵa salǵandy jón sanaımyz:    

1.“Ana tili” ulyttyq aptalyǵy “Ashtyq qurbandary” atty aıdar ashyp, oǵan ashtyqtyń zaýalyn tartqandar men estigen urpaqtary ózderiniń kórgen-bilgenimen bólisip, qalyń kópshilik ún qossa, tarıhı vakýýmdy toltyrýǵa sebi tıer, árýaq aldyndaǵy ıgilikti is bolar edi.

2.Memlekettik tapsyrys boıynsha “Qazaqfılm” kınostýdııasy ulyttyq qasiretti beıneleıtin derekti jáne kórkem kóp serııaly kınofılm túsirýge báıge jarııalansa.  

3.Elorda men Almatyda jáne oblys ortalyqtarynda ashtyq qurbandaryna arnalǵan kózdiń jasy kól bolǵan ulyttyq apatty beıneleıtin aınalasy qyrmyzy qyzyl gúlge oranǵan kompozıııalyq sýburqaq (fontan) eskertkish ornatylsa.

4.Respýblıkamyzda kóktemniń sońǵy bir aptasy ashtyq pen qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alatyn resmı memlekettik aza tutý kúnderi jarııalansa.

5.Shyǵarmashylyq odaqtar men jekelegen óner qaıratkerleri ashtyq taqyrybyna ózderiniń zııatkerlik qabiletimen atsalyssa.

6.Bul kúnderi Qudaıdyń Úıi – meshitter men shirkeýler de ashtyq qurbandarynyń rýhyna arnap duǵa oqylsa.

7.Ótken ǵasyrdyń 20–30-jyldaryndaǵy ashtyq taqyrybyna tyń qujattardy sóıletip, arnaıy ǵylymı zertteý monografııalar jazylsa.

8.Muraǵat, kitaphana qorlarynda saqtalǵan qujattar men fotosýretter jáne beınetaspalardyń kórmesi uıymdastyrylsa. 

9.Bul kúnderi buqaralyq aqparat quraldary ashtyq taqyrybyna arnalǵan ıkl habarlardyń baǵdarlamasyn jasasa.

§ Mura bolǵandyqtan túpnusqadaǵy emlelik, orfografııalyq erekshelikti sol qalpynda saqtadyq – A. Mektep-tegi.

Басқалармен бөлісе отырыңыз

Facebook

Twitter

Google+

VKontakte

WhatsApp

Telegram

Одноклассники

LinkedIn

Email

Copy link

Print