تەرەڭ ءبىلىم، ۇلت تاريحىنا قۇرمەت، قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى مەن قۇقىعى ءۇشىن كۇرەس – «الاش» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كىسىلىك كەلبەتىنىڭ ءبىر قىرى عانا.
حح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى، تاريحشى، جۋرناليست، جازۋشى جانە دراماتۋرگ قوشمۇحاممەد كەمەڭگەرۇلى بۇل وچەركىن 1922 جىلى اياقتاپ، 1924 جىلى ماسكەۋدەگى سسسر حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىنان شىعاردى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىنە ۇشىراعان ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ سوڭعى 15 جىلىن وسى ماسكەۋدە وتكىزىپ، كرەملدىڭ ءجىتى باقىلاۋىندا بولعان ەدى.
قازاق كوسەمى
ءاليحان بوكەيحان 1866 جىلى 5 ناۋرىزدا دۇنيەگە كەلدى. بۇل كەز وتارشىلدىق ساياسات سالدارىنان قازاق حالقى عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان كوشپەندىلەردىڭ ءداستۇرلى رۋلىق-قاۋىمدىق قاتىناستارىنان، جەرىنەن دە، ونى پايدالانۋ قۇقىنان دا اجىراي باستاعان، كوشپەندىلەردىڭ بايىرعى قۇندىلىقتارى شەتتەتىلىپ، جاڭاسى قالىپتاسا قويماعان الماعايىپ كەز ەدى.
پاتشالىق رەسەيدىڭ وتىرشىلدىق ساياساتى جىل وتكەن سايىن كۇشەيىپ، قازاق ىشىنە دەندەپ ەنە ءتۇستى، سونىڭ كەسىرىنەن حاندىق بيلىكتىڭ بايىرعى قۇرىلىمدارى جويىلىپ، قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنە جانە ونىڭ ءوز جەرىندە دەربەس ەتنوس رەتىندە ءومىر سۇرۋىنە قاتەر ءتوندى.
پاتشالىق بيلىكتىڭ وزبىر ساياساتىن جاستايىنان كورىپ، ءتۇيسىنىپ وسكەن ءاليحاننىڭ بويىندا وتارشىل بيلىككە عانا ەمەس، جان الىپ، جان بەرىسپەي-اق وتارلىق قامىتتى كيۋگە ءماجبۇر ەتكەن ءوز حالقىنىڭ
ءاليحان بوكەيحان اۋتورى ءارى رەداكتورى بولعان «گولوس ستەپي» گازەتىنىڭ 1907 جىلى قاڭتاردىڭ 13-ءى كۇنى شىققان سانى.
سالت-ساناسى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، شارۋاشىلىعى تۋرالى سىنشىل كوزقاراسى دا ەرتە قالىپتاستى.
1889 جىلى «وسوبوە پريباۆلەنىە ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» گازەتىنىڭ قازاق تىلىندەگى قوسىمشاسى – «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جاريالانعان ءوزىنىڭ العاشقى ماقالالارىندا-اق قازاق قوعامىنىڭ جاعىمسىز جاقتارى مەن قارا حالىقتى قاتىگەزدىكپەن قاناپ جۇرگەن نادان مولدا، بولىس پەن ستارشىندى، تويىمسىز بايدىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن ەكىجۇزدى اقىندار مەن وقىعان قازاقتاردى اياۋسىز سىنعا الدى.
«قىردا كىم بولسا دا سول موللا بولادى. از عانا وقۋ بىلەتىن قازاق، يا قاشقىن نوعاي، يا سارت، يا تاجىك. سول ادامدار بەك نادان ءھام نارسەنى... بىلمەيدى ءھام سولار نادان بولعان سوڭ قازاقتارعا اۋىپ، ولاردى مەيلىنشە بۇزادى. قاي قازاق موللاعا نانبايدى، اشىق كۇندى جاۋىن قىلامىن دەپ تۇرعان سوڭ... (قۇدايىنداي يلانادى)... ءبىر سورلى قازاق بار ما ەكەن... «جاقسى» اتانىپ جۇرگەن قازاقتار مەنەن موللالاردان كورمەگەن؟.. سول موللالار ناداندىعىمەنەن دىنگە قارسى وتىرىك ايتادى...» دەپ جازدى «ق. ويازىنداعى موللالارىنىڭ بايانى» دەگەن ماقالاسىندا.
«باسپاحاناعا حات» اتتى ماقالاسىندا اۋتور زۇلىمباي قارىمباەۆ سەكىلدى قازاق باي-بولىستارىنىڭ، سونداي-اق ءمۇساپىر بەيشارين ءتارىزدى قازاق كەدەيلەرىنىڭ جيىنتىق كەيىپكەرىن جاسادى: «ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدىڭ راستىعىن بايقايىن دەگەندەر ەلدەگى ءتىلماشتىڭ سپيسوك جورنالىن الىپ، كەز-كەلگەن جەرىنەن وقىپ كورسە بولعانى، مىنا جورنالدان زۇلىمباي قارىمبايۇلىن كورسە، 15 جىلقىسى، 100 قويى بار دەپ جازۋلى تۇرادى. انىعى 300 جىلقى، 700 قويى بولسا دا ءھام ءمۇساپىر بەيشاراۇلىن كورسە - 50 قويى بار، 5 جىلقىسى بار دەپ جازىلىپ تۇرادى. ول سورلىنىڭ ءىلىپ الار ھەش نارسەسى بولماسا دا سونداي بەيشارالار، ياعني ۋاقىتىمەن الىم بەرمەيمىن، ھەش نارسەم جوق دەپ ازار دا بازار بولادى».
ول بولىستاردى، پيسارلەر مەن ءتىلماشتاردى «سۇم»، «زالىم» ادامدار قاتارىنا جاتقىزدى.
باسقا ءبىر ماقالاسىندا اۋتور بىلاي دەيدى: «قىر حالقى بوس جۇرەدى. بوس وتىرعان باستارىنا اۋىر سىن تۋماعان سوڭ مەحنات-جۇمىسقا يلەنبەي، مال شارۋاسىمەنەن كۇنەلتىپ ءجۇردى. مال باعۋ ءوز جونىمەنەن جۇرە بەرەدى. ولگەنگە شەيىن ءبىر قازاق مال باعۋدى تۇزەۋگە ويلاعان جوق، قانشا زاماننان بەرى اتا-بابانىڭ جولىمەنەن جۇرەدى دە وتىرادى».
23 جاسار ءاليحان سول كەزدەگى قازاق قوعامى مادەنيەتىنىڭ تومەندىگىن، ادامي ادەپ پەن احلاقتىڭ جوقتىعىن وكىنە وتىرىپ ايتادى. حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتسىزدىعى، بولىستىق بيلىك ءۇشىن رۋ ارالىق كۇرەس، بارىمتا، بايلار مەن كۇشتىلەردىڭ كەدەيلەر مەن السىزدەردى اياۋسىز ەزۋى ەتەك الدى دەپ سانايدى.
بۇل جىلدارى، ءاليحاننىڭ كوزقاراسىنشا، قازاق حالقى باي مەن نادان مولدالاردىڭ جانە وتارشىل بيلىكتىڭ ءۇش جاقتان بىردەي ەزگىسىنە ءتۇستى.
بىراق ءاليحان قازاقتار تۋرالى: «قىر حالقى... عىلىم-ءبىلىم جايىپ جاتقان ءھام وزدەرى عىلىم-بىلىمگە كوڭىل بولگەن سەبەبىنەن كەشىكپەي-اق جاقسىلىقتى ءبىلىپ، ەڭسەسىن كوتەرۋگە اياق باسار، وزدەرىنىڭ سۇيەكتەرىنە بەرگەن اقىلى-ساناسى بولعان سوڭ...»، – دەپ جازدى.
كۇرەس پەن عىلىم
ومبى تەحنيكالىق ۋچيليششەسىن اياقتاعان ءاليحان سول كەزدەرى جۇرت جاپا-تارماعاي ۇمتىلاتىن زاڭگەر نەمەسە اسكەري كاسىپتى تاڭداماي، سانكت-پەتەربۋرگتەگى ورمان ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ، ورمانتانۋشى-عالىم ديپلومىن الىپ شىقتى. كەيىننەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە توتەنشە ەمتيحان تاپسىرىپ، زاڭگەر ديپلومىنا دا يە بولدى.
مىنە، وسىلايشا ءاليحان بوكەيحان دالا ولكەسى – قازاقستاننىڭ حالىق شارۋاشىلىعى بويىنشا ساراپشى مامان، ءىرى عالىمعا اينالدى. سونداي-اق ەكونوميست، تاريحشى، ەتنوگراف، ادەبيەتانۋشى رەتىندە تانىلدى. قازاق ەگىنشىلىگى مەن مال شارۋاشىلىعى، سونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سيىر، قوي جانە جىلقى شارۋاشىلىعى تۋرالى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جاريالادى. قازاق تاريحى، ەتنوگرافياسى، ادەبيەتى مەن فولكلورى تۋرالى جۇزدەگەن ماقالالار جازىپ، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «ەر تارعىن»، «ەر سايىن» سەكىلدى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بىرنەشە ۇلگىلەرىن جيناقتىپ، باسپا بەتىنە شىعاردى.
ول عىلىمي اتاققا دا، عىلىمي دارەجەگە دە ۇمتىلمادى، ويتكەنى نەگىزگى كۇش-جىگەرىن ساياسي كۇرەسكە جۇمسادى. كەيدە عىلىمي جۇمىستارىن ەرىكسىز ساياسي كۇرەس بارىسىندا جازۋعا تۋرا كەلدى. اكادەميك الكەي مارعۇلاننىڭ ەستەلىكتەرىندە، الاش كوسەمىنىڭ 1925-1927 جىلدار ارالىعىندا لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بولعاندىعى ايتىلادى.
قازاق جەرىنىڭ وتارلانۋى مەن بايىرعى جەر يەسى – قازاق حالقىنا سول كەزدىڭ وزىندە ءتيىپ وتىرعان جانە الدا دا تيگىزە بەرەتىن اسا اۋىر زارداپتارى تۋرالى بىرقاتار ءىرى ەڭبەكتەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ العا قويعان مۇراتىنىڭ جارقىن مىسالدارى بولا الادى. ءاليحان بوكەيحان بۇل زەرتتەۋلەردى سەمەي تۇرمەسىندە سەگىز اي وتىرعان كەزىندە دە جازعان ەدى.
«قازاقتىڭ سۋارمالى ەگىستىك جەرلەرىنىڭ الىنۋى»، «دالا ولكەسىنىڭ تۇكپىرلەرىندەگى ورىس قونىستارى»، «اقمولا وبلىسىنداعى پەرەسەلەندەردىڭ جەر ۇلەستەرى» دەپ اتالاتىن ماقالالارىنىڭ تاقىرىپتارىنان-اق ونىڭ قانداي وزەكتى ماسەلەلەردى ارقاۋ ەتكەنى ايقىن اڭعارىلادى. ءاليحان بوكەيحان بۇل ماقالالاردى باسقا جەردە ەمەس، وتارشىل مەتروپوليانىڭ ءدال جۇرەگىندە – پەتەربۋرگ قالاسىندا، «سيبيرسكىە ۆوپروسى» جۋرنالىندا جاريالادى. 1908 جىلى، تۋعان جەردەن جىراقتا، بوستاندىقتىقتىڭ ءدامىن تاتار-تاتپاستان-اق ساماراعا ايدالىپ كەتتى.
ساياساتكەر-رەاليست
ءاليحان بوكەيحان كەزىندەگى قۇدىرەتتى قازاق حاندىعىنىڭ بىرلىگى مەن كۇش-قۋاتىنان ايىرىلىپ، وتارلىق تاۋەلدىلىككە قالاي تۇسكەنىن ەگجەي-تەگجەيلى زەردەلەپ شىقتى.
ول قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ، رۋ كوسەمدەرى مەن بيلەرىنىڭ رەسەي يمپەرياسى وكىلدەرىمەن جازىسقان حاتتارىن زەرتتەي كەلە كەيبىرىن گازەتتەر مەن ارنايى جيناقتاردا جاريالادى. سونداي-اق دالانىڭ تاعى ءبىر كوشپەلى ەليتاسى – كەنەسارى حان باستاعان قارۋلى كوتەرىلىس تۋرالى ەل اۋىزىنداعى اڭىز-اڭگىمەلەردى جيناقتادى. ءاليحان بوكەيحان وسى ىزدەنىستەردىڭ ارقاسىندا بىرنەشە كەلەلى تۇجىرىمدار جاساپ، وي قورىتتى.
قازاقتىڭ بىرلىگى مەن تاۋەلسىزدىگىن ساقتاي الماۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبىن ول ەل تىزگىنىن ۇستاعانداردىڭ، ءتىپتى ەڭ قاتەرلى كەزدىڭ وزىندە، ياعني جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە دە ەل ىشىندە اۋىزبىرلىك ورناتا الماۋىنان كورەدى.
الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحان شىعارعان "يرتىش" پەن "وميچ" گازەتتەرى.
«بۇرىنعى بيلەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى، – دەپ جازادى ءاليحان بوكەيحان، – كۇش-قۋاتىنىڭ بارلىعىن ءوزارا تالاس-تارتىس پەن قىرقىسقا سارپ ەتتى» (تۇرىك بالاسى. قازاقتىڭ تاريحى. «قازاق»، 1913, № 2.).
الىپ رەسەي يمپەرياسىمەن الىسىپ، بايىرعى تاۋەلسىزدىكتى قارۋلى كوتەرىلىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس دەپ تۇجىرعان ءاليحان بوكەيحان «بۇل جولدى حالىقتىڭ جاپپاي قولداۋى دا نەعايبىل، كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراۋى – سونىڭ ءبىر كورىنىسى» دەپ ەسەپتەدى.
الاش جەتەكشىسى وتارشىل يمپەريانى ساياسي تۇرعىدان رەفورمالاپ، فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالى مەملەكەتكە اينالدىرۋ ارقىلى عانا قازاقتىڭ اۋەلى ءوزىن-ءوزى بيلەپ، كەيىن تولىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋىنە بولادى دەپ سانادى.
ول مۇنىڭ ۇزاق تا ازاپتى جول بولسا دا، ەڭ دۇرىس جول ەكەنىن كورە ءبىلدى. سوندىقتان دا 1905 جىلى «حالىق بوستاندىعى» نەمەسە كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتيانىڭ (كادەت پارتياسى) اقمولا وبلىستىق جانە ومبى قالالىق كوميتەتتەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلارى مەن جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى بولدى.
پارتيا 1905 جىلى 23 ءساۋىر مەن 17 قازانداعى مانيفەستەردىڭ ارالىعىندا دۇنيەگە كەلدى، بىراق از ۋاقىتتا-اق رەسەيدەگى ەڭ ءىرى ءارى اسا تانىمال وپپوزيتسيالىق ۇيىمعا اينالدى. كادەتتەردىڭ باعدارلاماسى مەن العا قويعان ماقسات-مىندەتتەرى قازاق حالقىنىڭ ارمان-تىلەگىنە ساي كەلدى. بۇل پارتيا «ادامنىڭ جەكە باسىنا قول سۇقپاۋشىلىقتى; ۇلتىنا، ءدىني سەنىمىنە، تەگى مەن جىنىسىنا قاراماستان ازاماتتاردىڭ تەڭدىگى مەن بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋدى; حالىق وكىلدىكتەرىنە دە، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنا دا جالپىعا بىردەي، تەڭ، توتە جانە قۇپيا سايلاۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋدى; جەر رەفورماسىن زاڭنامالىق تۇرعىدان شەشۋدى، ۇلتتىق تالاپتاردى ءادىل ورىنداۋدى» تالاپ ەتتى.
قازاقتىڭ ساياسي تالاپتارى
تاۋەلسىزدىكتى بايىرعى حاندىق باسقارۋ ينستيتۋتتارى نەگىزىندە قالپىنا كەلتىرۋدى ءاليحان بوكەيحان دۇرىس دەپ سانامادى. سول سەبەپتى دە ول وزگەشە ستارتەگيالىق ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلدى. بۇل ۇمتىلىستارىنىڭ ءبىر پاراسى «قارقارالى پەتيتسياسى» دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان 1905 جىلعى «قازاقتاردىڭ پەتيتسياسىندا» كورىنىس تاپتى.
«قازاقتاردىڭ پەتيتسياسىنىڭ» باستى ۇيىمداستىرۋشى جانە نەگىزگى اۋتورى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قازاق حالقىنىڭ بەيبىت ساياسي تالاپتارىن ورىس يمپەراتورىنا دەرەۋ پوشتامەن جىبەرۋدى قولعا العانى تۋرالى ونىڭ «دالا ولكەسىندەگى سايلاۋلار» دەپ اتالاتىن وچەركىندە جان-جاقتى ايتىلادى.
ءاليحان بوكەيحان بۇل تالاپتاردى پەتەربۋرگتىڭ «سىن وتەچەستۆا» گازەتى مەن ومبىنىڭ «يرتىش» گازەتىندە جاريالاپ، ولاردى ءوزى رەداكتسيالاپ شىقتى. «قازاقتاردىڭ پەتيتسياسىنىڭ» ءتورتىنشى تارماعىندا «قازاق وتىرعان جەرلەردىڭ قازاقتىڭ مەنشىگى بولىپ سانالاتىنىن پاتشا وكىمەتىنەن مويىنداۋدى» تالاپ ەتكەن ءاليحان بوكەيحان «جەرسىز مەملەكەت بولمايدى» دەگەن ۇستانىمدا بولدى. قازاق جەرىن ساقتاپ قالۋ جانە رەسەيدىڭ قازاق جەرىنە ورىس شارۋالارىن ورنالاستىرۋىنا جول بەرمەۋ ماقساتىنداعى قاجىرلى كۇرەستى ول سانكت-پەتەربۋرگتەگى وقۋىنان ومبىعا ورالىسىمەن باستاپ كەتتى.
قازاق حالقى پەتيتسيادا قازاق بالالارى ءبىلىم الاتىن بارشا باستاۋىش مەكتەپتەرگە انا ءتىلى مەن جازۋىن ەنگىزۋدى، قازاق تىلىندە گازەت شىعارىپ، ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى.
ءاليحان بوكەيحان كەيىنىرەك سىرتتان تاڭىلعان جات زاڭدارمەن ەمەس، قازاق حالقىنىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كەلەتىن جوسىن-جورالعىلار بويىنشا ۇكىم شىعاراتىن قازاقتىڭ بايىرعى بيلەر سوتىن قالپىنا كەلتىرۋدى ۇسىندى. بۇل رەتتە مىسال رەتىندە انگلياداعى سوت بيلىگىن العا تارتتى. ول ءۇشىن بيلەر مەن بيلەردىڭ سوت بيلىگىن اكىمشىلىك بيلىككە تاۋەلسىز ەتۋ قاجەت دەپ سانادى.
«الاش» قوزعالىسىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنىڭ ءبىرى – دالا ولكەسىنە «زەمستۆو»، ياعني جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن جاپپاي ەنگىزۋ. زەمستۆو ەنگىزىلگەن جاعدايدا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ جۇيەسى كۇشەيىپ، بەلگىلى ءبىر اۋماقتا جينالعان سالىقتى مەكتەپ، اۋرۋحانا، جول جانە تاعى دا باسقا ماڭىزدى الەۋمەتتىك نىساندار قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە، ياعني جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمدى سالىپ، دامىتۋ مۇمكىندىگى بولاتىن ەدى.
مەملەكەتتىك دۋمادا تيەسىلى زاڭ قابىلداۋ ارقىلى دالا ولكەسىنە جاپپاي زەمستۆو ەنگىزۋگە ۇمتىلعان ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۇپكىلىكتى كوزدەگەنى قازىرگى قازاق مەملەكەتىن، ونىڭ بەرىك ىرگەتاسىنان قالاۋ ەدى.
العاشقى دەموكرات
وسىناۋ ستراتەگيالىق ماقساتتارعا جەتۋ جولىندا ۇلتتىق زيالى قاۋىمعا دا، قاراپايىم بۇقارا حالىققا دا جاقىن يدەيا اۋاداي قاجەت ەدى.
ءاليحان بوكەيحان قازاقتاردى رۋعا دا، جۇزگە دە جىكتەمەدى، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە دە، بىلىمىنە قاراي دا بولە-جارمادى. قازاقتى ءبىرتۇتاس حالىق رەتىندە كورگىسى كەلدى. وسى ورايدا ول ۇسىنعان الاش اتاۋى ۇلتتى ۇيىستىرۋعا مۇرىندىق بولاتىن تاماشا يدەيا بولىپ شىقتى. بۇل يدەيانى ءاليحان بوكەيحان الاش قوزعالىسى پايدا بولعانعا دەيىن-اق ءاردايىم ايتىپ جۇرگەن ەدى. سوناۋ 1910 جىلدىڭ وزىندە-اق «قازاقتار» دەپ اتالاتىن تاريحي وچەركىندە قازاقتاردىڭ سوعىس ۇرانى «الاش دەگەن ميفتىك تۇلعا» ەكەنىن اتاپ وتكەن بولاتىن.
1913 جىلى جازعان «قازاقتىڭ تاريحى» دەپ اتالاتىن ماقالاسىندا الاش اتاۋىنا تەرەڭىرەك توقتالىپ، الاش اتاۋىنىڭ استارىندا «جەتەكشى» دەگەن ماعىنا جاتقانىن ايتادى. «جوشى حاندى حالىق «الاش» دەپ اتاپ كەتتى. بۇل «الاشتىڭ – الاش جۇرتىنىڭ باسشىسى» ەكەنىن بىلدىرەدى» دەپ جازادى «تۇرىك بالاسى» («قازاق»، 1913, № 7).
1917 جىلى قاراشا ايىندا وتكەن قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ سايلاۋىندا قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى «ءۇش ءجۇز» پارتياسىن ەمەس، «الاش» پارتياسىن قولدادى، ءسويتىپ «الاش» پارتياسى 43 دەپۋتاتتىق مانداتتى يەلەندى. «الاش»
ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان 1937 جىلى شىلدە ايىندا تۇتقىندالعان كەزدە ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتا. رەسەي فسب-نىڭ مۇراعاتىنداعى قۇجات. ماسكەۋ، اقپان، 1995 جىل.
پارتياسى قازان توڭكەرىسىنىڭ قارساڭىندا رەسەيدەگى ەلۋگە جۋىق پارتيانىڭ ىشىندە سەگىزىنشى ورىندا تۇرعان ەدى.
ءاليحان بوكەيحان شىنايى دەموكراتتىق جولعا ءتۇستى. شىنايى ساياساتى باعامداي بىلەتىن ول ءوز ەلىنىڭ رەسەي فەدەراتيۆتى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىندا بولاشاعى بولمايتىنىن اڭعاردى.
الاش كوسەمى 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى كەزىندە باتىس مايداننىڭ تىلىندا جۇرگەن بولاتىن. كۇتپەگەن توڭكەرىستەن كەيىن ول ورال وبلىسى مەن بوكەي ورداسىندا قازاق سيەزدەرىن ۇيىمداستىرىپ، وتكىزۋ ءۇشىن مايداننان شافقات بەكمۇحامەدۇلى مەن ءۋاليدحان تاناشۇلىن جىبەرەدى. ولارعا سيەزدە قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، كۇيشى، ورىنبور كادەت كورپۋسىنىڭ تۇلەگى، ءابىلحايىر حاننىڭ بەدەلدى تۇقىمى شاڭگەرەي بوكەيۇلىن جەتەكشى ەتىپ سايلاۋدى اماناتتايدى.
اماناتتى مويىندارىنا العاندا ەش قارسىلىق بىلدىرمەگەن بۇل ەكەۋى نەگە ەكەنى بەلگىسىز بوكەي ورداسىنا بارار جولدا شاڭگەرەيگە قاراي ات باسىن بۇرماعان. (بۇل جايت 1933 جىلى الماتى مەن قىزىلوردا قالالارىندا شىققان، نۇعىمان مانايۇلى قۇراستىرعان شاڭگەرەي بوكەيۇلىنىڭ ءومىرى تۋرالى كىتاپتىڭ العىسوزىندە سۋرەتتەلگەن).
ءاليحان بوكەيحان وسى امانات ارقىلى ورىنبوردا وتەتىن جالپىقازاق سيەزىندە شاڭگەرەي بوكەيۇلىن «الاش» جەتەكشىسىمەن تەپە-تەڭ جاعدايدا الاشوردا اۋتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ (حالىق كەڭەسى) توراعاسى قىزمەتىنە ناعىز دەموكراتيالىق سايلاۋ جولىمەن داۋىسقا ءتۇسىرۋدى كوزدەگەن بولاتىن.
الايدا سيەزدە ونىمەن بىرگە باسقا ەكى كانديداتتىڭ (تاعى دا ءاليحان بوكەيحاننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا ەكىنشى دۋما دەپۋتاتى باقىتكەرەي قۇلمانوۆ پەن ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ) داۋىسقا تۇسكەنى بەلگىلى. ءاليحان بوكەيحان بۇل ۇسىنىستارىنان قازاقستاندا دەموكراتيالىق سايلاۋ ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن قالاعىسى كەلگەنى بايقالادى.
كىسىلىك پەن قاراپايىمدىلىق
ءاليحان بوكەيحاننىڭ ادامشىلىعى، قايراتكەرلىگى مەن كىسىلىك قاسيەتتەرىمەن ەرەكشەلەندى. ول پىكىرلەستەرى مەن جولداستارىنىڭ ەڭبەكتەرىن قاي ۋاقىتتا دا ورىندى باعالاي ءبىلدى.
1914 جىلى ونىڭ سەرىكتەستەرى ءارى دوستارى، سول كەزدە ورىنبور قالاسىندا شىعىپ تۇرعان «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى مەن ورىنباسارى – احمەت
الاش باسشىلارى (سولدان وڭعا): احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءاليحان بوكەيحان، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى.
بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى «گازەت بەتىندە ۇكىمەتكە قارسى ماقالا جاريالادى» دەگەن جەلەۋمەن تۇتقىنعا الىندى.
بۇل ۋاقيعانى جەدەلحات ارقىلى بىلگەن ءاليحان بوكەيحان «قازاق» گازەتىنىڭ كەلەسى نومىرىنە «ۇيات!» دەگەن ماقالا جاريالاپ، الاشتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنا قولداۋ كورسەتتى. ءوزىنىڭ دە سامارا گۋبەرنياسىندا ايداۋدا جۇرگەنىنە التى جىل بولعانىنا قاراماستان «الاش» كوسەمى پىكىرلەستەرىنە تىلەكشى ەكەندىگىن وسىلايشا تانىتتى.
«ا.ن.راديششەۆ... اباقتىعا جابىلىپ، 10 جىلعا سىبىرگە ايدالدى. ونىڭ زامانداسى، تاعى ءبىر گازەتشى، ەۋروپاعا جول اشقان ن.ي.نوۆيكوۆ شليسسەلبۋرگ بەكىنىسىندە 15 جىلىن وتكىزدى. احمەت جانە مىرجاقىپ باۋىرلارىم! سەندەردى قاماعان تۇرمە – راديششەۆ پەن نوۆيكوۆ وتىرعان تۇرمە. رەسەيدە ەڭ بولماعاندا ءبىر رەت تۇتقىندا بولماعان سانالى ادامدار ساناۋلى-اق. دوستوەۆسكي، پوتانين، كورولەنكو، چەرنىشەۆسكي، موروزوۆ سىقىلدى جازۋشىلار دا تۇرمەدە وتىردى.... سالتىكوۆ، گەرتسەن، پۋشكين، لەرمونتوۆ، تۋرگەنەۆتەر ايداۋعا كەتتى...» («قازاق» گازەتى، № 54, 1914 ج. سامارا).
ءاليحان بوكەيحان قاراپايىم ءومىر ءسۇردى. ول تۇتقىنعا الىنىپ، 1937 جىلى اتىلىپ كەتكەندە، قىزى ەليزاۆەتا مەن نەمەرەسى ەسكەندىرگە ماسكەۋدىڭ كوممۋنالدىق پاتەرىنەن ءبىر بولمە مەن كىتاپتار، فوتوالبوم، بىرقاتار قولجازبالارى، سونداي-اق... قازىر الماتىدا ءومىر سۇرەتىن نەمەرە تۋىسىنىڭ قولىندا ساقتاۋلى تۇرعان ناسىباي شاقشا عانا قالدى.
ءاليحاندى 1933 جىلى ماسكەۋدە ءبىر-اق رەت كورگەن قازاق سوۆەت جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ايەلى ءماريام 2000 جىلى جەكە كىتاپ بولىپ شىققان ءوز ەستەلىگىندە الاش كوسەمىنىڭ تۇلعاسىنا دەگەن ەرەكشە تاڭدانىسىن:
ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحانوۆتىڭ اتىلار الدىنداعى سۋرەتى. بۋتىركا تۇرمەسى، ماسكەۋ، 1937 جىل. سسرو كگب-سىنىڭ مۇراعاتىنداعى سۋرەت.
«بوكەيحانوۆ وتە تارتىمدى ادام ەكەن... سىرت كەلبەتىنەن ناعىز اقسۇيەكتىك قاسيەت بايقالادى. ماڭعاز، ءجۇزى سۋىق» ء(ماريام مۇقانوۆانىڭ «ساعىنىشىم – ءسابيتىم» كىتابىنان) دەپ سۋرەتتەيدى.
سماحان تورەنىڭ ەستەلىكتەرىندە ءاليحاننىڭ «تۋعان جەردەن ءۇش ارشىن جەر بۇيىرسا جەتەدى» دەگەن ءسوزدى اعايىن-تۋىستارىنا ءاردايىم قايتالاپ وتىراتىنى ايتىلادى.
الايدا، ءاليحان بوكەيحانعا دا، ونىڭ قىزدارىنا دا، نەمەرەسى ەسكەندىرگە دە اتا-بابا جەرىنەن توپىراق بۇيىرمادى. بارلىعى ماسكەۋدە جەرلەندى. تەك تاياۋدا عانا الاش كوسەمىنىڭ كۇيەۋ بالاسى، 1920 جىلدارداعى ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى سماعۇل سادۋاقاسوۆ دەنەسىنىڭ كۇلى ماسكەۋدەن استاناعا اكەلىندى. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن ونى قايدا جەرلەۋ ماسەلەسى شەشىلمەي وتىر.
قازاقستان ونەركاسىبىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە جانە وسى سالاداعى ءىرى عالىم رەتىندە قالىپتاسۋىنا زور مۇمكىندىگى بولعان، جەزقازعانداعى ءتۇستى مەتالدار كەنىن يگەرۋدىڭ باستاۋىندا تۇرعان ونىڭ ۇلى وقتايدىڭ (پاسپورت بويىنشا سەرگەي) دا قايدا جەرلەنگەنى بەلگىسىز. وقتاي شامامەن 1957 جىلى جۇمباق جاعدايدا ومىردەن ءوتتى.
