Abaidy, Abai mūrasyn alǧaş zerttegen – HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylary, alaştyqtar.
Abai Qūnanbaiūlynyŋ közı tırısınde şyqqan bırlı-jarym öleŋderı «Dala uälaiaty» gazetınde jariialandy. Qoljazba küiınde qoldan-qolǧa taraǧan aqyn mūrasyn tuǧan halqyna oraltu ısınde Alaştyŋ Ä.Bökeihan, A.Baitūrsynūly, M.Dulatūly, S.Toraiǧyrov syndy qairatkerlerı eren eŋbek sıŋırdı.
TŪŊǦYŞ ABAITANUŞY
Alaştyqtardan alǧaş Abaidy zerttep, onyŋ mūrasyn tanyǧan — Älihan Bökeihan. Derekterge süiensek, ol 1903 jyly Abaidyŋ közı tırısınde Sankt-Peterburgte basylyp şyǧatyn «Kirgizskii krai» kıtabynyŋ HVIII tomynda «Qyrǧyz aimaǧynyŋ tarihi taǧdyry jäne onyŋ mädeni jetıstıkterı» atty eŋbek jariialaidy. Onda ol Abaidyŋ tuyndylaryn formasy men mazmūny jaǧynan airyqşa şyǧarmaşylyq dei kele, ony qazaqtyŋ jaŋa ädebietınıŋ köşbasşysy dep baǧalaǧan,
Al Abai dünieden ötken soŋ 1905 jyly ūly aqynnyŋ qaitqanyna bır jyl toluyna bailanysty «Semipalatinskii listok» gazetınde «Abai Qūnanbaev» atty maqala jariialaidy. Maqalada Alaş kösemı Abaidyŋ ata-tegı, ösken ortasyna toqtala kele, aqynnyŋ şyǧarmaşylyǧyn maŋyzy zor ruhani mūra dep baǧa beredı.
«Abai – poetikalyq quattyŋ iesı, qazaq halqynyŋ maqtanyşy. Abai siiaqty halyqtyŋ ruhani tvorchestvosyn osynşa joǧary kötergen qazaq aqyny älı kezdesken joq» dep Älihannyŋ baǧa beruınıŋ özı Abaidyŋ ädebi mūrasyn tereŋ, jan-jaqty tanyp bılgen zertteuşı ekenın körsetedı. Abaidyŋ aqyndyq därejesınıŋ Europa sapasyna jeterlıktei därejede alǧaş ret män berıp pıkır aitqan da Älihan bolatyn.
Sondai-aq, Älihan Bökeihan Abaidyŋ şyǧarmalar jinaǧyn baspa betıne jariialau ısınde mūryndyq bolady. Abaidyŋ ınısı Käkıtaimen tyǧyz bailanys ornatyp, 1909 jyly Peterborda aqynnyŋ tūŋǧyş şyǧarmalar jinaǧyn bastyrtyp şyǧarady. Būl jinaqty bastyru jūmysy aqyn dünieden ötısımen qyzu qolǧa alynǧan bolatyn. Bıraq onyŋ patşa ükımetınıŋ tarapynan qudalanuy jūmysty keşıktırıp, 5-6 jylǧa sozylyp ketuıne äkelıp soqtyrady.
«Alty Alaş kösemınıŋ ömırıne qatysty erekşe nazar audara ketetın jait: Älihan Bökeihan otarlyq ezgısınde otyran «qalyŋ elı qazaǧynyŋ» qūqy men azattyǧy üşın qiian-keskı küresın ǧylymi-publisistikalyq qyzmetımen, onyŋ ışınde abaitanuşylyǧymen qosa qatar atqaryp jürdı. Sonyŋ bırden-bır aiǧaǧy: Älihan otarşyl imperiianyŋ I Memlekettık dumasy deputattyǧyna tüsu üşın sailaualdy nauqanyn ötkızu jäne ıs arasynda özı redaksiialap bolǧan Abai şyǧarmalarynyŋ qoljazbasyn baspaǧa tapsyru oiymen 1906 jyldyŋ 8 qaŋtarynda Ombydan Semeige kele jatqan jolynda – Tūzqala (Pavlodar) ırgesındegı kazaktardyŋ Iаmyşevskii kentınde tūtqynǧa alynady. Qoljügı (portfelı) ışındegı Abai qoljazbasymen bırge tärkılenedı. Iаmyşevskii kentınen Tūzqalanyŋ abaqtysyna jabylǧan künnıŋ ertesıne – 10 qaŋtar künı Älihan Pavlodar qalalyq 2 uchaskesı sudiasyn şaqyrtyp alyp, özınıŋ qylmysy bolsa, tergeu jürgızıp däleldep, sotqa beruın, bolmasa, dereu bosatuyn talap etumen qatar, qoljügımen bırge tärkılengen qoljazba – qazaq aqyny Abai Qūnanbaiūlynyŋ öleŋderı ekenın, qūny 5 myŋ patşa rublıne teŋ ekenın aityp, ony saqtaudy qataŋ talap etedı», - deidı belgılı älihantanuşy tarihşy Sūltan Han Aqqūly.
“QAZAQTYŊ BAS AQYNY”
Abai Qūnanbaiūlyn şyǧarmaşylyǧyn alǧaş ǧylymi tūrǧydan zerdelep, oǧan tereŋ baǧa bergen Alaş kösemderınıŋ bırı – Ahmet Baitūrsynūly. Ol aqynnyŋ öleŋderımen 1903 jyldan tanys bolady. Al 1913 jyly özı redaktorlyq etetın «Qazaq» gazetınıŋ betınde «Qazaqtyŋ bas aqyny» atty maqala jariialaidy. Onda Abai poeziiasyn mänı men maǧynasy tereŋ, tyŋ ruhani qūbylys retınde baǧalaidy.
«Sözı az, maǧynasy köp, tereŋ. Būryn estımegen adamǧa şapşaŋ oqyp şyqsaŋ, tüsınıp, köbınıŋ maǧynasyna jete almai qalady. Köp sözderın oilanyp daǧdylanǧan adamdar bolmasa, myŋ ara oqysa da tüsıne almaidy. Ne maǧynada aitylǧanyn bıreu baiandap ūqtyrǧanda ǧana bıledı. Sondyqtan Abai sözderı jalpy adamnyŋ tüsınuıne auyr tietını ras. Bıraq ol auyrlyq Abaidyŋ aita almaǧanynan kemşılık emes, oquşylardyŋ tüsınerlık därejege jete almaǧanynan bolatyn kemşılık», - degen Ahmet Abaidy tüsınuge, oilanuǧa daǧdylanǧan adamdar bolmasa, qarapaiym ä degende tüsınbei qalatynyn aitady.
Sonymen qatar, ol «aqyn Abai sözın oqyrman ataulynyŋ bırden tüsıne almaǧandyǧyn, är sözınıŋ maǧynasynyŋ öte tereŋ ekendıgın, onyŋ ne maǧynada aitylǧandyǧyn bıreu baiandap ūqtyrǧanda ǧana bıluge bolady» deidı.
«Avtor maqalasynda özı pır tūtyp, talantyn, daryndylyq qasietın erekşe baǧalaǧan Abai aqyndy sol zamannyŋ aqyndarynan daralap körsetedı, onyŋ artyq ekenın däleldeidı. Jalpy Ahmet Baitūrsynov qalyŋ jūrtqa Abaidy tanystyru maqsatynda onyŋ şyǧarmalaryn gazet betıne jiı jariialap tūrǧan. Ol “Qazaq” gazetın ekınşı Abai mektebıne ainaldyrdy. Ahmet ainalasyndaǧy alaş ziialylary özderınıŋ şyǧarmalary arqyly Abai dästürın ärı qarai jalǧastyrdy», - dep jazady ädebiettanuşy Ömırhan Äbdımanūly.
“ABAI ATYNYŊ JOǦALUY — QAZAQTYŊ JOǦALUYMEN BIRDEI”
Abaitanuǧa Mırjaqyp Dulatūly da üles qosty. Abai eŋbegın alǧaş ret jaryqqa şyǧaryp, halyq arasyna taratu jönınde Mırjaqyp Dulatov 1905 jyly «Semipalatinskii listok» degen gazette, odan keiın 1907 jyly «Semei geografiialyq qoǧamy» şyǧarǧan eŋbekte «Ǧalihan Bökeihanov Abaidyŋ qazanamasyn (nekrolog) jazdy, Häm keşıkpei kıtaby da basylyp şyǧatynyn bıldırıp edı. Bıraq, tez şyqpady. 1909-şy jyly Abaidyŋ balalary häm ınılerınıŋ rizaşylyǧy Häm Ǧalihannyŋ yjdahatymen Abai kıtaby Peterburgta Burganskii baspasynda basylyp şyqty. Būl küngı qolymyzdaǧy kıtap sol bırınşı basylyp 1914 jyly şyqqan» deidı.
Odan bölek, Mırjaqyp Dulatūly 1914 jyly Abaidyŋ qaitys bolǧanyna 10 jyl toluyna orai «Qazaq» gazetınde «Abai» atty maqala jariialaidy. Onda ol Abaidy qazaq ädebietınıŋ atasy dep baǧalap, onyŋ aty «tarihta altynmen jazylar» tūlǧa dep därıpteidı. Ol danyşpan aqynnyŋ qazaq ruhaniiatyndaǧy ornyn bylaişa aiqyndaidy: «Abai syndy aqynnyŋ kadırın bılmeu – qazaq halqynyŋ zor kemşılıgın körsetuge tolyq jaraidy, sebebı – qazaq basqa jūrtpen üzeŋgı qaǧysyp, teŋ halyq bolyp jasai almauy – tarihy, ädebietı joqtyqtan. Tarihy, ädebietı joq halyqtyŋ düniede ömır süruı, ūlttyǧyn saqtap, ılgerı basuy qiyn. Ädebietı, tarihy joq halyqtar basqalarǧa sıŋısıp, jūtylyp, joq bolady. Qai jūrttyŋ bolsa da jany – ädebiet, jansyz tän jasamaq emes. Qaidan örbıgenın, qaidan öskenın, ata-babalary kım bolǧanyn, ne ıstegenın bılmegen jūrtqa, būl talas-tartys, tar zamanda arnauly oryn joq. Sondyqtan Abaidyŋ aty joǧaluy, mūnan keiın de şyǧatyn Abailar sondai eskerusız ūmytylu yqtimaly qazaqtyŋ joǧaluymen, qazaq atty halyqtyŋ ūmytyluymen bırdei».
“AQYNDAR PAIǦAMBARY”
Asyl sözdı ızdeseŋ,
Abaidy oqy, erınbe.
Adamdyqty közdeseŋ,
Jattap toqy köŋılge, - deidı qazaqtyŋ körnektı aqyny Sūltanmahmūt Toraiǧyrov.
HH ǧasyr basyndaǧy ūlttyŋ oianu kezeŋınıŋ jarşysy, qazaqtyŋ ūlttyq ädebietınıŋ klassigı daryndy aqyn Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ Abai mūrasyn tereŋırek zerttep, tanyp baǧalauy, ol turaly pıkırlerı abaitanu tarihynda erekşe oryn alady. Ahmet Baitūrsynūly Abaiǧa «Qazaqtyŋ bas aqyny» dese, al Sūltanmahmūt Toraiǧyrov «Aqyndar paiǧambary» dep laiyqty baǧa bergen.
Sūltanmahmūt Toraiǧyrovtyŋ 1913 jylǧy «Qazaq tılındegı öleŋ kıtaptary jaiynan» degen maqalasynda: «Tuystaǧy tūrmys dertı zyǧyryŋdy qainatyp, barmaǧyŋdy şainatyp, yqtiiarsyz, yzaly yzǧaryn tögedı, sai-süiegıŋ syrqyrarlyq aşy, zarly bebeulerın qaǧyp, köŋıl tolǧaǧyn, jürek tüiının tarqatady. Basqalarǧa qaraǧanda, paiǧambardyŋ jüregınen qūiylǧan qūrandai, soqyr kısı sybdyrynan tabarlyq marqūm Abai öleŋderı sekıldı aşyq tūrady», – dep jazdy.
Al Maǧjan Jūmabaev:
Şyn hakım, sözıŋ asyl - baǧa jetpes,
Bır sözıŋ myŋ jyl jürse, dämı ketpes.
Qaradan hakım bolǧan sendei jandy
Dünie qolyn jaiyp endı kütpes, - dep “Altyn hakım Abaiǧa” atty öleŋ şyǧaryp, hakımdıktı baǧalaityn jas ūrpaq kelerıne degen nyq senımı baryn aita ketedı.
Keiın zertteuşıler Maǧjan Jūmabaevtyŋ aqyndyǧyn Abai Qūnanbaiūlynyŋ ızın jalǧastyruşy dep körsetedı. Maǧjannyŋ Abaidyŋ aqyndyǧyna elıktegenı, häkımnıŋ şyǧarmaşylyǧynmen sabaqtastyǧy bar ekenı bırneşe derekterde aitylady.
ABAI TURALY JAZǦAN ALǦAŞQY ÄIEL
Abai turaly jazǧan Alaş qozǧalysy kezınde qairatkerlıgımen közge tüsken qazaq qyzdarynyŋ bırı — Näzipa Qūljanova. Ol Abai Qūnanbaiūly turaly derektı maqala jazyp, «Qazaq» gazetıne jariialaǧan.
Gazettıŋ 1915 jylǧy 101-sanynda «Näzipa» dep qol qoiyp, «Bır kerek jūmys» degen maqalasynda qazaq jerınde ädebiet keşter jäne basqa da türlı oiyndar ötkızu turasy söz qozǧaidy. 13 aqpanda Semei jerınde ötken ädebiet keşı jäne sol keştıŋ ruhani tıregıne ainalǧan Abai turaly jazady.
«Maqaladan bız avtordyŋ köksegenı halqynyŋ ruhani baiuy, bılımdı el qataryna qosyluy ekenın baiqaimyz. «Basqa joǧary mädeniettı elderge elıktep bız de mädeni-ädebi keş, jiyndardy jiı ūiymdastyryp tūrsaq degen niet» degen joldar osynyŋ aiǧaǧy. Maqalanyŋ ön boiynan sol kezeŋdegı öner-bılımge jaqyn, jalpy, qolyna qalam ūstaǧan kez-kelgen azamattyŋ senzuradan közderın aşa almai, aitaryn aita almai qinalǧanyn baiqaimyz. Näzipa Qūljanova oqyrmandarǧa «sender tek sol josparyma qosylyŋdar, bırıgıp jūmys ıstesek alǧa basamyz» degen oi tastaidy», - dep jazady ädebiettanuşy Ömırhan Äbdımanūly.
Dana Nūrmūhanbet
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
