Abaıdy, Abaı murasyn alǵash zerttegen – HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq zııalylary, alashtyqtar.
Abaı Qunanbaıulynyń kózi tirisinde shyqqan birli-jarym óleńderi «Dala ýálaıaty» gazetinde jarııalandy. Qoljazba kúıinde qoldan-qolǵa taraǵan aqyn murasyn týǵan halqyna oraltý isinde Alashtyń Á.Bókeıhan, A.Baıtursynuly, M.Dýlatuly, S.Toraıǵyrov syndy qaıratkerleri eren eńbek sińirdi.
TUŃǴYSh ABAITANÝShY
Alashtyqtardan alǵash Abaıdy zerttep, onyń murasyn tanyǵan — Álıhan Bókeıhan. Derekterge súıensek, ol 1903 jyly Abaıdyń kózi tirisinde Sankt-Peterbýrgte basylyp shyǵatyn «Kırgızskıı kraı» kitabynyń HVIII tomynda «Qyrǵyz aımaǵynyń tarıhı taǵdyry jáne onyń mádenı jetistikteri» atty eńbek jarııalaıdy. Onda ol Abaıdyń týyndylaryn formasy men mazmuny jaǵynan aıryqsha shyǵarmashylyq deı kele, ony qazaqtyń jańa ádebıetiniń kóshbasshysy dep baǵalaǵan,
Al Abaı dúnıeden ótken soń 1905 jyly uly aqynnyń qaıtqanyna bir jyl tolýyna baılanysty «Semıpalatınskıı lıstok» gazetinde «Abaı Qunanbaev» atty maqala jarııalaıdy. Maqalada Alash kósemi Abaıdyń ata-tegi, ósken ortasyna toqtala kele, aqynnyń shyǵarmashylyǵyn mańyzy zor rýhanı mura dep baǵa beredi.
«Abaı – poetıkalyq qýattyń ıesi, qazaq halqynyń maqtanyshy. Abaı sııaqty halyqtyń rýhanı tvorchestvosyn osynsha joǵary kótergen qazaq aqyny áli kezdesken joq» dep Álıhannyń baǵa berýiniń ózi Abaıdyń ádebı murasyn tereń, jan-jaqty tanyp bilgen zertteýshi ekenin kórsetedi. Abaıdyń aqyndyq dárejesiniń Eýropa sapasyna jeterlikteı dárejede alǵash ret mán berip pikir aıtqan da Álıhan bolatyn.
Sondaı-aq, Álıhan Bókeıhan Abaıdyń shyǵarmalar jınaǵyn baspa betine jarııalaý isinde muryndyq bolady. Abaıdyń inisi Kákitaımen tyǵyz baılanys ornatyp, 1909 jyly Peterborda aqynnyń tuńǵysh shyǵarmalar jınaǵyn bastyrtyp shyǵarady. Bul jınaqty bastyrý jumysy aqyn dúnıeden ótisimen qyzý qolǵa alynǵan bolatyn. Biraq onyń patsha úkimetiniń tarapynan qýdalanýy jumysty keshiktirip, 5-6 jylǵa sozylyp ketýine ákelip soqtyrady.
«Alty Alash kóseminiń ómirine qatysty erekshe nazar aýdara ketetin jaıt: Álıhan Bókeıhan otarlyq ezgisinde otyran «qalyń eli qazaǵynyń» quqy men azattyǵy úshin qııan-keski kúresin ǵylymı-pýblııstıkalyq qyzmetimen, onyń ishinde abaıtanýshylyǵymen qosa qatar atqaryp júrdi. Sonyń birden-bir aıǵaǵy: Álıhan otarshyl ımperııanyń I Memlekettik dýmasy depýtattyǵyna túsý úshin saılaýaldy naýqanyn ótkizý jáne is arasynda ózi redakııalap bolǵan Abaı shyǵarmalarynyń qoljazbasyn baspaǵa tapsyrý oıymen 1906 jyldyń 8 qańtarynda Ombydan Semeıge kele jatqan jolynda – Tuzqala (Pavlodar) irgesindegi kazaktardyń Iamyshevskıı kentinde tutqynǵa alynady. Qoljúgi (portfeli) ishindegi Abaı qoljazbasymen birge tárkilenedi. Iamyshevskıı kentinen Tuzqalanyń abaqtysyna jabylǵan kúnniń ertesine – 10 qańtar kúni Álıhan Pavlodar qalalyq 2 ýchaskesi sýdıasyn shaqyrtyp alyp, óziniń qylmysy bolsa, tergeý júrgizip dáleldep, sotqa berýin, bolmasa, dereý bosatýyn talap etýmen qatar, qoljúgimen birge tárkilengen qoljazba – qazaq aqyny Abaı Qunanbaıulynyń óleńderi ekenin, quny 5 myń patsha rýbline teń ekenin aıtyp, ony saqtaýdy qatań talap etedi», - deıdi belgili álıhantanýshy tarıhshy Sultan Han Aqquly.
“QAZAQTYŃ BAS AQYNY”
Abaı Qunanbaıulyn shyǵarmashylyǵyn alǵash ǵylymı turǵydan zerdelep, oǵan tereń baǵa bergen Alash kósemderiniń biri – Ahmet Baıtursynuly. Ol aqynnyń óleńderimen 1903 jyldan tanys bolady. Al 1913 jyly ózi redaktorlyq etetin «Qazaq» gazetiniń betinde «Qazaqtyń bas aqyny» atty maqala jarııalaıdy. Onda Abaı poezııasyn máni men maǵynasy tereń, tyń rýhanı qubylys retinde baǵalaıdy.
«Sózi az, maǵynasy kóp, tereń. Buryn estimegen adamǵa shapshań oqyp shyqsań, túsinip, kóbiniń maǵynasyna jete almaı qalady. Kóp sózderin oılanyp daǵdylanǵan adamdar bolmasa, myń ara oqysa da túsine almaıdy. Ne maǵynada aıtylǵanyn bireý baıandap uqtyrǵanda ǵana biledi. Sondyqtan Abaı sózderi jalpy adamnyń túsinýine aýyr tıetini ras. Biraq ol aýyrlyq Abaıdyń aıta almaǵanynan kemshilik emes, oqýshylardyń túsinerlik dárejege jete almaǵanynan bolatyn kemshilik», - degen Ahmet Abaıdy túsinýge, oılanýǵa daǵdylanǵan adamdar bolmasa, qarapaıym á degende túsinbeı qalatynyn aıtady.
Sonymen qatar, ol «aqyn Abaı sózin oqyrman ataýlynyń birden túsine almaǵandyǵyn, ár sóziniń maǵynasynyń óte tereń ekendigin, onyń ne maǵynada aıtylǵandyǵyn bireý baıandap uqtyrǵanda ǵana bilýge bolady» deıdi.
«Avtor maqalasynda ózi pir tutyp, talantyn, daryndylyq qasıetin erekshe baǵalaǵan Abaı aqyndy sol zamannyń aqyndarynan daralap kórsetedi, onyń artyq ekenin dáleldeıdi. Jalpy Ahmet Baıtursynov qalyń jurtqa Abaıdy tanystyrý maqsatynda onyń shyǵarmalaryn gazet betine jıi jarııalap turǵan. Ol “Qazaq” gazetin ekinshi Abaı mektebine aınaldyrdy. Ahmet aınalasyndaǵy alash zııalylary ózderiniń shyǵarmalary arqyly Abaı dástúrin ári qaraı jalǵastyrdy», - dep jazady ádebıettanýshy Ómirhan Ábdimanuly.
“ABAI ATYNYŃ JOǴALÝY — QAZAQTYŃ JOǴALÝYMEN BIRDEI”
Abaıtanýǵa Mirjaqyp Dýlatuly da úles qosty. Abaı eńbegin alǵash ret jaryqqa shyǵaryp, halyq arasyna taratý jóninde Mirjaqyp Dýlatov 1905 jyly «Semıpalatınskıı lıstok» degen gazette, odan keıin 1907 jyly «Semeı geografııalyq qoǵamy» shyǵarǵan eńbekte «Ǵalıhan Bókeıhanov Abaıdyń qazanamasyn (nekrolog) jazdy, Hám keshikpeı kitaby da basylyp shyǵatynyn bildirip edi. Biraq, tez shyqpady. 1909-shy jyly Abaıdyń balalary hám inileriniń rızashylyǵy Hám Ǵalıhannyń yjdahatymen Abaı kitaby Peterbýrgta Býrganskıı baspasynda basylyp shyqty. Bul kúngi qolymyzdaǵy kitap sol birinshi basylyp 1914 jyly shyqqan» deıdi.
Odan bólek, Mirjaqyp Dýlatuly 1914 jyly Abaıdyń qaıtys bolǵanyna 10 jyl tolýyna oraı «Qazaq» gazetinde «Abaı» atty maqala jarııalaıdy. Onda ol Abaıdy qazaq ádebıetiniń atasy dep baǵalap, onyń aty «tarıhta altynmen jazylar» tulǵa dep dáripteıdi. Ol danyshpan aqynnyń qazaq rýhanııatyndaǵy ornyn bylaısha aıqyndaıdy: «Abaı syndy aqynnyń kadirin bilmeý – qazaq halqynyń zor kemshiligin kórsetýge tolyq jaraıdy, sebebi – qazaq basqa jurtpen úzeńgi qaǵysyp, teń halyq bolyp jasaı almaýy – tarıhy, ádebıeti joqtyqtan. Tarıhy, ádebıeti joq halyqtyń dúnıede ómir súrýi, ulttyǵyn saqtap, ilgeri basýy qıyn. Ádebıeti, tarıhy joq halyqtar basqalarǵa sińisip, jutylyp, joq bolady. Qaı jurttyń bolsa da jany – ádebıet, jansyz tán jasamaq emes. Qaıdan órbigenin, qaıdan óskenin, ata-babalary kim bolǵanyn, ne istegenin bilmegen jurtqa, bul talas-tartys, tar zamanda arnaýly oryn joq. Sondyqtan Abaıdyń aty joǵalýy, munan keıin de shyǵatyn Abaılar sondaı eskerýsiz umytylý yqtımaly qazaqtyń joǵalýymen, qazaq atty halyqtyń umytylýymen birdeı».
“AQYNDAR PAIǴAMBARY”
Asyl sózdi izdeseń,
Abaıdy oqy, erinbe.
Adamdyqty kózdeseń,
Jattap toqy kóńilge, - deıdi qazaqtyń kórnekti aqyny Sultanmahmut Toraıǵyrov.
HH ǵasyr basyndaǵy ulttyń oıaný kezeńiniń jarshysy, qazaqtyń ulttyq ádebıetiniń klassıgi daryndy aqyn Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń Abaı murasyn tereńirek zerttep, tanyp baǵalaýy, ol týraly pikirleri abaıtaný tarıhynda erekshe oryn alady. Ahmet Baıtursynuly Abaıǵa «Qazaqtyń bas aqyny» dese, al Sultanmahmut Toraıǵyrov «Aqyndar paıǵambary» dep laıyqty baǵa bergen.
Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń 1913 jylǵy «Qazaq tilindegi óleń kitaptary jaıynan» degen maqalasynda: «Týystaǵy turmys derti zyǵyryńdy qaınatyp, barmaǵyńdy shaınatyp, yqtııarsyz, yzaly yzǵaryn tógedi, saı-súıegiń syrqyrarlyq ay, zarly bebeýlerin qaǵyp, kóńil tolǵaǵyn, júrek túıinin tarqatady. Basqalarǵa qaraǵanda, paıǵambardyń júreginen quıylǵan qurandaı, soqyr kisi sybdyrynan tabarlyq marqum Abaı óleńderi sekildi ashyq turady», – dep jazdy.
Al Maǵjan Jumabaev:
Shyn hakim, sóziń asyl - baǵa jetpes,
Bir sóziń myń jyl júrse, dámi ketpes.
Qaradan hakim bolǵan sendeı jandy
Dúnıe qolyn jaıyp endi kútpes, - dep “Altyn hakim Abaıǵa” atty óleń shyǵaryp, hakimdikti baǵalaıtyn jas urpaq kelerine degen nyq senimi baryn aıta ketedi.
Keıin zertteýshiler Maǵjan Jumabaevtyń aqyndyǵyn Abaı Qunanbaıulynyń izin jalǵastyrýshy dep kórsetedi. Maǵjannyń Abaıdyń aqyndyǵyna eliktegeni, hákimniń shyǵarmashylyǵynmen sabaqtastyǵy bar ekeni birneshe derekterde aıtylady.
ABAI TÝRALY JAZǴAN ALǴAShQY ÁIEL
Abaı týraly jazǵan Alash qozǵalysy kezinde qaıratkerligimen kózge túsken qazaq qyzdarynyń biri — Názıpa Quljanova. Ol Abaı Qunanbaıuly týraly derekti maqala jazyp, «Qazaq» gazetine jarııalaǵan.
Gazettiń 1915 jylǵy 101-sanynda «Názıpa» dep qol qoıyp, «Bir kerek jumys» degen maqalasynda qazaq jerinde ádebıet keshter jáne basqa da túrli oıyndar ótkizý týrasy sóz qozǵaıdy. 13 aqpanda Semeı jerinde ótken ádebıet keshi jáne sol keshtiń rýhanı tiregine aınalǵan Abaı týraly jazady.
«Maqaladan biz avtordyń kóksegeni halqynyń rýhanı baıýy, bilimdi el qataryna qosylýy ekenin baıqaımyz. «Basqa joǵary mádenıetti elderge eliktep biz de mádenı-ádebı kesh, jıyndardy jıi uıymdastyryp tursaq degen nıet» degen joldar osynyń aıǵaǵy. Maqalanyń ón boıynan sol kezeńdegi óner-bilimge jaqyn, jalpy, qolyna qalam ustaǵan kez-kelgen azamattyń enzýradan kózderin asha almaı, aıtaryn aıta almaı qınalǵanyn baıqaımyz. Názıpa Quljanova oqyrmandarǵa «sender tek sol josparyma qosylyńdar, birigip jumys istesek alǵa basamyz» degen oı tastaıdy», - dep jazady ádebıettanýshy Ómirhan Ábdimanuly.
Dana Nurmuhanbet
«Adyrna» ulttyq portaly
