19 قازان كۇنى قىتايدىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ تۋرفان قالاسىندا اشىلعان تۋرفانتانۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا قاتىسۋشىلار تۋرفان جانە ونىڭ مادەنيەتى تۋرالى پانارالىق عىلىمنىڭ الەمدىك ماڭىزى تۋرالى مالىمدەدى، دەپ حابارلايدى «ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
تسزين-تسزياو زەرتتەۋلەرىنىڭ سوڭعى ناتيجەلەرىنە ارنالعان ءىس-شاراعا گەرمانيا، ۇلىبريتانيا، جاپونيا جانە الەمنىڭ تاعى التى ەلىنىڭ عالىمدارى قاتىستى.
تۋرفانتانۋ ماماندارى سيپان موناستىرىنىڭ قيراندىلارىن ارالادى. ول جەردەن سوڭعى جىلدارى قازبا جۇمىستارى كەزىندە تۇبىندە ءجۇزىم قالدىقتارى بار جەتى ۇلكەن كەراميكالىق قۇمىرا تابىلعان.
«مۇنداعى تۇرعىندار ءراسىم كەزىندە ءجۇزىم شارابىن ىشكەن. سوندىقتان موناستىر قابىرعاسىنىڭ جانىندا شاراپ جەرتولەسى بولۋى مۇمكىن", - دەدى سۋن ياتسەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ارحەولوگيالىق توپتىڭ جەتەكشىسى ليۋ ۆەنسو شەتەلدىك ارىپتەستەرىنە.
تسزين-تسزياو، سيان-تسزياو جانە مين-تسزياو قىتايدا «ءۇش جات ءدىن» دەپ اتالادى. 1905 جىلى سيپان موناستىرىنىڭ قيراندىلارىن نەمىس ەكسپەديتسياسى زەرتتەدى. ءتورت جىلدان كەيىن مۇندا ورىس شىعىستانۋشىسى سەرگەي ولدەنبۋرگ كەلدى. سودان كەيىن موناستىر ۇمىتىلدى.
سيپان زەرتەۋشىلەردىڭ نازارىنا قايتادان 2004 جىلدىڭ قاراشاسىندا ءىلىندى. ويتكەنى، پەكين شەت تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح ينستيتۋتىنىڭ پروفەسسورى ۆان دين جەرگىلىكتى ماماندارمەن بىرگە نەمىس ساياحاتشىلارىنىڭ زەرتتەۋى نەگىزىندە ونىڭ ورنالاسقان جەرىن راستادى.
موناستىردا اۋقىمدى قازبا جۇمىستارى 2021 جانە 2023 جىلدارى جۇرگىزىلدى. سۋن ياتسەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ، شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ مادەني جادىگەرلەر جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جانە باسقا مەكەمەلەردىڭ ساراپشىلارى مۇندا قىتاي، سيريا، ۇيعىر جانە سوعدى تىلدەرىندەگى نەستوريان، بۋددا، داوسيزم جازبالارىنىڭ كوپتەگەن ۇزىندىلەرىن تاپتى. 2023 جىلى جاڭا ارحەولوگيالىق جاڭالىقتار تىزىمىنە ەنگىزىلگەن ولاردىڭ جەتىستىكتەرى ەلدە دە، شەتەلدە دە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى.
قازىرگى تۋرفان ەجەلگى ۇلى جىبەك جولىنداعى ماڭىزدى نۇكتە بولدى. كوپتەگەن عاسىرلار بويى بۇل ايماق شىعىس پەن باتىس مادەنيەتتەرىنىڭ بىرىگۋ ورنى رەتىندە قىزمەت ەتتى.
تۋرفان ويپاتى ىشكى قىتايدا تەڭىز دەڭگەيىنەن تومەندە ورنالاسقان. ىستىق جانە قۇرعاق كليماتتىڭ ارقاسىندا تۋرفاندا كوپتەگەن ەجەلگى كورىكتى جەرلەر ساقتالعان. قالا اۋماعىندا ايگىلى ەجەلگى گاوچان جانە تسزياوحە قالالارىنىڭ قيراندىلارى، اسىتان قورىمى، تۋيۋيگوۋ ۇڭگىر كەشەنى ورنالاسقان.
تۋرفانداعى جەرلەۋ ورىندارى، كونە قونىستار، ءدىني ەسكەرتكىشتەر، سونداي-اق وسى جەردەن تابىلعان مادەني جادىگەرلەر تۋرفانولوگيانى زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى نىساندارى بولىپ تابىلادى. وتكەن عاسىردا ولار الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن پالەوگرافتاردىڭ، ارحەولوگتاردىڭ، تاريحشىلاردىڭ، لينگۆيستەردىڭ جانە پالەونتولوگتاردىڭ نازارىندا بولدى.
