ادامزات ءۇشىن قاۋىپتى جۇقپالى اۋرۋدىڭ ءۇش جۇزدەن استام ءتۇرى بولسا، سونىڭ باسىم بولىگى كليمات وزگەرۋىنەن تۋىنداعان. عىلىمي ادەبيەتتەر كۇيدىرگى، تىرىسقاق، بەزگەك، لايما اۋرۋى، باتىس ءنىل، زيكا سياقتى باكتەريالىق جانە ۆيرۋستىق اۋرۋلار جاھاندىق جىلىنۋ، قۇرعاقشىلىق، اپتاپ ىستىق، ورمان ءورتى، سۋ تاسقىنى مەن تەڭىز دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋى سالدارىنان تارالادى دەيدى.
ال دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ارى قاراي - ددسۇ) كليمات قۇبىلۋىنىڭ قازاقستانعا تىكەلەي جانە جاناما اسەرى 30-دان استام جاعىمسىز سالدارعا اكەلۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. ونىڭ ءبىرىن بيىل باستان وتكەردىك.
قازاقستانداعى ەڭ ءىرى تابيعي اپات
بيىل سوڭعى 80 جىلداعى بولماعان ءىرى تابيعي اپات سالدارىنان ەلىمىزدىڭ 10 وبلىسىندا توتەنشە جاعداي جاريالاندى. اباي، اقمولا، اقتوبە، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، قاراعاندى، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان جانە ۇلىتاۋ وبلىستارىنا ەڭ كوپ زارداپ شەككەن وڭىرلەر قاتارىندا. تاسقىن ينفراقۇرىلىمداردى ءبۇلدىرىپ، بوگەتتەردى بۇزدى، سۋ قويمالارىن قيراتتى. 120 مىڭنان استام ادام، ونىڭ ىشىندە 40 مىڭعا جۋىق بالا ەۆاكۋاتسيالاندى، 7 ادام قازا تاپتى. اپاتتان كەلگەن شىعىن 300 ملرد تەڭگەدەن استى.
ەلدى وسىنشا ابىگەرگە سالعان تاسقىنعا نە سەبەپ بولدى؟ سۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-اقپاراتتىق ورتالىقتىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ ساراپشىسى قۇرالاي ياحياەۆانىڭ پىكىرىنشە، ەلدەگى سۋ تاسقىنىنا كليماتتىڭ وزگەرۋى ىقپال ەتتى.
– كىس بويى جەردىڭ توڭى جىبىمەي ۇستىندەگى قار جىلدام ەرىدى دە، ول جەرگە سىڭبەي ساي-سالامەن اعا باستادى. سالدارىنان كوپ كولەمدە كەلگەن سۋ وزەن ارناسىنا سىيماي، سۋ تاسقىنىنا ۇلاستى. سۋ تاسقىنى كەيدە ەكوجۇيەگە پايداسىن دا تيگىزۋى مۇمكىن، سەبەبى سۋ تاپشىلىعى كەزىندە جايىلىم مەن شابىندىق جەرلەر سۋارىلماي قالادى. سول جەرلەر وسىنداي سۋ تاسقىنىندا تابيعي جولمەن سۋارىلادى. ال زيانىن ايتساق، وراسان زور – تاسقىن جەردەگى زياندى زاتتارىن شايىپ، ەكوجۇيەگە، كولگە اپارىپ قۇيادى. سونىمەن قاتار سۋ تاسقىنى جەردىڭ قۇنارلى قاباتىن دا شايىپ كەتەدى، – دەيدى مامان.
قۇرالاي ياحياەۆا
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسيتەتى عالىمدارىنىڭ بايانداماسىندا جاھاندىق جىلىنۋ جاڭا پاندەميانىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتەتىنىن بولجاعان. سەبەبى پلانەتا تەمپەراتۋراسى كوتەرىلگەن سايىن جانۋارلار جاڭا مەكەن ىزدەپ، ادامعا جاقىنداي ءتۇسىپ، جاڭا ۆيرۋس جۇقتىرۋ قاۋپىن كۇشەيتەدى.
م.وسپانوۆ اتىنداعى باتىس قازاقسان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى ەپيدەميولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور سالتانات ورازاەۆا دا سۋ تاسقىنى ەكوجۇيەگە زيان كەلتىرۋدەن بولەك، ۆيرۋستىق ينفەكتسيالاردىڭ تارالۋىنا ىقپال ەتەتىنىن ايتادى.
– سۋ تاسقىنى ازىق-تۇلىك جۇيەسىنىڭ بۇزىلۋىنا، اعىن سۋدىڭ اۋىز سۋ كوزىنە تۇسۋىنە، سۋ جانە تاماق ارقىلى تارالاتىن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ كوبەيۋىنە اكەلىپ سوعادى. تابيعي اپاتتان كەيىن تارالۋى جوعارى اۋرۋلار ديارەيا، ا گەپاتيتى، ە گەپاتيتى جانە لەپتوسپيروز بەلگىلەرىن تۋدىراتىن سۋ ارقىلى بەرىلەتىن اۋرۋلار دەپ بولىنەدى. قىزىلشا، مەنينگيت جانە ءجىتى رەسپيراتورلىق ينفەكتسيالاردى قوسا العاندا، توپپەن بايلانىستى اۋرۋلار; تاسىمالداۋشى اۋرۋلار, سونىڭ ىشىندە بەزگەك جانە قان بەزگەگى بار، – دەيدى پروفەسسور.
سالتانات ورازاەۆا
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
ەستە بولسا، كوكتەمدەگى تاسقىن كەزىندە ەلدى مەكەندەردەن بولەك، 14 بەيىت پەن 8 مال قورىمى سۋ استىندا قالعان ەدى. ەل-جۇرت اۋرۋ تاراپ كەتپەي مە دەپ الاڭداي باستاعاندا، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بۇل ايماقتارداعى ەپيزووتيالىق جاعداي تۇراقتى دەپ سەندىرەدى. الايدا باتىس قازاقستانداعى سۋ شايىپ كەتكەن قورىمداردا اۋرۋ مال كومىلگەنى بەلگىلى بولدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى دە ەلدە كليمات وزگەرۋىنە بايلانىستى ۆيرۋستىق ينفەكتسيا ءوسىمى تىركەلمەگەنىن ايتىپ جاتتى. ال رەداكتسيامىزعا سۋ باسقان ايماقتان حابارلاسقان تۇرعىندار دەنساۋلىعى ءۇشىن الاڭداۋلى. سولاردىڭ ءبىرى – ۇلىتاۋ وبلىسى مالشىباي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ەسجان ادىلبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، مالى جاز بويى اۋىرىپ شىققان.
– العاشىندا ءبىر قاشارىم اۋىرىپ، ءشوپ جەمەي جاتىپ الدى. انتيبيوتيك ەكتىك. اۋەلدە شوپتەن اۋىرعان بولار دەپ ويلادىق. سودان كەيىن تاعى ءبىر سيىر اۋىردى، بۇزاۋى ءولىپ قالدى. ۆەتەرينار شاقىرىپ ەك، سىناما الماستان “جىلان شاققان” دەگەن «دياگنوز» قويا سالدى. ارادا اپتا وتكەندە ءۇش جاسار وگىزىم ءىسىنىپ، اۋىردى. تاعى دا مال دارىگەرىن شاقىردىق، “قاراسان” كەلگەن دەدى. ەندى تاعى ءبىر سيىرىم دا اۋىرىپ تۇر. سۋ تاسقىنى كەزىندە قويىمىزدان ايىرىلىپ ەك، ەندى كەزەك سيىرلارعا جەتتى مە؟ سۋ تاسقىنىنان كەيىن ينفەكتسيا تاراپ جاتىر ما، دەپ قاۋىپتەنەمىن، – دەيدى ول.
اقتوبە وبلىسى ويىل اۋدانى قاراتال اۋىلىنىڭ تۇرعىنى بولات سىزدىقوۆ بىزگە حابارلاسقاندا كيىز ۇيدە تۇرىپ جاتقانىن ايتقان. ول بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا الاڭداۋلى.
– اۋىلىمىزدا جاڭا ءۇي سالىنىپ جاتىر، دايىن بولماعاندىقتان، كوشىپ كىرمەدىك. بالالار جاز بويى اۋىرىپ شىقتى. اۋرۋحاناعا بارساق ءدارى جازادى دا قايتارادى. قىس بولسا قىر استىندا. تاسقىننان كەيىن تۇراتىن باسپانامىز بولماعان سوڭ ۆيرۋس ءجۇرىپ جاتسا دا وعان ءمان بەرىپ جاتقانىمىز جوق، – دەيدى .
جوعارىدا اتالعان مينيسترلىكتەر مەن تۇرعىندار ءسوزى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلمەي تۇرعاندىقتان، سۋ باسقان وبلىستارعا ساۋال جولداپ، قانداي دا ءبىر ينفەكتسيا تىركەلدى مە دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن بىلگىمىز كەلدى.
باتىس قازاقستان وبلىسى سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ دەپارتامەنتى سۋ باسقان اۋماقتاردا ينفەكتسيالىق اۋرۋ تىركەلگەن جوق دەگەنىمەن، بىلتىرمەن سالىستىرعاندا قىزىلشا، كوكجوتەل، مەنينگيت، ءجىتى رەسپيراتورلى ۆيرۋستى جۇقپالار كوبەيگەنىن ايتادى.
«ورال وباعا قارسى ستانتسياسى ماماندارى اسا قاۋىپتى ينفەكتسيالار – وبا، تۋليارەمياعا 79 كەمىرگىش، كۇيدىرگىگە 32 توپىراقتى زەرتتەپ، ناتيجەسى تەرىس بولدى»، دەپ جاۋاپ بەردى اتالعان دەپارتامەنت.
قوستاناي وبلىسى سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ دەپارتامەنتى بيىلعى 8 ايدا سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەن اۋدانداردا ءجىتى ىشەك ينفەكتسيالارىنىڭ 201 جاعدايى تىركەلگەنىن، بۇل وتكەن جىلعا قاراعاندا، 1,1 ەسە تومەن ەكەنىن ايتتى.
«سالمونەللەز ينفەكتسياسى قوستاناي قالاسى (15 جاعداي) مەن قوستاناي اۋدانىندا (1 جاعداي) تىركەلدى. جىل باسىنان قوستاناي اۋدانى مەن قوستاناي قالاسى تۇرعىندارى اراسىندا اۆگ-ءنىڭ 8 جاعدايى تىركەلدى، اۆگ-ءنىڭ ءورشۋى تىركەلگەن جوق. سۋ باسقان وڭىرلەردە ەپيدەميولوگيالىق كورسەتكىشتەر بويىنشا بارلىعى 1447 ادام اۆگ-نە قارسى ەگىلدى, بۇل سۋبەكتىلەردىڭ 100% قۇرادى. سۋدىڭ لاستانۋى جانە سانيتارلىق جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنان پايدا بولۋى مۇمكىن باكتەريالىق ينفەكتسيالاردىڭ الدىن الۋ جانە ەمدەۋ ءۇشىن سالمونەللەز مەن ديزەنتەريالىق باكتەريوفاگ قولدانىلدى. ءىش سۇزەگىنە قارسى 452 ادامعا ۆاكتسينا ەگىلدى»، دەلىنگەن جاۋاپتا.
ۇلىتاۋ وبلىسى سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ دەپارتامەنتى دەرەگىنە سۇيەنسەك، سۋ تاسقىنىنان كەيىن “ا” ۆيرۋستىق گەپاتيتىنە قارسى 77 ادام ۆاكتسينا العان. جەزقازعان قالالىق ۆەتەرينارلىق ستانتسياسى اقپاراتىنا سايكەس، كوكتەمگى سۋ تاسقىنى كەزىندە مالشىباي ەلدى مەكەنىندە 26 باس ءىرى قارا مال، 22 باس ۇساق مال شىعىن بولعان. ولگەن مالدىڭ ولەكسەسى زاڭ تالابىنا سايكەس جويىلعان.
ال اقتوبە وبلىسىنىڭ سۋ تاسقىنىنان زارداپ شەككەن اۋداندارىنداعى ينفەكتسيالىق اۋرۋلار بويىنشا احۋال تۇراقتى.
قر دسم سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ باس ساراپشىسى مارات بايتۇگەلوۆ تە ەلدەگى احۋال تۇراقتى دەيدى.
– جالپى سۋ تاسقىنى كەزىندە ەپيدەميولوگيالىق جاعداي تۇراقتى بولدى. سۋ تاسقىنى باستالعالى بەرى سۋ باسقان اۋماقتارداعى ورتالىقتاندىرىلعان كوزدەردەن 18774 سىناما الىندى. ونىڭ ىشىندە گيگيەنالىق نورماتيۆتەرگە سايكەس كەلمەيتىنى – 936 سىناما. ورتالىقتاندىرىلماعان سۋ كوزدەرىنەن 2187 سىناما الىندى. ونىڭ ىشىندە گيگيەنالىق نورماتيۆتەرگە سايكەس كەلمەيتىن – 162 سىناما. سۋ تaقىنىنان زارداپ شەككەن بارلىق وڭىردە ديزەنفەكتسيالىق وڭدەۋ جۇرگىزەتىن 24 635 نىسان بولسا، سونىڭ 24624-ءى وڭدەۋدەن وتكىزىلدى، – دەدى.
مارات بايتۇگەلوۆ
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
«سۋ تاسقىنى قايتالانۋى مۇمكىن»
جامان ايتپاي، جاقسى جوق. ءتىلسىز جاۋدى باسىنان وتكەرىپ، اۋرۋمەن الىسقان ەلدەر از ەمەس. ماسەلەن، 2022 جىلى پاكىستانداعى سۋ تاسقىنى سالدارىنان 1,2 مىڭنان استام ادام قازا تاپتى. زارداپ شەككەن اۋدانداردا سۋدان ءتۇرلى اۋرۋ تاراپ، اسىرەسە تەرى مەن ىشەك ينفەكتسياسى ورشىگەن. تاسقىن 33 ميلليون ادامعا اسەر ەتىپ، شامامەن ءبىر ميلليون تۇرعىن ءۇي قيرادى.
بۇل سۋ تاسقىنى پاكىستاندا العاش بولىپ تۇرعان جوق، WHO Pakistan Floods مالىمەتىنشە، بۇعان دەيىن 2010 جىلعى سۋ تاسقىنىنان ا جانە ە گەپاتيتى، ديارەيا تاراپ، 2 ميلليوننان استام ادام زارداپ شەككەن.
بيىل برازيليانىڭ وڭتۇستىگىندەگى شتاتىندا سۋ تاسقىنى 169 ادامنىڭ ءومىرىن قيدى. سۋ ارقىلى تارالاتىن اۋرۋ تۇرلەرى دە قاۋىپ تۋدىردى.
ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا باستالعان جاڭبىر ريو-گراندي-دۋ-سۋل شتاتىنداعى بىرنەشە وزەن مەن كولدەگى سۋ دەڭگەيى رەكوردتىق دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلىپ، 580 مىڭنان استام ادام ءۇيىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
ودان بولەك اقش 2005 جىلى “كatrina داۋىلى” دەپ اتالاتىن سۋ تاسقىنىن باسىنان وتكەردى. CDC (Centers for Disease Control and Prevention) مالىمەتىنشە، تاسقىننان كەيىن A گەپاتيتى مەن باسقا دا ينفەكتسيالار كوبەيگەن. جالپى تاسقىننان 1 800-دەن استام ادام قايتىس بولعان.
اتالعان مىسالداردان سۋ تاسقىنى قايتالانعانىن بايقايمىز.
قۇرالاي ياحياەۆا بولاشاقتا ءبىزدىڭ ەلدە دە كليمات وزگەرىسىنەن بولاتىن سۋ تاسقىنى قايتالانۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى. سەبەبى، سۋ مول جىلدار تسيكلىنە كليماتتىڭ وزگەرۋى تۋرا كەلگەن جاعدايدا جانە قاردىڭ ءبىر ساتتە ەرۋىنىڭ اسەرىنەن سۋ تاسقىنىن كۇتۋگە بولادى. تابيعي ەكوجۇيەلەر نەگىزى بەيىمدەلگەن، تەك وعان انتروپوگەندىك اسەردىڭ سالدارىنان ەكوجۇيەگە باراتىن سۋ جولدارى جابىلعان.
– قازاقستاندا تابيعي سۋ قالىپتاسۋ جولدارى بوگەلگەن، تەگىستەلىنىپ نىساندار سالىنعاندىقتان كوپتەگەن قيىندىق تۋىنداپ وتىر. سۋ قورعاۋ ايماقتارى مەن جولاقتارىندا نىسان سالۋعا رۇقسات جوق. ول سۋ كودەكسىندە جازىلعان. دەگەنمەن، ونداي جەردە دەمالىس ءۇشىن ۋاقىتشا نىسان سالىپ قولدانۋعا بولادى. سۋ تاسقىنى بولعاندا كەلەتىن سۋ مولشەرى مەن ۋاقىتىن بولجاپ، ونى رەتتەپ وتىرۋ قاجەت. سوندىقتان قازاقستاندا وزەندەر گيدرولوگياسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ماڭىزدى، – دەيدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، كليماتتىڭ وزگەرۋ اسەرىن ەسكەرە وتىرىپ وزەن ارناسىندا ورنالاسقان سۋ قويمالارىنىڭ جۇمىس رەجيمىن قايتا بەكىتۋ كەرەك. قاجەت بولعان جاعدايدا ماۋسىمدىق سۋ رەتتەۋ نىساندارىن جوبالاۋ قاجەت. سۋ قويما
لارىن بالىق وسىرەتىن توعانعا اينالدىرعان جەكە كاسىپكەرلەردەن سۋ قويمالارىن ۇكىمەت مەنشىگىنە قايتارۋدى، سۋ قويمالارىنا كۇردەلى جوندەۋ جۇرگىزۋدى ۇسىنادى مامان.
– ەكوجۇيەلەردى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن ەلدەر سۋ قويمالارىن سالۋدان باس تارتۋدى ۇسىنۋدا. ونىڭ ورنىنا سۋ ۇنەمدەيتىن تەحنولوگيالار ارقىلى ءونىم الۋدى ۇسىنادى. تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىرعانىن مويىنداۋ قاجەت. قازاق حالقى تابيعاتپەن ۇندەسىپ تىرشىلىك ەتكەن: كوكتەۋ، جايلاۋ، كۇزدەۋ، قىستاۋ دەپ كوشىپ جەردى، سۋدى ءتيىمدى پايدالانعان، – دەيدى قۇرالاي ياحياەۆا.
اقپاراتتاندىرۋ مەن الدىن الۋدىڭ ماڭىزى
مولەكۋليارلىق بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، يممۋنداۋ جانە جاھاندىق دەنساۋلىق سالاسىنداعى مامان، ۆيرۋسولوگ اسەل مۇسابەكوۆانىڭ پىكىرىنشە، سۋ تاسقىنى قاشاندا ينفەكتسيانىڭ تارالۋ قاۋپىن ارتتىرادى. سوندىقتان مۇمكىندىگىنشە، ونىڭ الدىن الۋ ماڭىزدى. ودان ناتيجە بولماسا، ينفەكتسيانىڭ ىقتيمال وشاعىن دەر كەزىندە انىقتاپ، لوكاليزاتسيالاۋ قاجەت.
– ول ءۇشىن الدىمەن، سىناما الۋ كەرەك، بىراق سۋ تاسقىنى كەزىندە باقىلاۋ قيىن، سەبەبى لاستاۋشى زاتتار ءار ايماقتا ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە كەي زەرتتەۋلەرگە سۇيەنسەك، قازاقستانداعى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنان استامى اۋىز سۋ كوزى رەتىندە سەس تەكسەرمەيتىن جەكە قۇدىقتاردى پايدالانادى. سوندىقتان اۋرۋدى دەر كەزىندە انىقتاۋدىڭ نەگىزگى ءادىسىنىڭ ءبىرى – سيمپتومدار تۋرالى ءتيىمدى حابارلاۋ. ياعني، حالىقتى ءاردايىم اقپاراتتاندىرۋ قاجەت، – دەيدى.
اسەل مۇسابەكوۆا
فوتو: سپيكەردىڭ جەكە مۇراعاتىنان
اقپاراتتاندىرۋ دەمەكشى، قازاقستاندىقتاردى سۋ رەسۋرستارىنىڭ لاستانۋى اسا الاڭداتا قويمايدى. مۇنى ددۇ-نىڭ 2020 جىلعى كليماتتىڭ وزگەرۋى جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەر بويىنشا جۇرگىزگەن ساۋالناما ناتيجەسىنەن بىلۋگە بولادى. رەسپوندەنتتەردىڭ 63% كليماتتىڭ وزگەرۋى جانە ونىڭ قاۋىپتى سالدارى تۋرالى حاباردار. دەگەنمەن، كليمات وزگەرۋىنىڭ بارلىق زاردابىنىڭ ىشىنەن قازاقستاندىقتاردى ەڭ الدىمەن اۋانىڭ لاستانۋى مەن اتموسفەراعا زياندى زاتتاردىڭ شىعارىلۋى الاڭداتادى (61,5%). ودان كەيىن الاڭداتاتىن ماسەلەلەر – وندىرىستىك جانە قاتتى تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ جينالۋى (16%), سۋ رەسۋرستارىنىڭ لاستانۋى (9%) مەن شولەيتتەنۋ، جەردىڭ توزۋى (8,5%). سوندىقتان سۋ تاسقىنىنان كەيىنگى زارداپتار مەن ينفەكتسيالاردىڭ قاۋپى، ونىڭ الدىن-الۋى تۋرالى اقپاراتتاندىرۋ وتە ماڭىزدى.
– ينفەكتسيانىڭ الدىن الۋ جانە ونىمەن كۇرەسۋدىڭ ءۇش جولى بار: ينفەكتسيانى جۇقتىرعان ادامعا اسەر ەتۋ، مىسالى، ۆاكتسيناتسيا جاساۋ. ەكىنشى، ينفەكتسيا كوزىنە اسەر ەتۋ، وعان دەزينفەكتسيا جاتادى. ءۇشىنشى، تارالۋ جولىن توقتاتۋ. بۇل ميكروب-بەرۋ-حوست لوگيكاسى — ءاربىر جۇقپالى اۋرۋ قاۋپىنە ارەكەت جوسپارىن قۇرۋ ءۇشىن وتە پايدالى. اسىرەسە، ەرەسەكتەردىڭ سوڭعى 10 جىل ىشىندە ADS-M ۆاكتسيناسىن العانىن تەكسەرگەن ءجون.
سونىمەن قاتار، توتەنشە جاعدايلار تسيكلىمەن جۇمىس ىستەۋ قاجەت. ماسەلەن، جەلتوقسان ايىندا “سۋ تاسقىنى بولادى” دەگەن كەزدە ينفەكتسيا قاۋپى تۋرالى ويلانىپ، سول كەزدەن الدىن الۋ شارالارىن باستاۋ كەرەك. سۋ تاسقىنى بولعاندا دايىندىقتى قامتاماسىز ەتىپ، كەيىن سالدارىن جويۋمەن اينالىسىپ، جاۋاپ بەرۋ شارالارىن جاساۋ قاجەت، – دەيدى اسەل مۇسابەكوۆا.
حالىقارالىق تاجىريبە نە دەيدى؟
سۋ تاسقىنىنان كەيىن بولاتىن ۆيرۋستىق ينفەكتسيالاردىڭ تارالماۋى ءۇشىن، الدىمەن سۋ تاسقىنىنىڭ الدىن الۋ قاجەت. ول ءۇشىن دامىعان ەلدەر اپاتتان قورعايتىن ءىرى جوبالاردى ىسكە اسىرىپ كەلەدى. مىسالى، سولتۇستىك مۇحيتپەن كورشىلەس جاتقان نيدەرلاندى ەلىندەگى باستى قاۋىپ – سۋ تاسقىنى. ولار بۇل اپاتتان قورعانۋ «دەلتا» دەپ اتالاتىن ەڭ ۇلكەن جوبانى ىسكە اسىردى. بۇعان 1953 جىلعى سۋ تاسقىنى سەبەپ بولدى. وسى تراگەديادان كەيىن ەل سۋ قورعاۋ جۇيەسىن كۇشەيتۋ قاجەتتىلىگىن سەزىندى. جوبا رەسمي تۇردە 1958 جىلى باستالىپ، بىرنەشە كەزەڭمەن جۇزەگە اسىرىلدى. «دەلتا» جوباسىنىڭ قۇرىلىسى 1980 جىلداردىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاستى، ال جوبانىڭ ءارتۇرلى كومپونەنتتەرى ءالى كۇنگە دەيىن جەتىلدىرىلىپ، جاڭارتىلىپ وتىرادى.
نيدەرلاندىداعى سۋ تاسقىنىنا قارسى قورعانىس جۇيەسى 3D بەينەسى
فوتو:mozaweb.com
جوبا الەمدىك دەڭگەيدە سۋ باسقارۋ مەن كليماتتىڭ وزگەرۋىنە قارسى ارەكەت ەتۋ جونىندەگى ۇلگى رەتىندە قاراستىرىلادى. باسقا ەلدەر دە نيدەرلاندى تاجىريبەسىنەن ساباق الىپ، سۋ تاسقىنىنان قورعاۋ ستراتەگياسىن ەنگىزىپ جاتىر.
Dutch Water Authority مالىمەتىنشە، نيدەرلاندىدا درەناج جۇيەلەر مەن بوگەتتەر ارقىلى سۋ دەڭگەيىن باقىلاپ وتىرادى. ولار زاماناۋي بيولوگيالىق جانە فيزيكالىق تازارتۋ تەحنولوگيالارىن پايدالانادى.
قاۋىپتى ايماقتا ورنالاسقان تاعى ءبىر ەل – مالايزيا. سۋ تاسقىنىنان قورعانۋ ءۇشىن ەل استاناسى كۋالا-لۋمپۋردا SMART تۋنەلى سالىنعان. تۋنەلدىڭ ۇزىندىعى 9,5 شاقىرىم، ورتالىق ءبولىمىنىڭ ۇزاقتىعى 3 شاقىرىم، بۇل ەكى دەڭگەيلى اۆتوجول تراسساسى. تۋنەلدە جاي كۇندەرى كولىك قوزعالىسى جۇزەگە اسادى، ال سۋ تاسقىنى بولسا، تۋنەلگە سۋ جينالادى. قالىپتى اۋا-رايىندا، داۋىل بولماعاندا تۋنەلگە سۋ كىرمەيدى. ال سۋ تاسقىنى كەزىندە سۋ تۋنەل استىنداعى اينالما جولعا جىبەرىلەدى، كولىك ءۇشىن ۋچاسكە اشىق بولادى. كەيىن تۋنەل كولىك قوزعالىسى ءۇشىن جابىلادى. بارلىق كولىك تۋنەلدەن شىققاننان كەيىن اۆتوماتتى تۇردە سۋ وتكىزەتىن قاقپا اشىلىپ، ول ارقىلى تاسقىن سۋ وتەدى. سۋ تاسقىنى اياقتالعاننان كەيىن تۋنەل تەكسەرىلىپ، جۋىپ تازارتىلادى. اۆتوجول جابىلعاننان كەيىن 48 ساعات ىشىندە قوزعالىس ءۇشىن قايتا اشىلادى.
تۋنەلدىڭ نەگىزگى جۇمىس رەجيمدەرى.
فوتو: water.gov.my
دامىعان ەلدەردىڭ ءبىرى جاپونيا استاناسى توكيو ويپاتتى جەردە ورنالاسقان. بۇل ەل جاڭبىرلى جانە تايفۋن ماۋسىمىندا سۋ تاسقىنىنا بەيىمدەلگەن. وسىعان بايلانىستى قالا باسشىلىعى مۇنداي اپاتتاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن سۋ تاسقىنىنا قارسى كوللەكتور سالعان.
بۇل كوللەكتورلار رەسمي تۇردە، "توكيوداعى سۋ تاسقىنىنا قارسى كوللەكتور" دەپ اتالادى. كوللەكتورلار مەملەكەتتىك اۆتوجول استىندا 50 مەتر تەرەڭدە ورنالاسقان، جالپى ۇزىندىعى - 6,5 شاقىرىم، ديامەترى - 10 مەتر. كوللەكتور 5 ۇلكەن قۇدىقتان تۇرادى، ولار ءبىر-بىرىمەن التى شاقىرىم تۋنەل ارقىلى بايلانىسقان. نوسەر كەزىندە سۋ قۇدىقتارعا قۇيىلادى، قۇدىق ارقىلى ورتالىق تۋنەلگە، ودان رەزەرۆۋارعا وتەدى جانە ودان توكيو شىعاناعىنا اعادى.
توكيوداعى تۋنەل
فوتو: shkaf-gingemy.livejournal.com
سونىمەن بىرگە، جاپونيا سۋ تاسقىنىنان كەيىن قالدىقتاردى دۇرىس جويۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنەدى. قالدىقتاردىڭ ىشىندە تۇرمىستىق قوقىس پەن بيولوگيالىق قالدىقتاردى زارارسىزداندىرۋ، سۋ قويمالارى مەن كانالداردى تازالاۋ جۇرگىزىلەدى. بۇل جۇمىستاردى مەملەكەت پەن جەكە سەكتور بىرگە اتقارادى.
سينگاپۋر دا نوسەر سۋىن جيناۋ جانە وڭدەۋ جۇيەلەرى بار، ول سۋدى قايتا پايدالانۋ ءۇشىن ءتيىمدى. ەل NEWater باعدارلاماسىن ىسكە اسىرىپ كەلەدى. ول سۋدىڭ قايتا وڭدەلۋىن قامتاماسىز ەتەدى جانە لاستانعان سۋدى جوعارى ساپالى تازا سۋعا اينالدىرادى. ال گەرمانيا سۋدىڭ ەكولوگيالىق ساپاسىن ساقتاۋ ماقساتىندا تابيعاتقا زيان تيگىزبەيتىن ادىستەر قولدانادى. ياعني، زاماناۋي ءسۇزۋ جانە بيولوگيالىق تازارتۋ ادىستەرى ىسكە اسىرىلادى.
وسىنداي دامىعان ەلدەر تاجىريبەسى قازاقستانداعى سۋ باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە ساباق بولا الادى.
ال ءبىزدىڭ ەلدە...
سۋ رەسۋرستارى جانە يرريگاتسيا مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنشە، ەلىمىزدىڭ سۋ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ، سۋ تاپشىلىعىن ازايتۋ، ماۋسىمدىق سۋ تاسقىنى مەن قۇرعاقشىلىقتان بولاتىن ەكونوميكالىق شىعىندى ازايتۋ ءۇشىن جاڭادان 42 سۋ قويماسىن سالۋ، 30 سۋ قويماسى مەن 14 مىڭ شاقىرىمنان استام سۋارۋ كانالىن رەكونسترۋكتسيالاۋ جانە جاڭعىرتۋ جۇمىسى باستالماق. ناتيجەسىندە ەكونوميكا سالالارىندا پايدالانۋ ءۇشىن 2,6 تەكشە شاقىرىم سۋ جيناۋ، سۋ تاسقىنى قاۋپىن ازايتۋ، سونداي-اق ماگيسترالدىق جانە شارۋاشىلىق كانالدار ارقىلى تاسىمالداۋ كەزىندە سۋ شىعىنىن 50%-دان 25%-عا دەيىن ازايتۋ جوسپارلانىپ وتىر.
سولتۇستىك، باتىس، ورتالىق جانە شىعىس وڭىرلەر بويىنشا كوكتەمگى سۋ تاسقىنىنا دايىندىق شەڭبەرىندە سۋ قويمالارى بوس سىيىمدىلىقتاردى قامتاماسىز ەتۋ جانە 2025 جىلعى تاسقىن سۋدى قابىلداۋ ماقساتىندا سۋ كولەمىن تاستاۋ رەجيمىندە جۇمىس ىستەۋگە كوشتى، ال وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ سۋ قويمالارى جيناقتاۋ رەجيمىندە جۇمىس ىستەمەك.
ءبىر ماسەلەنىڭ بەس شەشىمى
- تازا سۋ كوزدەرىن ساقتاۋ جانە لاستانعان سۋدى تازارتۋ جۇيەلەرىن قۇرۋ. سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ مەن تازارتۋدىڭ ءتيىمدى جۇيەسىن جاساۋ ارقىلى سۋدىڭ لاستانۋىن بولدىرماۋ. بۇل رەتتە ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن دامىعان ەلدەر تاجىريبەسىنە نازار اۋدارۋ;
- ەۆاكۋاتسيالانعان حالىقتى ۆيرۋستىق ينفەكتسيالارعا قارسى جەدەل ۆاكتسيناتسيالاۋدى قاداعالاۋ. بۇل اسىرەسە COVID-19 جانە گەپاتيت ا سياقتى ۆيرۋستى ينفەكتسيالارعا قاتىستى;
- ۆيرۋستىق ينفەكتسيالاردىڭ تارالۋىن باقىلاۋ ءۇشىن تۇراقتى ەپيدەميولوگيالىق مونيتورينگ جۇرگىزۋ. وسى ماقساتتا ينفەكتسيا وشاقتارىن انىقتاۋ جانە ولاردى وقشاۋلاۋ جۇمىستارىن جەدەلدەتۋ.
- حالىقتى ينفەكتسيادان قورعانۋ، سانيتارلىق نورمالاردى ساقتاۋ جانە ءوز دەنساۋلىعىنا نازار اۋدارۋى ءۇشىن اقپاراتتاندىرۋدى ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ. توتەنشە جاعداي كەزىندە قالاي ارەكەت ەتۋدى حالىققا ەرتە باستان ەسكەرتۋ;
- سۋ تاسقىنىنىڭ حالىق ساۋلىعىنا تيگىزگەن سالدارى تۋرالى اقپاراتتى اشىق ەتۋ. بۇل رەتتە اقش-تىڭ اۋرۋلاردى باقىلاۋ ورتالىعىنىڭ (سDC) تاجىريبەسىن ۇسىنامىز، بۇل ورتالىق ءبىزدىڭ ەلدەگى قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتىنىڭ بالاماسى. ولاردا سۋ تاسقىنى زارداپتارىمەن كۇرەسۋدىڭ تۇتاس جەلىسى بار. بۇل جۇمىس وتە اشىق جۇرگىزىلەدى، ويتكەنى سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسى پايدالانىلادى. ال بىزدە توتەنشە جاعدايلاردىڭ سالدارىن جويۋعا قاتىستى شىعىستارعا قاتىستى اقپارات اشىق ەمەس. بيۋدجەتتەن بولىنگەن، حالىقتان جينالعان قارجى مەن ونىڭ قانداي ماقساتتارعا جۇمسالعانى تۋرالى اقپارات قولجەتىمدى ەمەس. سوندىقتان ءبىرىنشى كەزەكتە وبلىستىق ءماسليحات پەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى اتقارۋشى ورگاننان تاسقىن سۋمەن كۇرەسكە بولىنگەن مەملەكەت قارجىسىنىڭ جۇمسالۋى، اسا قاۋىپتى ينفەكتسيالارمەن كۇرەسى تۋرالى ەسەپ بەرۋىن تالاپ ەتۋدى ۇسىنامىز. بۇل الداعى ۋاقىتتا بولۋى ىقتيمال سۋ تاسقىنىنىڭ، قاۋىپتى ينفەكتسيالاردىڭ الدىن الۋعا ىقپال ەتەدى.
“بۇل ماتەريال Solutions Journalism in Medicine (SJMED) جوباسى اياسىندا شەشىم جۋرناليستيكاسى جانرىندا دايىندالدى. ماتەريالدا ايتىلعان پىكىرلەر اۆتورلارعا تيەسىلى جانە «ءادىل ءسوز» ءسوز بوستاندىعىن قورعاۋ حالىقارالىق قورىنىڭ، يۋنيسەف-ءتىڭ قازاقستانداعى وكىلدىگىنىڭ، اقش حالىقارالىق دامۋ اگەنتتىگىنىڭ (USAID) رەسمي كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.”
دانا نۇرمۇحانبەت
“ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى
