Adamzat úshin qaýipti juqpaly aýrýdyń úsh júzden astam túri bolsa, sonyń basym bóligi klımat ózgerýinen týyndaǵan. Ǵylymı ádebıetter kúıdirgi, tyrysqaq, bezgek, Laıma aýrýy, Batys Nil, Zıka sııaqty bakterııalyq jáne vırýstyq aýrýlar jahandyq jylyný, qurǵaqshylyq, aptap ystyq, orman órti, sý tasqyny men teńiz deńgeıiniń kóterilýi saldarynan taralady deıdi.
Al Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (ary qaraı - DDSU) klımat qubylýynyń Qazaqstanǵa tikeleı jáne janama áseri 30-dan astam jaǵymsyz saldarǵa ákelýi múmkin ekenin aıtady. Onyń birin bıyl bastan ótkerdik.
Qazaqstandaǵy eń iri tabıǵı apat
Bıyl sońǵy 80 jyldaǵy bolmaǵan iri tabıǵı apat saldarynan elimizdiń 10 oblysynda tótenshe jaǵdaı jarııalandy. Abaı, Aqmola, Aqtóbe, Atyraý, Batys Qazaqstan, Qaraǵandy, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan jáne Ulytaý oblystaryna eń kóp zardap shekken óńirler qatarynda. Tasqyn ınfraqurylymdardy búldirip, bógetterdi buzdy, sý qoımalaryn qıratty. 120 myńnan astam adam, onyń ishinde 40 myńǵa jýyq bala evakýaııalandy, 7 adam qaza tapty. Apattan kelgen shyǵyn 300 mlrd teńgeden asty.
Eldi osynsha ábigerge salǵan tasqynǵa ne sebep boldy? Sý máseleleri jónindegi ǵylymı-aqparattyq ortalyqtyń Qazaqstandaǵy fılıalynyń sarapshysy Quralaı Iahııaevanyń pikirinshe, eldegi sý tasqynyna klımattyń ózgerýi yqpal etti.
– Kys boıy jerdiń tońy jibimeı ústindegi qar jyldam eridi de, ol jerge sińbeı saı-salamen aǵa bastady. Saldarynan kóp kólemde kelgen sý ózen arnasyna syımaı, sý tasqynyna ulasty. Sý tasqyny keıde ekojúıege paıdasyn da tıgizýi múmkin, sebebi sý tapshylyǵy kezinde jaıylym men shabyndyq jerler sýarylmaı qalady. Sol jerler osyndaı sý tasqynynda tabıǵı jolmen sýarylady. Al zııanyn aıtsaq, orasan zor – tasqyn jerdegi zııandy zattaryn shaıyp, ekojúıege, kólge aparyp quıady. Sonymen qatar sý tasqyny jerdiń qunarly qabatyn da shaıyp ketedi, – deıdi maman.
Quralaı Iahııaeva
Foto: spıkerdiń jeke muraǵatynan
Djordjtaýn ýnıversıteti ǵalymdarynyń baıandamasynda jahandyq jylyný jańa pandemııanyń paıda bolýyna yqpal etetinin boljaǵan. Sebebi planeta temperatýrasy kóterilgen saıyn janýarlar jańa meken izdep, adamǵa jaqyndaı túsip, jańa vırýs juqtyrý qaýpin kúsheıtedi.
M.Ospanov atyndaǵy Batys Qazaqsan memlekettik ýnıversıteti epıdemıologııa bóliminiń meńgerýshisi, medıına ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Saltanat Orazaeva da sý tasqyny ekojúıege zııan keltirýden bólek, vırýstyq ınfekııalardyń taralýyna yqpal etetinin aıtady.
– Sý tasqyny azyq-túlik júıesiniń buzylýyna, aǵyn sýdyń aýyz sý kózine túsýine, sý jáne tamaq arqyly taralatyn juqpaly aýrýlardyń kóbeıýine ákelip soǵady. Tabıǵı apattan keıin taralýy joǵary aýrýlar dıareıa, A gepatıti, E gepatıti jáne leptospıroz belgilerin týdyratyn sý arqyly beriletin aýrýlar dep bólinedi. Qyzylsha, menıngıt jáne jiti respıratorlyq ınfekııalardy qosa alǵanda, toppen baılanysty aýrýlar; Tasymaldaýshy aýrýlar, sonyń ishinde bezgek jáne qan bezgegi bar, – deıdi professor.
Saltanat Orazaeva
Foto: spıkerdiń jeke muraǵatynan
Este bolsa, kóktemdegi tasqyn kezinde eldi mekenderden bólek, 14 beıit pen 8 mal qorymy sý astynda qalǵan edi. El-jurt aýrý tarap ketpeı me dep alańdaı bastaǵanda, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi bul aımaqtardaǵy epızootııalyq jaǵdaı turaqty dep sendiredi. Alaıda Batys Qazaqstandaǵy sý shaıyp ketken qorymdarda aýrý mal kómilgeni belgili boldy. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi de elde klımat ózgerýine baılanysty vırýstyq ınfekııa ósimi tirkelmegenin aıtyp jatty. Al redakııamyzǵa sý basqan aımaqtan habarlasqan turǵyndar densaýlyǵy úshin alańdaýly. Solardyń biri – Ulytaý oblysy Malshybaı aýylynyń turǵyny Esjan Ádilbekovtiń aıtýynsha, maly jaz boıy aýyryp shyqqan.
– Alǵashynda bir qasharym aýyryp, shóp jemeı jatyp aldy. Antıbıotık ektik. Áýelde shópten aýyrǵan bolar dep oıladyq. Sodan keıin taǵy bir sıyr aýyrdy, buzaýy ólip qaldy. Veterınar shaqyryp ek, synama almastan “jylan shaqqan” degen «dıagnoz» qoıa saldy. Arada apta ótkende úsh jasar ógizim isinip, aýyrdy. Taǵy da mal dárigerin shaqyrdyq, “qarasan” kelgen dedi. Endi taǵy bir sıyrym da aýyryp tur. Sý tasqyny kezinde qoıymyzdan aıyrylyp ek, endi kezek sıyrlarǵa jetti me? Sý tasqynynan keıin ınfekııa tarap jatyr ma, dep qaýiptenemin, – deıdi ol.
Aqtóbe oblysy Oıyl aýdany Qaratal aýylynyń turǵyny Bolat Syzdyqov bizge habarlasqanda kıiz úıde turyp jatqanyn aıtqan. Ol balalardyń densaýlyǵyna alańdaýly.
– Aýylymyzda jańa úı salynyp jatyr, daıyn bolmaǵandyqtan, kóship kirmedik. Balalar jaz boıy aýyryp shyqty. Aýrýhanaǵa barsaq dári jazady da qaıtarady. Qys bolsa qyr astynda. Tasqynnan keıin turatyn baspanamyz bolmaǵan soń vırýs júrip jatsa da oǵan mán berip jatqanymyz joq, – deıdi .
Joǵaryda atalǵan mınıstrlikter men turǵyndar sózi bir-birine sáıkes kelmeı turǵandyqtan, sý basqan oblystarǵa saýal joldap, qandaı da bir ınfekııa tirkeldi me degen suraqtyń jaýabyn bilgimiz keldi.
Batys Qazaqstan oblysy sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamenti sý basqan aýmaqtarda ınfekııalyq aýrý tirkelgen joq degenimen, byltyrmen salystyrǵanda qyzylsha, kókjótel, menıngıt, jiti respıratorly vırýsty juqpalar kóbeıgenin aıtady.
«Oral obaǵa qarsy stanııasy mamandary asa qaýipti ınfekııalar – oba, týlıaremııaǵa 79 kemirgish, kúıdirgige 32 topyraqty zerttep, nátıjesi teris boldy», dep jaýap berdi atalǵan departament.
Qostanaı oblysy sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamenti bıylǵy 8 aıda sý tasqynynan zardap shekken aýdandarda jiti ishek ınfekııalarynyń 201 jaǵdaıy tirkelgenin, bul ótken jylǵa qaraǵanda, 1,1 ese tómen ekenin aıtty.
«Salmonellez ınfekııasy Qostanaı qalasy (15 jaǵdaı) men Qostanaı aýdanynda (1 jaǵdaı) tirkeldi. Jyl basynan Qostanaı aýdany men Qostanaı qalasy turǵyndary arasynda AVG-niń 8 jaǵdaıy tirkeldi, AVG-niń órshýi tirkelgen joq. Sý basqan óńirlerde epıdemıologııalyq kórsetkishter boıynsha barlyǵy 1447 adam AVG-ne qarsy egildi, bul sýbektilerdiń 100% qurady. Sýdyń lastanýy jáne sanıtarlyq jaǵdaıdyń nasharlaýynan paıda bolýy múmkin bakterııalyq ınfekııalardyń aldyn alý jáne emdeý úshin salmonellez men dızenterııalyq bakterıofag qoldanyldy. Ish súzegine qarsy 452 adamǵa vakına egildi», delingen jaýapta.
Ulytaý oblysy sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamenti deregine súıensek, sý tasqynynan keıin “A” vırýstyq gepatıtine qarsy 77 adam vakına alǵan. Jezqazǵan qalalyq veterınarlyq stanııasy aqparatyna sáıkes, kóktemgi sý tasqyny kezinde Malshybaı eldi mekeninde 26 bas iri qara mal, 22 bas usaq mal shyǵyn bolǵan. Ólgen maldyń óleksesi zań talabyna sáıkes joıylǵan.
Al Aqtóbe oblysynyń sý tasqynynan zardap shekken aýdandaryndaǵy ınfekııalyq aýrýlar boıynsha ahýal turaqty.
QR DSM Sanıtarlyq-epıdemıologııalyq baqylaý komıtetiniń bas sarapshysy Marat Baıtúgelov te eldegi ahýal turaqty deıdi.
– Jalpy sý tasqyny kezinde epıdemıologııalyq jaǵdaı turaqty boldy. Sý tasqyny bastalǵaly beri sý basqan aýmaqtardaǵy ortalyqtandyrylǵan kózderden 18774 synama alyndy. Onyń ishinde gıgıenalyq normatıvterge sáıkes kelmeıtini – 936 synama. Ortalyqtandyrylmaǵan sý kózderinen 2187 synama alyndy. Onyń ishinde gıgıenalyq normatıvterge sáıkes kelmeıtin – 162 synama. Sý taqynynan zardap shekken barlyq óńirde dızenfekııalyq óńdeý júrgizetin 24 635 nysan bolsa, sonyń 24624-i óńdeýden ótkizildi, – dedi.
Marat Baıtúgelov
Foto: spıkerdiń jeke muraǵatynan
«Sý tasqyny qaıtalanýy múmkin»
Jaman aıtpaı, jaqsy joq. Tilsiz jaýdy basynan ótkerip, aýrýmen alysqan elder az emes. Máselen, 2022 jyly Pákistandaǵy sý tasqyny saldarynan 1,2 myńnan astam adam qaza tapty. Zardap shekken aýdandarda sýdan túrli aýrý tarap, ásirese teri men ishek ınfekııasy órshigen. Tasqyn 33 mıllıon adamǵa áser etip, shamamen bir mıllıon turǵyn úı qırady.
Bul sý tasqyny Pákistanda alǵash bolyp turǵan joq, WHO Pakistan Floods málimetinshe, buǵan deıin 2010 jylǵy sý tasqynynan A jáne E gepatıti, dıareıa tarap, 2 mıllıonnan astam adam zardap shekken.
Bıyl Brazılııanyń ońtústigindegi shtatynda sý tasqyny 169 adamnyń ómirin qıdy. Sý arqyly taralatyn aýrý túrleri de qaýip týdyrdy.
Sáýir aıynyń sońynda bastalǵan jańbyr Rıo-Grandı-dý-Sýl shtatyndaǵy birneshe ózen men kóldegi sý deńgeıi rekordtyq deńgeıge deıin kóterilip, 580 myńnan astam adam úıin tastap ketýge májbúr boldy.
Odan bólek AQSh 2005 jyly “Katrina daýyly” dep atalatyn sý tasqynyn basynan ótkerdi. CDC (Centers for Disease Control and Prevention) málimetinshe, tasqynnan keıin A gepatıti men basqa da ınfekııalar kóbeıgen. Jalpy tasqynnan 1 800-den astam adam qaıtys bolǵan.
Atalǵan mysaldardan sý tasqyny qaıtalanǵanyn baıqaımyz.
Quralaı Iahııaeva bolashaqta bizdiń elde de klımat ózgerisinen bolatyn sý tasqyny qaıtalanýy múmkin ekenin aıtady. Sebebi, sý mol jyldar ıkline klımattyń ózgerýi týra kelgen jaǵdaıda jáne qardyń bir sátte erýiniń áserinen sý tasqynyn kútýge bolady. Tabıǵı ekojúıeler negizi beıimdelgen, tek oǵan antropogendik áserdiń saldarynan ekojúıege baratyn sý joldary jabylǵan.
– Qazaqstanda tabıǵı sý qalyptasý joldary bógelgen, tegistelinip nysandar salynǵandyqtan kóptegen qıyndyq týyndap otyr. Sý qorǵaý aımaqtary men jolaqtarynda nysan salýǵa ruqsat joq. Ol Sý Kodeksinde jazylǵan. Degenmen, ondaı jerde demalys úshin ýaqytsha nysan salyp qoldanýǵa bolady. Sý tasqyny bolǵanda keletin sý mólsheri men ýaqytyn boljap, ony rettep otyrý qajet. Sondyqtan Qazaqstanda ózender gıdrologııasyna zertteý júrgizý mańyzdy, – deıdi.
Onyń aıtýynsha, klımattyń ózgerý áserin eskere otyryp ózen arnasynda ornalasqan sý qoımalarynyń jumys rejımin qaıta bekitý kerek. Qajet bolǵan jaǵdaıda maýsymdyq sý retteý nysandaryn jobalaý qajet. Sý qoıma
laryn balyq ósiretin toǵanǵa aınaldyrǵan jeke kásipkerlerden sý qoımalaryn úkimet menshigine qaıtarýdy, sý qoımalaryna kúrdeli jóndeý júrgizýdi usynady maman.
– Ekojúıelerdi qalpyna keltirý maqsatynda kóptegen elder sý qoımalaryn salýdan bas tartýdy usynýda. Onyń ornyna sý únemdeıtin tehnologııalar arqyly ónim alýdy usynady. Tabıǵatpen úılesimdi ómir súrý qajettiligi týyndap otyrǵanyn moıyndaý qajet. Qazaq halqy tabıǵatpen úndesip tirshilik etken: kókteý, jaılaý, kúzdeý, qystaý dep kóship jerdi, sýdy tıimdi paıdalanǵan, – deıdi Quralaı Iahııaeva.
Aqparattandyrý men aldyn alýdyń mańyzy
Molekýlıarlyq bıologııa ǵylymdarynyń kandıdaty, Immýndaý jáne jahandyq densaýlyq salasyndaǵy maman, vırýsolog Ásel Musabekovanyń pikirinshe, sý tasqyny qashanda ınfekııanyń taralý qaýpin arttyrady. Sondyqtan múmkindiginshe, onyń aldyn alý mańyzdy. Odan nátıje bolmasa, ınfekııanyń yqtımal oshaǵyn der kezinde anyqtap, lokalızaııalaý qajet.
– Ol úshin aldymen, synama alý kerek, biraq sý tasqyny kezinde baqylaý qıyn, sebebi lastaýshy zattar ár aımaqta ártúrli bolýy múmkin. Onyń ústine keı zertteýlerge súıensek, Qazaqstandaǵy aýyl turǵyndarynyń jartysynan astamy aýyz sý kózi retinde SES teksermeıtin jeke qudyqtardy paıdalanady. Sondyqtan aýrýdy der kezinde anyqtaýdyń negizgi ádisiniń biri – sımptomdar týraly tıimdi habarlaý. Iaǵnı, halyqty árdaıym aqparattandyrý qajet, – deıdi.
Ásel Musabekova
Foto: spıkerdiń jeke muraǵatynan
Aqparattandyrý demekshi, qazaqstandyqtardy sý resýrstarynyń lastanýy asa alańdata qoımaıdy. Muny DDU-nyń 2020 jylǵy klımattyń ózgerýi jáne ekologııalyq máseleler boıynsha júrgizgen saýalnama nátıjesinen bilýge bolady. Respondentterdiń 63% klımattyń ózgerýi jáne onyń qaýipti saldary týraly habardar. Degenmen, klımat ózgerýiniń barlyq zardabynyń ishinen qazaqstandyqtardy eń aldymen aýanyń lastanýy men atmosferaǵa zııandy zattardyń shyǵarylýy alańdatady (61,5%). Odan keıin alańdatatyn máseleler – óndiristik jáne qatty turmystyq qaldyqtardyń jınalýy (16%), sý resýrstarynyń lastanýy (9%) men shóleıttený, jerdiń tozýy (8,5%). Sondyqtan sý tasqynynan keıingi zardaptar men ınfekııalardyń qaýpi, onyń aldyn-alýy týraly aqparattandyrý óte mańyzdy.
– Infekııanyń aldyn alý jáne onymen kúresýdiń úsh joly bar: Infekııany juqtyrǵan adamǵa áser etý, mysaly, vakınaııa jasaý. Ekinshi, ınfekııa kózine áser etý, oǵan dezınfekııa jatady. Úshinshi, taralý jolyn toqtatý. Bul mıkrob-berý-host logıkasy — árbir juqpaly aýrý qaýpine áreket josparyn qurý úshin óte paıdaly. Ásirese, eresekterdiń sońǵy 10 jyl ishinde ADS-M vakınasyn alǵanyn teksergen jón.
Sonymen qatar, tótenshe jaǵdaılar ıklimen jumys isteý qajet. Máselen, jeltoqsan aıynda “sý tasqyny bolady” degen kezde ınfekııa qaýpi týraly oılanyp, sol kezden aldyn alý sharalaryn bastaý kerek. Sý tasqyny bolǵanda daıyndyqty qamtamasyz etip, keıin saldaryn joıýmen aınalysyp, jaýap berý sharalaryn jasaý qajet, – deıdi Ásel Musabekova.
Halyqaralyq tájirıbe ne deıdi?
Sý tasqynynan keıin bolatyn vırýstyq ınfekııalardyń taralmaýy úshin, aldymen sý tasqynynyń aldyn alý qajet. Ol úshin damyǵan elder apattan qorǵaıtyn iri jobalardy iske asyryp keledi. Mysaly, Soltústik muhıtpen kórshiles jatqan Nıderlandy elindegi basty qaýip – sý tasqyny. Olar bul apattan qorǵaný «Delta» dep atalatyn eń úlken jobany iske asyrdy. Buǵan 1953 jylǵy sý tasqyny sebep boldy. Osy tragedııadan keıin el sý qorǵaý júıesin kúsheıtý qajettiligin sezindi. Joba resmı túrde 1958 jyly bastalyp, birneshe kezeńmen júzege asyryldy. «Delta» jobasynyń qurylysy 1980 jyldardyń ortasyna deıin jalǵasty, al jobanyń ártúrli komponentteri áli kúnge deıin jetildirilip, jańartylyp otyrady.
Nıderlandydaǵy sý tasqynyna qarsy qorǵanys júıesi 3D beınesi
foto:mozaweb.com
Joba álemdik deńgeıde sý basqarý men klımattyń ózgerýine qarsy áreket etý jónindegi úlgi retinde qarastyrylady. Basqa elder de Nıderlandy tájirıbesinen sabaq alyp, sý tasqynynan qorǵaý strategııasyn engizip jatyr.
Dutch Water Authority málimetinshe, Nıderlandyda drenaj júıeler men bógetter arqyly sý deńgeıin baqylap otyrady. Olar zamanaýı bıologııalyq jáne fızıkalyq tazartý tehnologııalaryn paıdalanady.
Qaýipti aımaqta ornalasqan taǵy bir el – Malaızııa. Sý tasqynynan qorǵaný úshin el astanasy Kýala-Lýmpýrda SMART týneli salynǵan. Týneldiń uzyndyǵy 9,5 shaqyrym, ortalyq bóliminiń uzaqtyǵy 3 shaqyrym, bul eki deńgeıli avtojol trassasy. Týnelde jaı kúnderi kólik qozǵalysy júzege asady, al sý tasqyny bolsa, týnelge sý jınalady. Qalypty aýa-raıynda, daýyl bolmaǵanda týnelge sý kirmeıdi. Al sý tasqyny kezinde sý týnel astyndaǵy aınalma jolǵa jiberiledi, kólik úshin ýchaske ashyq bolady. Keıin týnel kólik qozǵalysy úshin jabylady. Barlyq kólik týnelden shyqqannan keıin avtomatty túrde sý ótkizetin qaqpa ashylyp, ol arqyly tasqyn sý ótedi. Sý tasqyny aıaqtalǵannan keıin týnel tekserilip, jýyp tazartylady. Avtojol jabylǵannan keıin 48 saǵat ishinde qozǵalys úshin qaıta ashylady.
Týneldiń negizgi jumys rejımderi.
Foto: water.gov.my
Damyǵan elderdiń biri Japonııa astanasy Tokıo oıpatty jerde ornalasqan. Bul el jańbyrly jáne taıfýn maýsymynda sý tasqynyna beıimdelgen. Osyǵan baılanysty qala basshylyǵy mundaı apattardyń aldyn alý úshin álemdegi eń úlken sý tasqynyna qarsy kollektor salǵan.
Bul kollektorlar resmı túrde, "Tokıodaǵy sý tasqynyna qarsy kollektor" dep atalady. Kollektorlar memlekettik avtojol astynda 50 metr tereńde ornalasqan, jalpy uzyndyǵy - 6,5 shaqyrym, dıametri - 10 metr. Kollektor 5 úlken qudyqtan turady, olar bir-birimen alty shaqyrym týnel arqyly baılanysqan. Nóser kezinde sý qudyqtarǵa quıylady, qudyq arqyly ortalyq týnelge, odan rezervýarǵa ótedi jáne odan Tokıo shyǵanaǵyna aǵady.
Tokıodaǵy týnel
Foto: shkaf-gingemy.livejournal.com
Sonymen birge, Japonııa sý tasqynynan keıin qaldyqtardy durys joıýǵa erekshe kóńil bólinedi. Qaldyqtardyń ishinde turmystyq qoqys pen bıologııalyq qaldyqtardy zararsyzdandyrý, sý qoımalary men kanaldardy tazalaý júrgiziledi. Bul jumystardy memleket pen jeke sektor birge atqarady.
Sıngapýr da nóser sýyn jınaý jáne óńdeý júıeleri bar, ol sýdy qaıta paıdalaný úshin tıimdi. El NEWater baǵdarlamasyn iske asyryp keledi. Ol sýdyń qaıta óńdelýin qamtamasyz etedi jáne lastanǵan sýdy joǵary sapaly taza sýǵa aınaldyrady. Al Germanııa sýdyń ekologııalyq sapasyn saqtaý maqsatynda tabıǵatqa zııan tıgizbeıtin ádister qoldanady. Iaǵnı, zamanaýı súzý jáne bıologııalyq tazartý ádisteri iske asyrylady.
Osyndaı damyǵan elder tájirıbesi Qazaqstandaǵy sý basqarý júıesin jetildirýge sabaq bola alady.
Al bizdiń elde...
Sý resýrstary jáne ırrıgaııa mınıstrliginiń málimetinshe, elimizdiń sý qaýipsizdigin qamtamasyz etý, sý tapshylyǵyn azaıtý, maýsymdyq sý tasqyny men qurǵaqshylyqtan bolatyn ekonomıkalyq shyǵyndy azaıtý úshin jańadan 42 sý qoımasyn salý, 30 sý qoımasy men 14 myń shaqyrymnan astam sýarý kanalyn rekonstrýkııalaý jáne jańǵyrtý jumysy bastalmaq. Nátıjesinde ekonomıka salalarynda paıdalaný úshin 2,6 tekshe shaqyrym sý jınaý, sý tasqyny qaýpin azaıtý, sondaı-aq magıstraldyq jáne sharýashylyq kanaldar arqyly tasymaldaý kezinde sý shyǵynyn 50%-dan 25%-ǵa deıin azaıtý josparlanyp otyr.
Soltústik, batys, ortalyq jáne shyǵys óńirler boıynsha kóktemgi sý tasqynyna daıyndyq sheńberinde sý qoımalary bos syıymdylyqtardy qamtamasyz etý jáne 2025 jylǵy tasqyn sýdy qabyldaý maqsatynda sý kólemin tastaý rejıminde jumys isteýge kóshti, al ońtústik óńirlerdiń sý qoımalary jınaqtaý rejıminde jumys istemek.
BIR MÁSELENIŃ BES ShEShIMI
- Taza sý kózderin saqtaý jáne lastanǵan sýdy tazartý júıelerin qurý. Sý resýrstaryn basqarý men tazartýdyń tıimdi júıesin jasaý arqyly sýdyń lastanýyn boldyrmaý. Bul rette biz joǵaryda atap ótken damyǵan elder tájirıbesine nazar aýdarý;
- Evakýaııalanǵan halyqty vırýstyq ınfekııalarǵa qarsy jedel vakınaııalaýdy qadaǵalaý. Bul ásirese COVID-19 jáne gepatıt A sııaqty vırýsty ınfekııalarǵa qatysty;
- Vırýstyq ınfekııalardyń taralýyn baqylaý úshin turaqty epıdemıologııalyq monıtorıng júrgizý. Osy maqsatta ınfekııa oshaqtaryn anyqtaý jáne olardy oqshaýlaý jumystaryn jedeldetý.
- Halyqty ınfekııadan qorǵaný, sanıtarlyq normalardy saqtaý jáne óz densaýlyǵyna nazar aýdarýy úshin aqparattandyrýdy tıimdi uıymdastyrý. Tótenshe jaǵdaı kezinde qalaı áreket etýdi halyqqa erte bastan eskertý;
- Sý tasqynynyń halyq saýlyǵyna tıgizgen saldary týraly aqparatty ashyq etý. Bul rette AQSh-tyń Aýrýlardy baqylaý ortalyǵynyń (SDC) tájirıbesin usynamyz, bul ortalyq bizdiń eldegi qoǵamdyq densaýlyq saqtaý qyzmetiniń balamasy. Olarda sý tasqyny zardaptarymen kúresýdiń tutas jelisi bar. Bul jumys óte ashyq júrgiziledi, óıtkeni salyq tóleýshilerdiń aqshasy paıdalanylady. Al bizde tótenshe jaǵdaılardyń saldaryn joıýǵa qatysty shyǵystarǵa qatysty aqparat ashyq emes. Bıýdjetten bólingen, halyqtan jınalǵan qarjy men onyń qandaı maqsattarǵa jumsalǵany týraly aqparat qoljetimdi emes. Sondyqtan birinshi kezekte oblystyq máslıhat pen parlament depýtattary atqarýshy organnan tasqyn sýmen kúreske bólingen memleket qarjysynyń jumsalýy, asa qaýipti ınfekııalarmen kúresi týraly esep berýin talap etýdi usynamyz. Bul aldaǵy ýaqytta bolýy yqtımal sý tasqynynyń, qaýipti ınfekııalardyń aldyn alýǵa yqpal etedi.
“Bul materıal Solutions Journalism in Medicine (SJMED) jobasy aıasynda sheshim jýrnalıstıkasy janrynda daıyndaldy. Materıalda aıtylǵan pikirler avtorlarǵa tıesili jáne «Ádil sóz» sóz bostandyǵyn qorǵaý halyqaralyq qorynyń, IýNISEF-tiń Qazaqstandaǵy ókildiginiń, AQSh halyqaralyq damý agenttiginiń (USAID) resmı kózqarasyn bildirmeıdi.”
Dana Nurmuhanbet
“Adyrna” ulttyq portaly
