اباي كۇيلەرى تۋرالى شىعارماشىلىق ورتادا بولماسا، كوپ ايتىلا بەرمەيدى. بۇل تۋرالى نە بىلەمىز؟
اباي اندەرى مەن اباي كۇيلەرى تۋرالى ايتىلسا، كوبىنە اندەرىن بىلەمىز. اباي كۇي شىعارعان. ونىڭ مۋزىكا ونەرىنە ۇلەس قوسۋىنا ايگىلى كۇيشى تاتتىمبەتپەن كەزدەسۋى سەبەپ بولدى دەلىنەدى. اقىننىڭ اكەسى قۇنانباي تاتتىمبەتتى بىرنەشە رەت قوناق قىلعان.
“تورجورعا”
ابايدىڭ قازىر ەلگە جەتكەن بەس كۇيى بەلگىلى. بەرتىنگە دەيىن ءتورت كۇيى جايلى ايتىلاتىن، كەيىننەن تولىعا تۇسكەن.
ءبىرىنشىسى – “تورجورعا”. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، كۇيدى عايسا سارمۋرزين جەتكىزگەن. ول 1923 جىلى وسپان دەگەن دومبىراشىدان ۇيرەنگەن. ال وسپان ابايدىڭ اۋىلىندا جىلقىشى ءارى اقىنعا اتقوسشى بولعان دەسەدى.
كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، اقىننىڭ سۇيىكتى ۇلى ءابدىراحمان ۆەرنىي، قازىرگى الماتى قالاسىنداعى اۋرۋحانادا جاتقان كەزىندە ونى كۇتۋگە كەنجە بالاسى ماعاۋيانى جىبەرەدى. ماعاۋيا ۆەرنىيدىڭ بازارىندا ۇلى ءجۇزدىڭ ءدات دەگەن ادامىنا كەزدەسىپ تانىسادى. ماعاۋيانىڭ اباي بالاسى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ول اقىنعا دۇعاي سالەم ايتىپ، تورجورعا اتىن سىيعا تارتادى. سونى كورگەن اباي تورجورعانىڭ قۇرمەتىنە كۇي شىعارادى.
ال كۇيدى عايسا سارمۋرزين1984 جىلى تەلەديداردان ورىنداعان. بۇل حاباردى ۇيىمداستىرىپ جانە ولاردى العاش رەت نوتاعا تۇسىرگەن – كۇيشى، زەرتتەۋشى ءۋالي بەكەنوۆ.
“ماي ءتۇنى”
اباي قۇنانبايۇلىنىڭ عايسا سارمۋرزين جەتكىزگەن تاعى ءبىر كۇيى – “ماي ءتۇنى”. ونى سارمۋرزين 1923 جىلى ابايدىڭ اقىلبايدان تاراعان نەمەرەسى يسرايىلدان ۇيرەنگەن ەكەن. يسرايىل اتاسى ابايدان ۇيرەنگەن.
جايلاۋداعى تۇنگى ساۋىق-سايراندا وتىرىپ شىعارعان ابايدىڭ بۇل كۇيى تابيعات سۇلۋلىعىن بەينەلەپ، تەرەڭ سەزىممەن ورىندالادى.
ءۋالي بەكەنوۆ بۇل كۇي تۋرالى بىلاي دەيدى: “ماي ءتۇنى” كۇيى نەگىزىنەن ليريكالىق اۋەن – سارىندى، ءوزىنىڭ اتىنا لايىق، تابيعات سۇلۋلىعىن بەينەلەيتىن، سول–مينور تونىندا ورىندالاتىن، ەكى ءبولىمدى شەرتپە كۇي. مۇنداعى بەس تاكتىدەن كەلەتىن قىسقا قايىرىمدى قايتالاۋ يىرىمدەرى اباي اندەرى اۋەندەرىن ەسكە تۇسىرەدى”.
ايتا كەتەيىك، عايسا ءسارمۋرزيننىڭ ورىنداۋىندا بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكەن “ماي ءتۇنى” مەن “تورجورعا” كۇيلەرى قازاق مۋزىكا ونەرىنىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى.
"جەلدىرمە"
ابايدىڭ جۇرەك تۇكپىرىنەن جارىپ شىعىپ، قوس ىشەكتى دومبىراسىنان كۇمبىرلەي توگىلگەن كۇيلەرىنىڭ ءبىرى - “جەلدىرمە”. كۇيدى 1977 جىلى مۋزىكالىق زەرتتەۋشىسى قايروللا ءتۇسىپۇلى ءجۇزباسوۆ شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كاتونقاراعاي اۋىلىندا تۇراتىن حامزا دەمشىنوۆتەن جازىپ، نوتاعا تۇسىرگەن.
«جەلدىرمە» – ابايدىڭ دومبىراعا ارنالعان ءان-كۇيى. بۇل كۇي العاش رەت ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس» دەگەن ءان-كۇي جيناعىنا ەنگىزىلگەن.
“مايداقوڭىر”
كەلەسى كۇي — “مايداقوڭىر”. ابايدىڭ بۇل كۇيىن بۇگىنگە جەتكىزگەن قازىرگى سەمەي وبلىسى اياكوز اۋدانىندا تۇرعان كۇيشى ءجۇنىسباي ستامبايۇلى.
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 1967 جىلى كۇيشى ءجۇنىسبايدىڭ اۋىلىنا الماتىدان ارنايى كەلگەن فولكلورلىق ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ونداعان كۇيدى جازىپ العان. سوندا ىشىندە وسى “مايداقوڭىر” دا بولعان ەكەن. كۇيدىڭ اۋديوجازباسى قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ فولكلورلىق كابينەتى مۇراعاتىنان تابىلعان. سونداي-اق، شۇبارتاۋلىق دومبىراشى ءجۇنىسباي ستامباەۆ دەگەن اقساقالدىڭ ورىنداۋىندا قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ فولكلورلىق زەرتحاناسىندا ساقتالعان.
كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جونىندە ناقتىل دەرەك جەتپەگەن.
”اقتولقىن”
بىرنەشە جىل بويى ابايدىڭ جوعارىدا اتالعان ءتورت كۇيى اتالىپ كەلدى. سوڭعى جىلدارى اقىننىڭ بەسىنشى كۇيى “اقتولقىن” تابىلعانى جايلى اقپاراتتار تارادى.
ولكەتانۋشى قاجەت انداستىڭ دەرەگىنشە، اتالعان كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جايلى "شىڭ جياڭ" قوعامدىق عىلىمدار جۋرنالىنىڭ 1995 جىلعى №3 سانىنان جاريالانعان. وندا 1890 جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا قاراستى كوكتۇما دەگەن جەردە وتكەن ۇلكەن سەزد تۋرالى باياندالادى.
“سەزدگە ارعىن، نايمان، كەرەي جانە قىزاي رۋلارىنىڭ اتقامىنەرلەرى جينالعان. وسى سەزگە قىزاي رۋىنان شىققان اتاقتى قوڭقاي كۇيشى دە (1836-1920) قاتىسادى. سول جولى كۇيشىلەر ءتورت كۇن بويى كۇي سايىسىنا ءتۇسىپ، باق سىنايدى. كۇي سايىسىنا اباي، شاكارىم باستاعان قاسقا-جايساڭدار تورەلىك ەتەدى. سايىستىڭ ءتورتىنشى كۇنى قوڭقاي كۇيشى باس بارماعى بۋىنىنان ءۇزىلىپ كەتكەنىنە قاراماستان، ابايدىڭ ءبىر رەت شەرتىپ كورسەتكەن كۇيىن باسقا كۇيشىلەر ناقىشىنا كەلتىرە الماعاندا، ءتورت ساۋساعىمەن تارتىپ، ەلدى تاڭعالدىرىپ، ناتيجەسىندە، باس بايگەنى ۇتىپ الادى. كۇيدىڭ «اقتولقىن» دەگەن اتاۋى سول جولى قويىلادى.
كەيىن بۇل كۇيدى قوڭقايدىڭ شاكىرتى، قىزايدان شىققان تاعى ءبىر داۋلەسكەر كۇيشى ءاشىم دوڭشەۇلى ۇيرەنىپ، كەيىنگە جالعاستىرادى”- ، دەيدى قاجەت انداس.
ال كۇيشى، ونەرتانۋ رhD دوكتورى اردابي ماۋلەتۇلى بۇل كۇيدى شەرتكەن تەرگەۋسىز بالەكەيۇلى كۇيشىنىڭ بالاسى قۋانىشبايدىڭ اۋديوجازباسى ساقتالعان دەيدى.
زەرتتەۋشىلەر، حاكىم ابايدىڭ ءوزىنىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن ءۇش ىشەكتى دومبىرامەن جازىپ، ورىنداعانىن ايتادى. اكەسىنەن قالعان ءۇش ىشەكتى دومبىرانى ۇلى اقىلباي كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ءوزىنىڭ بالاسى يسرايىلعا ميراس ەتكەن. بۇل قۇندى جادىگەر 1981 جىلى سەمەيدەگى اباي ادەبي مەموريال مۋزەيىنەن قازاق ۇلتتىق اسپاپتار مۇراجايىنا الىنعان. سودان بەرى دومبىرا مۇراجايدىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى تۇر.
اباي ءوزىنىڭ بىرنەشە ولەڭىندە ءان مەن كۇي تۋرالى جازعان.
ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق،
تىڭداۋشى دا از ول اننەن ءباھرا الارلىق.
مۇڭمەن شىققان، ورالعان ءتاتتى كۇيگە
جىلى جۇرەك قايدا بار قوزعالارلىق؟ – دەيدى اباي.
دانا نۇرماحانبەت
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
