موڭعوليادا بەلگىلى تۇلعالاردى ءمۇسىنىن سوعۋداعى ەرەكشەلىك قانداي؟ تاياۋدا عانا قولىنان شىققان تۋىندىسىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق مۋزەيگە قويىلعان ءمۇسىنشىنىڭ پىكىرى.
موڭعولياداعى شىڭعىس حان ۇلتتىق مۋزەيىنىڭ 9 قاباتىنا حان ورداسى اشىلىپ، ونىڭ اۋماعىنا 7 مەترلىك التىنمەن قاپتالعان شىڭعىس حاننىڭ التىن ءمۇسىنى، اق تۋى جانە مەملەكەتتىك حاسبۋ ءمورى ورناتىلدى. كوپتى تاڭقالدىرعان ءمۇسىن نەسىمەن ەرەكشە؟ اۆتورى كىم؟
ءمۇسىن مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، مونۋمەنتالدى ونەردىڭ كورنەكتى وكىلى لۋۆسانگين بولدتىڭ تۇجىرىمداماسىنا سايكەس جاسالعان. سونداي-اق، ول – مەملەكەتتىك سارايداعى شىڭعىس حان ءمۇسىنىنىڭ دە اۆتورى.
ءمۇسىنشىنىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىس حاننىڭ ءمۇسىنى تەك ءمۇسىن سوعۋشىنىڭ سەزىمدەرىنە نەگىزدەلىپ جاسالماۋى كەرەك، ول تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلۋى ءتيىس. سوندىقتان بۇل جۇمىستى اتقارۋعا عىلىم اكادەمياسى، مادەنيەت مينيسترلىگى، مونعول مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى مەن مونعوليانىڭ ورتالىق بانكىنىڭ عالىمدارىنان قۇرالعان جۇمىس توبى كومەكتەستى.
"ولاردىڭ كەڭەسىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ەسكيزىمىز باستاپقى يدەيادان الدەقايدا اسىپ، قازىرگى كورىنىسكە يە بولدى… ءمۇسىننىڭ نەگىزگى يدەياسى شىڭعىس حاننىڭ تۇپنۇسقا مورىنە نەگىزدەلگەن. اسپان، جەر جانە ورتاسىندا شىڭعىس حان. مەن شىڭعىس حاننىڭ تۋگراسىن وسىلاي ەلەستەتەمىن جانە تۇسىنەمىن", - دەپ اتاپ ءوتتى ول.
ءمۇسىنشىنىڭ ايتۋىنشا، مەملەكەتتىك سارايداعى شىڭعىس حان ەسكەرتكىشى - بۇل بارلىق حانداردىڭ حانى بولعان كەزدەگى شىڭعىس حان. مەملەكەتتىك ساراي الدىنداعى شىڭعىس حاننىڭ ءمۇسىنى تىنىشتىقتى بەينەلەيدى. ونىڭ قاسىندا ونىڭ نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرى، سونىمەن قاتار ونىڭ قولباسشىلارى بار.
ايتا كەتەيىك، تۋگرا نەمەسە توگرا - بيلەۋشىنىڭ (سۋلتان، حاليف، حان) جەكە بەلگىسى، وندا ونىڭ ەسىمى مەن تيتۋلى جازىلادى.
“التىنمەن قاپتالعان وسى ءمۇسىندى جاساۋ كەزىندە مەن شىڭعىس حاننىڭ جوعارعى موڭعول يمپەرياسىن قۇرعان كەزەڭىندەگى جاس، كۇشتى جانە امبيتسيالى بەينەسىن جاساۋدى كوزدەدىم. بۇل تۋرالى ەڭ ايقىن دالەل - ونىڭ قولىندا التىن ءموردىڭ بولۋى. مۇندا شىڭعىس حاننىڭ جاس كەزى بەينەلەنگەن. اق كيىز – ونىڭ ءومىر جولى. ونىڭ كەلبەتىنە كەلەتىن بولساق، ەجەلگى شەجىرەلەردە شىڭعىس حاننىڭ وتە ۇزىن بويلى جانە ەرەكشە جارقىن ءجۇزدى بولعانى جازىلعان، سوندىقتان ونى كۇن سياقتى جارقىراعان بەينەلەۋدەن باسقا تاڭداۋ بولمادى”، - دەيدى ءمۇسىنشى.
ايتا كەتسەك، موڭعوليانىڭ قازىرگى مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان شىڭعىس حاننىڭ داڭقىن جانە مەملەكەتتىك مۇراگەرلىكتى دامىتۋدى، ونىڭ ەسىمىن ماڭگىلىككە قالدىرۋ ماقساتىندا 2005 جىلعى 22 ماۋسىمداعى №136 ۇكىمەت قاۋلىسىمەن "شىڭعىس حاننىڭ مەموريالدىق كەشەنى مەن قاسيەتتى ەسكەرتكىشىن" قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان.
ۇلكەن مونۋمەنتالدى كەشەندە شىڭعىس حان، ۇگەدەي حان، قۇبىلاي حان جانە شىعىس مىڭدىقتار قولباسشىسى مۇقۇلاي مەن باتىس مىڭدىقتار قولباسشىسى بوورچي سياقتى ۇلى موڭعول حاندارىنىڭ مۇسىندەرى قويىلعان. سونداي-اق ەكى اينەك گالەرەياسى بار، ولار موڭعوليا اۋماعىندا VII عاسىردان XIV عاسىرعا دەيىنگى ەتنيكالىق جانە مادەني ءبولىنىسىن، سونىمەن قاتار ۇلى موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن بەينەلەيدى.
كەشەننىڭ باس ارحيتەكتورلارى - م.تسەلمەگ، ال مۇسىندەرىنىڭ اۆتورى جانە جاساۋشىسى - ل.بولد.
