جاھاندىق تۇراقسىزدىق، داۋلار مەن ايماقتىق وزگەرىستەردىڭ كۇشەيۋى اياسىندا قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ ستراتەگيالىق ىنتىماقتاستىعى ماڭىزدى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ومىرلىك ماڭىزى بار دوستىقتى، قاجەتتىلىكتى كورسەتتى. ورتالىق ازيانىڭ وسى ەكى دىڭگەگى دالادا وسكەن قۇدىرەتتى ەمەن اعاشىنداي بولىپ تۇر. ونىڭ تامىرى بەرىك، ۋاقىت سىناعىمەن تەكسەرىلگەندىكتەن بۇكىل ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ، ەكونوميكالىق وركەندەۋىنىڭ جانە ۇيلەسىمدى ءوزارا ءىس-قيمىلىنىڭ ىرگەتاسىنا اينالا الدى. وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ قازاقستانعا ساپارى جانە ونىڭ كومەكشىسى سايدا ميرزيەەۆانىڭ ەلىمىزگە ساپارى باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناستىڭ وتىن جاققان جەلدەي بولىپ، ەكىجاقتى بايلانىستاردىڭ كەز كەلگەن سىناققا توتەپ بەرە الاتىن اجىراماس بايلانىستارعا ايلانىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.
بۇل ماقالا قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ قازىرگى تەندەنتسيالارى مەن پەرسپەكتيۆالارىن كورسەتۋگە جانە ونى تالداۋعا باعىتتالعان. سونىمەن قاتار، بۇل شولۋدا سوڭعى ۋاقىتتاردا ەكى مەملەكەت اراسىندا جاسالعان جوبالار مەن باستامالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن باعالايمىز جانە ەكى ەل اراسىنداعى تۇراقتى دامۋ مەن ءوزارا ءتيىمدى سەرىكتەستىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى دا، ساراپشىلار قاۋىمداستىعى دا نازار اۋدارۋى ءتيىس نەگىزگى ماسەلەلەردى انىقتاۋعا تىرىسامىز.
- قازاقستان مەن وزبەكستان قاتىناستارىنىڭ تاريحي كونتەكسى مەن دامۋى
1.1. ىنتىماقتاستىقتىڭ رەتروسپەكتيۆاسى
قازاقستان مەن وزبەكستان ورتالىق ازيانىڭ جەتەكشى ەكى مەملەكەتى رەتىندە 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىككە قاراي ۇزاق جانە كۇردەلى جولدى باستاپ وتكەن بولاتىن. كەڭەس وداعى تارالعاننان كەيىن ەكى ەل دە كوپتەگەن قيىندىقتارعا تاپ بولدى: ەگەمەن مەملەكەت قۇرۋ، ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگىزۋ، ىشكى جانە سىرتقى ساياسي داعدارىستار مەن تۇراقسىزدىقتاردى ەڭسەرۋ ساتتەرىن وتكەردى. وسىعان قاراماستان، قازاقستان مەن وزبەكستان تۇراقتى دامۋ ءۇشىن تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناس پەن وڭىرلىك ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ ماڭىزدىلىعىن تۇسىنە وتىرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ءوزارا ىنتىماقتاستىق جولدارىن سالا باستاعان بولاتىن.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا مەملەكەتتەر ىشكى ماسەلەلەردى شەشۋگە باسا نازار اۋدارىپ، بۇل كەڭ اۋقىمدى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدى دا قيىنداتتى. دەگەنىمەن، 1992 جىلدىڭ 23 قاراشاسىندا قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس باستالدى. سودان 1998 جىلى 31 قازاندا ەكى مەملەكەت اراسىندا تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناستاردى دامىتۋعا ۇمتىلىستىق سيمۆولى بولعان ماڭگىلىك دوستىق تۋرالى شارقا قول قويىلدى. بۇل قۇجات ەلدەر اراسىنداعى بايلانىستى ودان ءارى نىعايتۋعا نەگىز بولىپ، تۇراقتى سەرىكتەستىك قۇرۋ جولىنداعى العاشقى قادام باستادى. سونىمەن قاتار، 2013 جىلدىڭ 14 ماۋسىمىندا قازاقستان مەن وزبەكستان رەسپۋبليكاسى اراسىنداعى نەگىزگى كەلىسىمدەردىڭ ءبىرى ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى كەلىسىمگە دە قول قويىلعان بولاتىن.
قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىعى ۋاقىت وتە كەلە ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ باستى باعىتىنا اينالدى. ساۋدا، ينۆەستيتسيا جانە ەنەرگەتيكا، كولىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سياقتى سالالارداعى بىرلەسكەن جوبالار ەكى ەلدىڭ دامۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. جاڭا كولىك دالىزدەرىنىڭ، مىسالى، قازاقستان – تۇركىمەنستان – يران حالىقارالىق باعىتىنىڭ اشىلۋى لوگيستيكانى ايتارلىقتاي جاقسارتىپ، ءوزارا ءتيىمدى سەرىكتەستىك ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى.
ەلدەر اراسىنداعى ءوزارا قۇرمەت پەن ءبىر-ءبىرىنىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرۋگە نەگىزدەلگەن ساياسي ءوزارا ءىس-قيمىل دا نىعايا ءتۇستى. قازاقستان مەن وزبەكستان تمد، شىۇ جانە ۇقشۇ سياقتى حالىقارالىق ۇيىمداردا بەلسەندى ىنتىماقتاسادى، بۇل ولاردىڭ الەمدىك ارەناداعى ءىس-ارەكەتتەرىن ۇيلەستىرۋگە جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋعا كومەكتەسەدى.
بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ قازاقستانعا ساپارى كولىك، ەكونوميكا، ساۋدا جانە ەكولوگيا سياقتى پەرسپەكتيۆالى سالالارداعى ارىپتەستىكتى نىعايتۋعا ماڭىزدى قادام بولىپ تابىلادى. بۇل ساپار تاۋار اينالىمىن ارتتىرىپ، بىرلەسكەن جوبالارعا جاڭا مۇمكىندىكتەر تۋعىزادى دەپ كۇتىلۋدە.
1.2. بايلانىستاردى نىعايتۋداعى كوشباسشىلاردىڭ ءرولى
قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ دامۋى كوبىنەسە ولاردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى – نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن يسلام كاريموۆتىڭ كورەگەندىكتەرى مەن كۇش-جىگەرلەرىنە بايلانىستى بولدى. ەكى باسشى دا ءوز حالىقتارىنىڭ تاريحي جانە مادەني ورتاقتىعىن مويىنداي وتىرىپ، ەكى ەل اراسىنداعى ۇزاق مەرزىمدى جانە تۇراقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزىن جاساۋعا ۇمتىلدى.
قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ وزبەكستانمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتى نىعايتتى، ايماقتاعى حالقى ەڭ كوپ مەملەكەتپەن تۇراقتى جانە تاتۋ كورشىلىك قارىم-قاتىناس قاۋىپسىزدىك پەن ەكونوميكالىق ءوسۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ كىلتى ەكەندىگىن نەگىز ەتتى. نازارباەۆ ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستاردى، مادەني الماسۋدى جانە بىرلەسكەن ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى دامىتۋدى جاقتاي وتىرىپ، ورتالىق ازياداعى ايماقتىق ينتەگراتسيا مەن ىنتىماقتاستىق يدەيالارىن بەلسەندى تۇردە العا تارتتى.
وزبەكستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى يسلام كارىموۆ تا قازاقستانمەن ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا ۇلكەن كوڭىل ءبولدى. ول كورشىلەرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس وزبەكستاننىڭ ەكونوميكاسىن نىعايتۋعا جانە ايماقتىق ماڭىزدىلىعىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەتىنىن ءتۇسىندى. ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋدىڭ ىرگەتاسى قالاندى، ەنەرگەتيكا جانە كولىك سالالارىندا بىرلەسكەن جوبالار قولعا الىندى.
نازارباەۆ پەن يسلام كارىموۆ مۇراسى بۇگىندە ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستارعا ىقپالىن تيگىزۋدە. بۇل كوشباسشىلاردىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشىلار قاسىم-جومارت توقاەۆ پەن شاۆكات ميرزيەەۆ ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ باعىتىن جالعاستىرىپ قانا قويماي، وعان جاڭا سەرپىن بەرۋدە.
2016 جىلى وزبەكستان پرەزيدەنتى قىزمەتىنە كىرىسكەن شاۆكات ميرزيەەۆ ەكونوميكانى ليبەراليزاتسيالاۋعا جانە كورشىلەرمەن قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋعا باعىتتالعان اۋقىمدى رەفورمالارعا باستاماشى بولدى. ميرزيەەۆ قازاقستانمەن بايلانىستاردى جاقسارتۋ بويىنشا بەلسەندى قادامدار جاسادى، بۇل ەكىجاقتى تاۋار اينالىمىنىڭ ارتۋىنا جانە بىرلەسكەن جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا اكەلدى.
2019 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى بولعان قاسىم-جومارت توقاەۆ تا وزبەكستانمەن ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋ باعىتىن بەلسەندى تۇردە قولدايدى. توقاەۆ ۇلكەن ديپلوماتيالىق تاجىريبەسى بار ەلدەر اراسىنداعى ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستاردى دامىتۋعا، وزبەكستاننىڭ ورتالىق ازياداعى نەگىزگى سەرىكتەسى رەتىندە قازاقستاننىڭ ۇستانىمىن نىعايتۋعا ىقپال ەتەدى.
قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ كوپ جىلعى بىرلەسكەن كۇش-جىگەرىمەن قالىپتاسقان زاماناۋي قارىم-قاتىناسى پراگماتيكالىق كوشباسشىلىق پەن ىنتىماقتاستىققا دەگەن ءوزارا ۇمتىلىس قيىندىقتاردى مۇمكىندىكتەرگە اينالدىرا الاتىنىنىڭ ۇلگىسى بولدى.
- سەرىكتەستىكتىڭ قازىرگى كەزدەگى كورىنىسى مەن ميرزەەۆتىڭ قازاقستانعا ساپارىندا ايتىلعان ماڭىزدى باستامالارعا شولۋ
وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ 2024 جىلعى تامىزدا قازاقستانعا ساپارى ەكى مەملەكەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستاعى ماڭىزدى وقيعا بولدى. ول وداقتاس بايلانىستاردى نىعايتىپ قانا قويماي، ولاردى ودان ءارى دامىتۋدىڭ جاڭا باعىتتارىن بەلگىلەدى. ساپار ەكى ەل باسشىلارىنىڭ نەگىزگى سالالارداعى ىنتىماقتاستىقتى كەڭەيتۋ ارقىلى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا دەگەن ىنتالىلىعىن كورسەتتى.
وزبەكستان باسشىسىنىڭ قازاقستانعا ساپارى كەزىندە ايتىلعان باستامالار مەن جوبالارعا شولۋ. نەگىزگى سالالار بويىنشا قورىتىندىلار:
2.1. ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى جانە وداقتاستىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان باستامالار:
- قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ وزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ كومەكشىسى سايدا ميرزيەەۆامەن كەزدەسۋىندە ەكى ەل اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ وداقتاستىق جانە ستراتەگيالىق سيپاتىنا ەرەكشە توقتالدى. ول جوعارى دەڭگەيدە ساياسي ديالوگتى ءتيىمدى كەڭەيتۋ ءۇشىن پرەزيدەنت اكىمشىلىگى اراسىنداعى تىعىز بايلانىستاردىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.
- وزبەكستان پرەزيدەنتىمەن شەكتەۋلى قۇرامداعى كەلىسسوزدەر بارىسىندا توقاەۆ ميرزيەەۆتىڭ ساپارى قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن وداقتاستىققا جاڭا سەرپىن بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى. ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى جىلدارى ەلدەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ايتارلىقتاي جاقساردى جانە بۇل كەزدەسۋ ولاردى ناقتى مازمۇنمەن تولتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
2.2. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق:
ساپاردىڭ ەڭ ماڭىزدى باعىتى ساۋدا-ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ بولدى. پرەزيدەنتتەر ءوزارا تاۋار اينالىمىن تەز ارادا 5 ميلليارد دوللارعا جەتكىزىپ، كەيىن بۇل كورسەتكىشتى ەكى ەسەگە ارتتىرۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. سونداي-اق ونەركاسىپتىك كووپەراتسيانىڭ كەلەشەگى، ونىڭ ىشىندە قازاقستان-وزبەكستان شەكاراسىندا «ورتالىق ازيا» حالىقارالىق ونەركاسىپتىك ىنتىماقتاستىق ورتالىعىن ىسكە قوسۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى.
2.3. مادەني-گۋمانيتارلىق، ءبىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق:
- ساپار بارىسىندا مادەني-گۋمانيتارلىق ءوزارا ءىس-قيمىلعا ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. قازاقستان پرەزيدەنتى حالىقتاردىڭ مادەني جاقىنداسۋىنا ىقپال ەتەتىن ءىس-شارالاردىڭ، مىسالى، استانادا وتكەن حالىقارالىق «زاكوۆات» زياتكەرلىك ويىندارىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى.
- ەكى مەملەكەت باسشىلارى ەكى ەل حالىقتارىنىڭ ءوزارا تىعىز قارىم-قاتىناسىنا ىقپال ەتەتىن ءبىلىم بەرۋ جانە جاستار ساياساتى سالاسىنداعى بايلانىستاردى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.
- شىرشىقتا مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى وڭتۇستىك قازاقستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانە الماتىدا تاشكەنت يرريگاتسيا جانە اۋىل شارۋاشىلىعىن مەحانيكالاندىرۋ ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىنىڭ فيليالدارىنىڭ اشىلۋى ماڭىزدى وقيعا بولدى. بۇل قادامدار ۇزاق مەرزىمدى سەرىكتەستىكتىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا ەكى جاقتى قىزىعۋشىلىقتى اتاپ كورسەتەدى.
- مادەني-گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىنە ۇلكەن كوڭىل ءبولىندى. استانادا الىشەر ناۋاي ەسكەرتكىشىنىڭ اشىلۋى قازاق پەن وزبەك حالىقتارى اراسىنداعى باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناستىڭ سيمۆولىنا اينالدى. قاسىم-جومارت توقاەۆ ناۋاي شىعارمالارىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق مۇراسى ەكەنىن جانە رۋحاني بايلانىستاردى نىعايتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن اتاپ ءوتتى.
2.4. كولىك، ترانزيت جانە سۋ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق:
- كوشباسشىلار كولىكتىك-ترانزيتتىك ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا نەگىز بولاتىن تاريفتەردى وڭتايلاندىرۋ، اكىمشىلىك راسىمدەردى جەڭىلدەتۋ جانە جۇكتەردى جەتكىزۋ مەرزىمدەرىن قىسقارتۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى.
- ەكى جاق تا ورتالىق ازيا ءوڭىرى ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى بولىپ تابىلاتىن ترانسشەكارالىق وزەندەردىڭ سۋ رەسۋرستارىن كەشەندى جانە ۇتىمدى پايدالانۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن مويىندادى.
- تاعى ءبىر ماڭىزدى وقيعا قىتاي – قازاقستان – وزبەكستان باعىتىندا كونتەينەرلىك پويىزدىڭ اشىلۋى بولدى. ترانساۋعان باعىتىن دامىتۋ جونىندەگى كەلىسىمدەر اياسىندا ۇيىمداستىرىلعان بۇل جوبا كولىك-لوگيستيكالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان ماڭىزدىلىعىن بىلدىرەدى. ەكى ەلدىڭ كولىك مينيسترلەرى جۇك تاسىمالداۋ كولەمىنىڭ ايتارلىقتاي وسكەنىن حابارلادى، بۇل ءوزارا سەنىم مەن ءتيىمدى ۇيلەستىرۋدىڭ ارتقانىن كورسەتەدى.
2.5. ماراپاتتار جانە ديپلوماتيالىق تانۋ
ساپاردىڭ ماڭىزدى ساتتەرىنىڭ ءبىرى قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ شاۆكات ميرزيەەۆكە «التىن قىران» وردەنىن تاپسىرۋى بولدى. قازاقستاننىڭ بۇل جوعارى مەملەكەتتىك ناگراداسى قازاق-وزبەك قاتىناستارىن دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن بەرىلدى. توقاەۆ ميرزيەەۆ قازاقستاندا حالىقتار دوستىعىن نىعايتۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان كوشباسشى رەتىندە قۇرمەتتەلەتىنىن اتاپ ءوتتى. ميرزيەەۆ ءوز كەزەگىندە ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، بۇل ماراپات ەكى ەل اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ بەرىكتىگى مەن سەنىمدىلىگىن بىلدىرەتىنىن باسا ايتتى.
2.6. قازاقستان مەن وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى باق وكىلدەرى ءۇشىن وتكىزگەن بريفيگتە ايتىلعان ماڭىزدى ماسەلەلەر مەن ىنتىماقتاستىقتىڭ كورىنىسى
وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ كەلىسسوزدەرمەن جانە جوعارى مەملەكەتارالىق كەڭەستىڭ وتىرىستارىمەن ۇشتاسقان قازاقستانعا ساپارى ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى تەرەڭدەتۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى وقيعا بولىپ تابىلادى. بۇل شارادا تاريحي قالىپتاسقان باۋىرلاستىق بايلانىستاردىڭ نىعايۋىنا، ءتۇرلى سالاداعى ۇزاق مەرزىمدى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا نەگىز قالاۋعا باسا نازار اۋدارىلدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزارا سەنىم مەن قولداۋ رۋحىندا وتكەن كەزدەسۋلەردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. نەگىزگى ناتيجەلەردىڭ ءبىرى الداعى 10 جىلعا ارنالعان ستراتەگيالىق ارىپتەستىك پەن وداقتاستىق باعدارلاماسىنا قول قويۋ بولدى. بۇل ەكى ەلدىڭ بارلىق سالالارداعى، سونىڭ ىشىندە ساۋدا-ونەركاسىپتىك جانە مادەني-گۋمانيتارلىق بايلانىستارداعى بايلانىستاردى كەڭەيتۋگە جانە ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋگە دايىن ەكەندىگىن كورسەتەدى.
ىنتىماقتاستىقتىڭ ەكونوميكالىق اسپەكتىلەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلدى. قازاقستان مەن وزبەكستان ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى ساۋدا سەرىكتەستەرى بولا وتىرىپ، ساۋدا اينالىمىن 10 ميلليارد دوللارعا دەيىن جەتكىزۋدى العا ماقسات ەتىپ قويدى. بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن شىعارىلاتىن ءونىم تۇرلەرىن كەڭەيتۋ، ەكونوميكالىق ينتەگراتسياعا كەدەرگىلەردى جويۋ، سونداي-اق اۋىل شارۋاشىلىعى مەن ونەركاسىپ سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى بەلسەندى دامىتۋ جوسپارلانۋدا.
توقاەۆ قازىردىڭ وزىندە قازاقستاندىق تاۋارلاردىڭ وزبەكستانعا ەكسپورتىن 550 ميلليون دوللارعا ارتتىرۋعا دايىن ەكەنىن اتاپ ءوتتى. سونىمەن قاتار، جالپى قۇنى 3 ميلليارد دوللاردان اساتىن 70-تەن استام جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر، بۇل 14 مىڭعا جۋىق جاڭا جۇمىس ورنىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ماشينا جاساۋ، مەتاللۋرگيا، ەنەرگەتيكا، بايلانىس جانە تسيفرلاندىرۋ سياقتى سالالارداعى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ جوعارى الەۋەتىن راستايدى.
كەزدەسۋدىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى سۋ-ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋ بولدى، وندا قازاقستان مەن وزبەكستان رەسۋرستاردى تۇراقتى دامىتۋ مەن پايدالانۋدى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىستى جالعاستىرۋعا كەلىستى.
شاۆكات ميرزيەەۆتىڭ ساپارى جانە ودان كەيىنگى كەلىسىمدەر قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك پەن ءوزارا تيىمدىلىككە سۇيەنە وتىرىپ، ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى بەلسەندى دامىتۋعا دايىن ەكەنىن راستايدى، بۇل ەكى ەلدىڭ ودان ءارى وركەندەۋىنە ىقپال ەتەتىندىگىن كورسەتتى.
قورىتىندى
جاھاندىق سىن-قاتەرلەر مەن ايماقتىق وزگەرىستەر اياسىندا قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق ستراتەگيالىق مانگە يە بولۋدا. بۇل ەكى ەل ورتالىق ازياداعى نەگىزگى ويىنشىلار بولا وتىرىپ، ايماقتىق تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە، ەكونوميكالىق وسۋگە جانە ءوزارا ءىس-قيمىلدى ارتتىرۋعا ۇلەس قوسۋدا. وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرومونوۆيچ ميرزيەەۆتىڭ قازاقستانعا ساپارى، سونداي-اق ونىڭ كومەكشىسى سايدا ميرزيەەۆانىڭ ساپارى مەن مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆپەن كەزدەسۋلەرى مەملەكەتتەر اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىكتىڭ ارتقانىن، جاقىن ءارى كوپ قىرلى قارىم-قاتىناستارعا ۇمتىلىسىن اتاپ كورسەتەدى.
قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك ساياساتى تۇراقتى جانە ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىقتىڭ نەگىزدەرىن قۇرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارادى. ەكى ەلدىڭ كوشباسشىلارى ەكىجاقتى بايلانىستاردى نىعايتۋعا كۇشتى ساياسي ۇمتىلىس تانىتىپ وتىر، مۇنى قول قويىلعان قۇجاتتار مەن كەلىسىمدەر راستايدى. مادەني الماسۋ، ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى نەمەسە ەكونوميكالىق بايلانىستار ارقىلى بولسىن بۇل ۇدەرىسكە ەكى ەلدىڭ حالقى دا بەلسەندى تۇردە قاتىسۋدا. دەگەنمەن، ۇلكەن ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ينفراقۇرىلىمدى جانە ينستيتۋتسيونالدىق بازانى ودان ءارى دامىتۋ قاجەت، بۇل بىرلەسكەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋدى جەدەلدەتۋى مۇمكىن.
وڭ ديناميكاعا قاراماستان، ىنتىماقتاستىقتىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن كوبىرەك نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن سالالار دا بار:
- ەكونوميكالىق ينتەگراتسياداعى كەدەرگىلەردى جويۋ: ەلدەر ساۋدا اينالىمىن ۇلعايتۋعا ۇمتىلىپ جاتقانىمەن، ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانى باسەڭدەتەتىن اكىمشىلىك جانە ساۋدا كەدەرگىلەرىن جويۋعا كۇش سالۋ قاجەت.
- كولىك جانە لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ: ترانسكاسپي باعىتى سياقتى كولىك دالىزدەرىن ءتيىمدى پايدالانۋ ەكى ەلدىڭ كەلىسىلگەن ءىس-قيمىلدارىن تالاپ ەتەدى. بۇل سالاداعى تىعىز ىنتىماقتاستىق تاۋارلاردىڭ قوزعالىسىن جىلدامداتۋعا جانە شىعىنداردى ازايتۋعا كومەكتەسەدى.
- سۋ-ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق: اسىرەسە ءوسىپ كەلە جاتقان كليماتتىق پروبلەمالاردى ەسكەرە وتىرىپ، سۋ-ەنەرگەتيكا سەكتورىنداعى كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋدى جالعاستىرۋ ماڭىزدى. بىرلەسكەن جوبالار تۇراقتى رەسۋرستاردى باسقارۋدىڭ نەگىزىن قۇرا الادى.
- گەوساياسي تۇراقسىزدىق: ورتالىق ازياعا جاھاندىق گەوساياسي وزگەرىستەر اسەر ەتەدى. ايماقتاعى كەز كەلگەن تۇراقسىزداندىراتىن فاكتورلار قازاق-وزبەك قارىم-قاتىناسىنىڭ تۇراقتىلىعىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن.
- ەكونوميكالىق قيىندىقتار: جاھاندىق ەكونوميكالىق تۇراقسىزدىق جانە شيكىزات باعاسىنىڭ اۋىتقۋى ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق بولاشاعىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن. بۇل بىرلەسكەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدى باسەڭدەتىپ، ساۋدا كولەمىن ازايتۋى مۇمكىن.
دەگەنىمەن، بۇل ايتىلعان قاتەرلەردىڭ بارلىعى الداعى ۋاقىتتاردا جۇزەگە اسىرىلاتىن جوبالار مەن ءوزارا قولداۋ مەن كەمەل دامۋعا باعىتتالعان ساياساتتىڭ، جوبالاردىڭ نەگىزىندە الدىن الۋ شارالارى رەتىندە جاسالاتىندىعىن، سونىڭ نەگىزىندە ەكى مەملەكەت ماسەلەلەردى شەشە الاتىندىعىنا ۇمىتتەندىرەدى.
شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ ساپارى جانە ودان كەيىنگى كەزدەسۋلەر قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادام بولدى. دەگەنمەن، تۇراقتى تابىسقا جەتۋ ءۇشىن بار كەدەرگىلەردى جويۋعا، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا جانە ىقتيمال تاۋەكەلدەردىڭ الدىن الۋعا باسا نازار اۋدارۋ قاجەت. ۇكىمەت ساياساتى مەن ەكى ەلدىڭ حالقى بۇل ۇدەرىستە شەشۋشى ءرول اتقارادى جانە ەگەر بۇل كۇش-جىگەر دۇرىس ورىندالسا، ايماقتا ايتارلىقتاي وڭ وزگەرىستەرگە اكەلۋى مۇمكىن.
ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى ساقتاۋ بارلىق دەڭگەيدەگى ديالوگ پەن ىنتىماقتاستىقتى جالعاستىرۋدى تالاپ ەتەدى. تەك وسىلاي عانا قازاقستان مەن وزبەكستان جاھاندىق سىن-قاتەرلەرگە توتەپ بەرىپ، ۇزاق مەرزىمدى پەرسپەكتيۆادا تۇراقتى دامۋدى قامتاماسىز ەتە الادى.
اينۇر باقىتجانوۆا
