Jahandyq turaqsyzdyq, daýlar men aımaqtyq ózgeristerdiń kúsheıýi aıasynda Qazaqstan men Ózbekstannyń strategııalyq yntymaqtastyǵy mańyzdy ǵana emes, sonymen qatar ómirlik mańyzy bar dostyqty, qajettilikti kórsetti. Ortalyq Azııanyń osy eki dińgegi dalada ósken qudyretti emen aǵashyndaı bolyp tur. Onyń tamyry berik, ýaqyt synaǵymen tekserilgendikten búkil aımaqtyń turaqtylyǵynyń, ekonomıkalyq órkendeýiniń jáne úılesimdi ózara is-qımylynyń irgetasyna aınala aldy. Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeevtiń Qazaqstanǵa sapary jáne onyń kómekshisi Saıda Mırzıeevanyń elimizge sapary baýyrlastyq qarym-qatynastyń otyn jaqqan jeldeı bolyp, ekijaqty baılanystardyń kez kelgen synaqqa tótep bere alatyn ajyramas baılanystarǵa aılanyp kele jatqanyn kórsetedi.
Bul maqala Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń qazirgi tendenııalary men perspektıvalaryn kórsetýge jáne ony taldaýǵa baǵyttalǵan. Sonymen qatar, bul sholýda sońǵy ýaqyttarda eki memleket arasynda jasalǵan jobalar men bastamalardyń mańyzdylyǵyn baǵalaımyz jáne eki el arasyndaǵy turaqty damý men ózara tıimdi seriktestikti qamtamasyz etý úshin buqaralyq aqparat quraldary da, sarapshylar qaýymdastyǵy da nazar aýdarýy tıis negizgi máselelerdi anyqtaýǵa tyrysamyz.
- Qazaqstan men Ózbekstan qatynastarynyń tarıhı konteksi men damýy
1.1. Yntymaqtastyqtyń retrospektıvasy
Qazaqstan men Ózbekstan Ortalyq Azııanyń jetekshi eki memleketi retinde 1991 jyly táýelsizdik alǵannan beri yntymaqtastyq pen seriktestikke qaraı uzaq jáne kúrdeli joldy bastap ótken bolatyn. Keńes Odaǵy taralǵannan keıin eki el de kóptegen qıyndyqtarǵa tap boldy: egemen memleket qurý, ekonomıkalyq reformalar júrgizý, ishki jáne syrtqy saıası daǵdarystar men turaqsyzdyqtardy eńserý sátterin ótkerdi. Osyǵan qaramastan, Qazaqstan men Ózbekstan turaqty damý úshin tatý kórshilik qarym-qatynas pen óńirlik ózara is-qımyldyń mańyzdylyǵyn túsine otyryp, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap ózara yntymaqtastyq joldaryn sala bastaǵan bolatyn.
Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda memleketter ishki máselelerdi sheshýge basa nazar aýdaryp, bul keń aýqymdy yntymaqtastyqty damytýdy da qıyndatty. Degenimen, 1992 jyldyń 23 qarashasynda Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy dıplomatııalyq qarym-qatynas bastaldy. Sodan 1998 jyly 31 qazanda eki memleket arasynda tatý kórshilik qarym-qatynastardy damytýǵa umtylystyq sımvoly bolǵan Máńgilik dostyq týraly sharqa qol qoıyldy. Bul qujat elder arasyndaǵy baılanysty odan ári nyǵaıtýǵa negiz bolyp, turaqty seriktestik qurý jolyndaǵy alǵashqy qadam bastady. Sonymen qatar, 2013 jyldyń 14 maýsymynda Qazaqstan men Ózbekstan Respýblıkasy arasyndaǵy negizgi kelisimderdiń biri Strategııalyq áriptestik týraly kelisimge de qol qoıylǵan bolatyn.
Qazaqstan men Ózbekstannyń ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy ýaqyt óte kele ekijaqty qarym-qatynastardyń basty baǵytyna aınaldy. Saýda, ınvestıııa jáne energetıka, kólik jáne aýyl sharýashylyǵy sııaqty salalardaǵy birlesken jobalar eki eldiń damýynda mańyzdy ról atqarady. Jańa kólik dálizderiniń, mysaly, Qazaqstan – Túrkimenstan – Iran halyqaralyq baǵytynyń ashylýy logıstıkany aıtarlyqtaı jaqsartyp, ózara tıimdi seriktestik úshin jańa múmkindikter týǵyzdy.
Elder arasyndaǵy ózara qurmet pen bir-biriniń múddelerin eskerýge negizdelgen saıası ózara is-qımyl da nyǵaıa tústi. Qazaqstan men Ózbekstan TMD, ShYU jáne UQShU sııaqty halyqaralyq uıymdarda belsendi yntymaqtasady, bul olardyń álemdik arenadaǵy is-áreketterin úılestirýge jáne aımaqtyq qaýipsizdikti nyǵaıtýǵa kómektesedi.
Búgingi tańda Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyq strategııalyq mańyzǵa ıe. Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeevtiń Qazaqstanǵa sapary kólik, ekonomıka, saýda jáne ekologııa sııaqty perspektıvaly salalardaǵy áriptestikti nyǵaıtýǵa mańyzdy qadam bolyp tabylady. Bul sapar taýar aınalymyn arttyryp, birlesken jobalarǵa jańa múmkindikter týǵyzady dep kútilýde.
1.2. Baılanystardy nyǵaıtýdaǵy kóshbasshylardyń róli
Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy ekijaqty qarym-qatynastardyń damýy kóbinese olardyń birinshi basshylary – Nursultan Nazarbaev pen Islam Karımovtyń kóregendikteri men kúsh-jigerlerine baılanysty boldy. Eki basshy da óz halyqtarynyń tarıhı jáne mádenı ortaqtyǵyn moıyndaı otyryp, eki el arasyndaǵy uzaq merzimdi jáne turaqty yntymaqtastyqtyń negizin jasaýǵa umtyldy.
Qazaqstannyń prezıdenti bolǵan Nursultan Nazarbaev Ózbekstanmen tyǵyz yntymaqtastyqty nyǵaıtty, aımaqtaǵy halqy eń kóp memleketpen turaqty jáne tatý kórshilik qarym-qatynas qaýipsizdik pen ekonomıkalyq ósýdi qamtamasyz etýdiń kilti ekendigin negiz etti. Nazarbaev saýda-ekonomıkalyq baılanystardy, mádenı almasýdy jáne birlesken ınfraqurylymdyq jobalardy damytýdy jaqtaı otyryp, Ortalyq Azııadaǵy aımaqtyq ıntegraııa men yntymaqtastyq ıdeıalaryn belsendi túrde alǵa tartty.
Ózbekstannyń tuńǵysh prezıdenti Islam Kárimov ta Qazaqstanmen ekijaqty qarym-qatynasty damytýǵa úlken kóńil bóldi. Ol kórshilerimen tyǵyz qarym-qatynas Ózbekstannyń ekonomıkasyn nyǵaıtýǵa jáne aımaqtyq mańyzdylyǵyn arttyrýǵa kómektesetinin túsindi. Onyń jetekshiligimen saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyqty damytýdyń irgetasy qalandy, energetıka jáne kólik salalarynda birlesken jobalar qolǵa alyndy.
Nazarbaev pen Islam Kárimov murasy búginde ekijaqty qarym-qatynastarǵa yqpalyn tıgizýde. Bul kóshbasshylardyń isin jalǵastyrýshylar Qasym-Jomart Toqaev pen Shavkat Mırzıeev ózara tıimdi yntymaqtastyqty damytý baǵytyn jalǵastyryp qana qoımaı, oǵan jańa serpin berýde.
2016 jyly Ózbekstan prezıdenti qyzmetine kirisken Shavkat Mırzıeev ekonomıkany lıberalızaııalaýǵa jáne kórshilermen qarym-qatynasty jaqsartýǵa baǵyttalǵan aýqymdy reformalarǵa bastamashy boldy. Mırzıeev Qazaqstanmen baılanystardy jaqsartý boıynsha belsendi qadamdar jasady, bul ekijaqty taýar aınalymynyń artýyna jáne birlesken jobalardyń júzege asýyna ákeldi.
2019 jyly Qazaqstan Prezıdenti bolǵan Qasym-Jomart Toqaev ta Ózbekstanmen yntymaqtastyqty tereńdetý baǵytyn belsendi túrde qoldaıdy. Toqaev úlken dıplomatııalyq tájirıbesi bar elder arasyndaǵy saıası jáne ekonomıkalyq baılanystardy damytýǵa, Ózbekstannyń Ortalyq Azııadaǵy negizgi seriktesi retinde Qazaqstannyń ustanymyn nyǵaıtýǵa yqpal etedi.
Qazaqstan men Ózbekstannyń kóp jylǵy birlesken kúsh-jigerimen qalyptasqan zamanaýı qarym-qatynasy pragmatıkalyq kóshbasshylyq pen yntymaqtastyqqa degen ózara umtylys qıyndyqtardy múmkindikterge aınaldyra alatynynyń úlgisi boldy.
- Seriktestiktiń qazirgi kezdegi kórinisi men Mırzeevtiń Qazaqstanǵa saparynda aıtylǵan mańyzdy bastamalarǵa sholý
Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeevtiń 2024 jylǵy tamyzda Qazaqstanǵa sapary eki memleket arasyndaǵy qarym-qatynastaǵy mańyzdy oqıǵa boldy. Ol odaqtas baılanystardy nyǵaıtyp qana qoımaı, olardy odan ári damytýdyń jańa baǵyttaryn belgiledi. Sapar eki el basshylarynyń negizgi salalardaǵy yntymaqtastyqty keńeıtý arqyly ekijaqty qarym-qatynastardy nyǵaıtýǵa degen yntalylyǵyn kórsetti.
Ózbekstan basshysynyń Qazaqstanǵa sapary kezinde aıtylǵan bastamalar men jobalarǵa sholý. Negizgi salalar boıynsha qorytyndylar:
2.1. Strategııalyq seriktestikti jáne odaqtastyqty nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan bastamalar:
- Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Ózbekstan Prezıdentiniń kómekshisi Saıda Mırzıeevamen kezdesýinde eki el arasyndaǵy ózara is-qımyldyń odaqtastyq jáne strategııalyq sıpatyna erekshe toqtaldy. Ol joǵary deńgeıde saıası dıalogty tıimdi keńeıtý úshin prezıdent ákimshiligi arasyndaǵy tyǵyz baılanystardyń mańyzdylyǵyn atap ótti.
- Ózbekstan prezıdentimen shekteýli quramdaǵy kelissózder barysynda Toqaev Mırzıeevtiń sapary Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy yntymaqtastyq pen odaqtastyqqa jańa serpin beretinin atap ótti. Onyń aıtýynsha, sońǵy jyldary elder arasyndaǵy qarym-qatynas aıtarlyqtaı jaqsardy jáne bul kezdesý olardy naqty mazmunmen toltyrýǵa múmkindik beredi.
2.2. Ekonomıkalyq yntymaqtastyq:
Sapardyń eń mańyzdy baǵyty saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyq máselelerin talqylaý boldy. Prezıdentter ózara taýar aınalymyn tez arada 5 mıllıard dollarǵa jetkizip, keıin bul kórsetkishti eki esege arttyrý qajettigin atap ótti. Sondaı-aq ónerkásiptik kooperaııanyń keleshegi, onyń ishinde Qazaqstan-Ózbekstan shekarasynda «Ortalyq Azııa» halyqaralyq ónerkásiptik yntymaqtastyq ortalyǵyn iske qosý máseleleri talqylandy.
2.3. Mádenı-gýmanıtarlyq, bilim salasyndaǵy yntymaqtastyq:
- Sapar barysynda mádenı-gýmanıtarlyq ózara is-qımylǵa erekshe nazar aýdaryldy. Qazaqstan Prezıdenti halyqtardyń mádenı jaqyndasýyna yqpal etetin is-sharalardyń, mysaly, Astanada ótken halyqaralyq «Zakovat» zııatkerlik oıyndarynyń mańyzdylyǵyna toqtaldy.
- Eki memleket basshylary eki el halyqtarynyń ózara tyǵyz qarym-qatynasyna yqpal etetin bilim berý jáne jastar saıasaty salasyndaǵy baılanystardy nyǵaıtýdyń mańyzdylyǵyn atap ótti.
- Shyrshyqta Muhtar Áýezov atyndaǵy Ońtústik Qazaqstan ýnıversıtetiniń jáne Almatyda Tashkent ırrıgaııa jáne aýyl sharýashylyǵyn mehanıkalandyrý ınjenerleri ınstıtýtynyń fılıaldarynyń ashylýy mańyzdy oqıǵa boldy. Bul qadamdar uzaq merzimdi seriktestiktiń negizi bolyp tabylatyn ǵylym men bilimniń damýyna eki jaqty qyzyǵýshylyqty atap kórsetedi.
- Mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyq máselelerine úlken kóńil bólindi. Astanada Álisher Naýaı eskertkishiniń ashylýy qazaq pen ózbek halyqtary arasyndaǵy baýyrlastyq qarym-qatynastyń sımvolyna aınaldy. Qasym-Jomart Toqaev Naýaı shyǵarmalarynyń túrki halyqtarynyń ortaq murasy ekenin jáne rýhanı baılanystardy nyǵaıtýda mańyzdy ról atqaratynyn atap ótti.
2.4. Kólik, tranzıt jáne sý salasyndaǵy yntymaqtastyq:
- Kóshbasshylar kóliktik-tranzıttik yntymaqtastyqty nyǵaıtýǵa negiz bolatyn tarıfterdi ońtaılandyrý, ákimshilik rásimderdi jeńildetý jáne júkterdi jetkizý merzimderin qysqartý máselelerin talqylady.
- Eki jaq ta Ortalyq Azııa óńiri úshin erekshe mańyzdy bolyp tabylatyn transshekaralyq ózenderdiń sý resýrstaryn keshendi jáne utymdy paıdalanýdyń mańyzdylyǵyn moıyndady.
- Taǵy bir mańyzdy oqıǵa Qytaı – Qazaqstan – Ózbekstan baǵytynda konteınerlik poıyzdyń ashylýy boldy. Transaýǵan baǵytyn damytý jónindegi kelisimder aıasynda uıymdastyrylǵan bul joba kólik-logıstıkalyq yntymaqtastyqtyń ósip kele jatqan mańyzdylyǵyn bildiredi. Eki eldiń kólik mınıstrleri júk tasymaldaý kóleminiń aıtarlyqtaı óskenin habarlady, bul ózara senim men tıimdi úılestirýdiń artqanyn kórsetedi.
2.5. Marapattar jáne dıplomatııalyq taný
Sapardyń mańyzdy sátteriniń biri Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Shavkat Mırzıeevke «Altyn Qyran» ordenin tapsyrýy boldy. Qazaqstannyń bul joǵary memlekettik nagradasy qazaq-ózbek qatynastaryn damytýǵa qosqan úlesi úshin berildi. Toqaev Mırzıeev Qazaqstanda halyqtar dostyǵyn nyǵaıtýǵa ólsheýsiz úles qosqan kóshbasshy retinde qurmetteletinin atap ótti. Mırzıeev óz kezeginde rızashylyǵyn bildirip, bul marapat eki el arasyndaǵy qarym-qatynastyń beriktigi men senimdiligin bildiretinin basa aıtty.
2.6. Qazaqstan men Ózbekstan prezıdentteri BAQ ókilderi úshin ótkizgen brıfıgte aıtylǵan mańyzdy máseleler men yntymaqtastyqtyń kórinisi
Ózbekstan Prezıdenti Shavkat Mırzııoevtiń kelissózdermen jáne Joǵary memleketaralyq keńestiń otyrystarymen ushtasqan Qazaqstanǵa sapary eki el arasyndaǵy strategııalyq áriptestikti odan ári tereńdetýge baǵyttalǵan mańyzdy oqıǵa bolyp tabylady. Bul sharada tarıhı qalyptasqan baýyrlastyq baılanystardyń nyǵaıýyna, túrli saladaǵy uzaq merzimdi jobalardy júzege asyrýǵa negiz qalaýǵa basa nazar aýdaryldy.
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev ózara senim men qoldaý rýhynda ótken kezdesýlerdiń mańyzdylyǵyn erekshe atap ótti. Negizgi nátıjelerdiń biri aldaǵy 10 jylǵa arnalǵan Strategııalyq áriptestik pen odaqtastyq baǵdarlamasyna qol qoıý boldy. Bul eki eldiń barlyq salalardaǵy, sonyń ishinde saýda-ónerkásiptik jáne mádenı-gýmanıtarlyq baılanystardaǵy baılanystardy keńeıtýge jáne yntymaqtastyqty tereńdetýge daıyn ekendigin kórsetedi.
Yntymaqtastyqtyń ekonomıkalyq aspektilerine erekshe nazar aýdaryldy. Qazaqstan men Ózbekstan Ortalyq Azııadaǵy eń iri saýda seriktesteri bola otyryp, saýda aınalymyn 10 mıllıard dollarǵa deıin jetkizýdi alǵa maqsat etip qoıdy. Bul maqsatqa jetý úshin shyǵarylatyn ónim túrlerin keńeıtý, ekonomıkalyq ıntegraııaǵa kedergilerdi joıý, sondaı-aq aýyl sharýashylyǵy men ónerkásip salasyndaǵy yntymaqtastyqty belsendi damytý josparlanýda.
Toqaev qazirdiń ózinde qazaqstandyq taýarlardyń Ózbekstanǵa eksportyn 550 mıllıon dollarǵa arttyrýǵa daıyn ekenin atap ótti. Sonymen qatar, jalpy quny 3 mıllıard dollardan asatyn 70-ten astam jobany júzege asyrý josparlanyp otyr, bul 14 myńǵa jýyq jańa jumys ornyn qurýǵa múmkindik beredi. Bul mashına jasaý, metallýrgııa, energetıka, baılanys jáne ıfrlandyrý sııaqty salalardaǵy ekijaqty yntymaqtastyqtyń joǵary áleýetin rastaıdy.
Kezdesýdiń mańyzdy quramdas bóligi sý-energetıka salasyndaǵy kúsh-jigerdi úılestirý boldy, onda Qazaqstan men Ózbekstan resýrstardy turaqty damytý men paıdalanýdy qamtamasyz etý boıynsha birlesken jumysty jalǵastyrýǵa kelisti.
Shavkat Mırzıeevtiń sapary jáne odan keıingi kelisimder Qazaqstan men Ózbekstannyń strategııalyq seriktestik pen ózara tıimdilikke súıene otyryp, ekijaqty qarym-qatynastardy belsendi damytýǵa daıyn ekenin rastaıdy, bul eki eldiń odan ári órkendeýine yqpal etetindigin kórsetti.
Qorytyndy
Jahandyq syn-qaterler men aımaqtyq ózgerister aıasynda Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy yntymaqtastyq strategııalyq mánge ıe bolýda. Bul eki el Ortalyq Azııadaǵy negizgi oıynshylar bola otyryp, aımaqtyq turaqtylyqty qamtamasyz etýge, ekonomıkalyq ósýge jáne ózara is-qımyldy arttyrýǵa úles qosýda. Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mıromonovıch Mırzıeevtiń Qazaqstanǵa sapary, sondaı-aq onyń kómekshisi Saıda Mırzıeevanyń sapary men memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevpen kezdesýleri memleketter arasynda ózara túsinistiktiń artqanyn, jaqyn ári kóp qyrly qarym-qatynastarǵa umtylysyn atap kórsetedi.
Qazaqstan men Ózbekstannyń memlekettik saıasaty turaqty jáne ózara tıimdi yntymaqtastyqtyń negizderin qurýda sheshýshi ról atqarady. Eki eldiń kóshbasshylary ekijaqty baılanystardy nyǵaıtýǵa kúshti saıası umtylys tanytyp otyr, muny qol qoıylǵan qujattar men kelisimder rastaıdy. Mádenı almasý, bilim berý baǵdarlamalary nemese ekonomıkalyq baılanystar arqyly bolsyn bul úderiske eki eldiń halqy da belsendi túrde qatysýda. Degenmen, úlken nátıjelerge qol jetkizý úshin ınfraqurylymdy jáne ınstıtýıonaldyq bazany odan ári damytý qajet, bul birlesken jobalardy iske asyrýdy jedeldetýi múmkin.
Oń dınamıkaǵa qaramastan, yntymaqtastyqtyń tıimdiligin arttyrý úshin kóbirek nazar aýdarýdy qajet etetin salalar da bar:
- Ekonomıkalyq ıntegraııadaǵy kedergilerdi joıý: elder saýda aınalymyn ulǵaıtýǵa umtylyp jatqanymen, ekonomıkalyq ıntegraııany báseńdetetin ákimshilik jáne saýda kedergilerin joıýǵa kúsh salý qajet.
- Kólik jáne logıstıkalyq ınfraqurylymdy damytý: Transkaspıı baǵyty sııaqty kólik dálizderin tıimdi paıdalaný eki eldiń kelisilgen is-qımyldaryn talap etedi. Bul saladaǵy tyǵyz yntymaqtastyq taýarlardyń qozǵalysyn jyldamdatýǵa jáne shyǵyndardy azaıtýǵa kómektesedi.
- Sý-energetıka salasyndaǵy yntymaqtastyq: ásirese ósip kele jatqan klımattyq problemalardy eskere otyryp, sý-energetıka sektoryndaǵy kúsh-jigerdi úılestirýdi jalǵastyrý mańyzdy. Birlesken jobalar turaqty resýrstardy basqarýdyń negizin qura alady.
- Geosaıası turaqsyzdyq: Ortalyq Azııaǵa jahandyq geosaıası ózgerister áser etedi. Aımaqtaǵy kez kelgen turaqsyzdandyratyn faktorlar qazaq-ózbek qarym-qatynasynyń turaqtylyǵyna keri áserin tıgizýi múmkin.
- Ekonomıkalyq qıyndyqtar: Jahandyq ekonomıkalyq turaqsyzdyq jáne shıkizat baǵasynyń aýytqýy eki eldiń ekonomıkalyq bolashaǵyna áser etýi múmkin. Bul birlesken jobalardy júzege asyrýdy báseńdetip, saýda kólemin azaıtýy múmkin.
Degenimen, bul aıtylǵan qaterlerdiń barlyǵy aldaǵy ýaqyttarda júzege asyrylatyn jobalar men ózara qoldaý men kemel damýǵa baǵyttalǵan saıasattyń, jobalardyń negizinde aldyn alý sharalary retinde jasalatyndyǵyn, sonyń negizinde eki memleket máselelerdi sheshe alatyndyǵyna úmittendiredi.
Shavkat Mırzııoevtiń sapary jáne odan keıingi kezdesýler Qazaqstan men Ózbekstan arasyndaǵy yntymaqtastyqty nyǵaıtý jolyndaǵy mańyzdy qadam boldy. Degenmen, turaqty tabysqa jetý úshin bar kedergilerdi joıýǵa, ınfraqurylymdy damytýǵa jáne yqtımal táýekelderdiń aldyn alýǵa basa nazar aýdarý qajet. Úkimet saıasaty men eki eldiń halqy bul úderiste sheshýshi ról atqarady jáne eger bul kúsh-jiger durys oryndalsa, aımaqta aıtarlyqtaı oń ózgeristerge ákelýi múmkin.
Ekijaqty qarym-qatynastardy saqtaý barlyq deńgeıdegi dıalog pen yntymaqtastyqty jalǵastyrýdy talap etedi. Tek osylaı ǵana Qazaqstan men Ózbekstan jahandyq syn-qaterlerge tótep berip, uzaq merzimdi perspektıvada turaqty damýdy qamtamasyz ete alady.
Aınur Baqytjanova
