ادام قۇقىعىن قورعايتىن حالىقارالىق «حيۋمان رايتس ۆوتچ» ۇيىمى 2024 جىلعى دۇنيەجۇزىلىك بايانداماسىندا 2023 جىلى سي تسزينپين باسقارعان ون جىلدان استام ۋاقىتتان كەيىن قىتاي ۇكىمەتى الەۋمەتتىك باقىلاۋ مەن رەپرەسسيانى ودان ءارى كۇشەيتكەنىن ايتقان. وسى ۇيىمىنىڭ مالىمدەمەسىندە «توراعا سي ءتسزينپيننىڭ ون جىلدان استام رەپرەسسيالىق بيلىگى كەزىندە كۇشەيتىلگەن الەۋمەتتىك باقىلاۋ قىتاي ەكونوميكاسى مەن قوعامىنا دا كوپتەپ زيان كەلتىرۋدە»، - دەلىنگەن. «بيلىكتىڭ ادام قۇقىقتارىن بۇزۋ پروبلەمالارىن بايىپتى تۇردە شەشۋگە قۇلىقسىزدىعى قوعامنىڭ بولاشاققا كۇمانىن تۋدىرادى» دەگەن ۇيىم قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شىڭجاڭداعى ۇيعىرلار مەن باسقا دا تۇركى مۇسىلماندارىنا قارسى جۇرگىزگەن رەپرەسسيالىق ساياساتى وزگەرمەگەنىن، ال زاڭ بۇزۋشىلىقتار ادامزاتقا قارسى قىلمىس دەڭگەيىنە جەتكەنىن اتاپ كورسەتكەن. قىتايداعى جاعداي وسىنداي سيپاتقا يە بولعاندا، قانداستار ماسەلەسى ايرىقشا الاڭداتادى. قازىرگى احۋال قانداي؟ وسى ورايدا تاياۋدا عانا قىتايعا ساپارلاپ قايتقان جاقسىلىق قازىمۇراتۇلىنىڭ «جاس الاش» گازەتىندە جاريالانعان ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
تۋعان جەردەن الىستاپ، ادەتتەگىدەي الماتىنى بەتكە الىپ كەتىپ بارا جاتقانىمدا ەندى كىندىك قانىم تامعان توپىراقتى، مۇنداعى ەت باۋىر اعايىن تۋىستى ون جىل كورمەيمىن دەگەن وي مۇلدە قاپەرىمە كىرمەگەن-ءدى.
سەبەبى ول كەزدە قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ قاباعىنا سىز قاتا قويماعان، جايما-شۋاق زامان ەدى. سوندىقتان دا قازاق-قىتاي شەكاراسىنان 25 جىلدان بەرى اعىلىپ جاتقان كوش از ۋاقىتتىڭ ىشىندە پىشاقپەن كەسكەندەي قيىلادى دەپ ەشكىم ويلاعان جوق. وكىنىشتىسى – ءدال سولاي بولدى! ءاۋ باستا بۇرقاسىنداپ باستالعان قىتاي ساياساتى كەيىننەن ۇدەي ءتۇسىپ، اقىرى بەت قاراتپايتىن داۋىلعا اينالدى. جولىنداعىنىڭ ءبارىن قيداي سىپىردى، كولدەنەڭ قىلاۋ قالدىرمادى. ءسويتتى دە ايدىن-كۇننىڭ امانىندا قازاقتىڭ تاعدىرى تاعى دا تالاپايعا ءتۇستى. شەكارانىڭ ەكى جاعىندا جۇرەكتەرى قاق جارىلىپ، انا مەن بالا، اتا مەن نەمەرە، اعا مەن ءىنى قالدى.
ودان كەيىنگى قىتايداعى قازاقتاردىڭ اسا اۋىر جاعدايى بىلايعى جۇرتقا ءمالىم بولسا كەرەك. ءبىراز قانداس تەرگەلدى، تەكسەرىلدى، كەيبىرەۋلەرى «ساياسي ۇيرەنۋ» دەپ اتاعان ورتالىقتارعا توعىتىلدى. تاعىلعان «ايىپ» ءارتۇرلى. ءتىپتى سۇراۋسىز، تەرگەۋسىز كەتكەندەر دە بار دەيدى. انىعى، 2017-2020 جىلدارى شىڭجاڭداعى ساياسي جاعدايدىڭ كۇردەلەنىپ، ونداعى مۇسىلمان ازشىلىق ۇلتتاردىڭ قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى. ءتىپتى وسىنداي قيىن كەزدە جاقىن تۋىستاردىڭ ءوزى حات-حابار الىسۋدان يمەنىپ، «مۇندا قىس قاتتى بولىپ تۇر. داۋىل باسىلار ەمەس، قىس اياعى سوزىلىپ بارادى» دەپ استارلاپ، حابار جەتكىزۋگە ءماجبۇر بولدى. قوش، سونىمەن تۋعان جەرگە نە سەبەپتى ون جىل تابانىمىز تيمەگەنىن ايتامىز دەپ جۇرەك سىزداتار سول ءبىر سۇرەڭسىز كەزدەردى از-كەم ەسكە الدىق. ەندى، مىنە، ون جىلدان سوڭ تۋعان جەردىڭ ءدامى تارتتى.
مۇندا قازىر باياعى جايما-شۋاق كۇندەر تۇتاستاي ورناماسا دا «سۋىقتىڭ بەتى قايتىپتى». باستاپقى كۇندەرى اعايىننىڭ ىستىق ىقىلاسىنان، اڭساپ، ساعىنىپ بارعان كوڭىلدىڭ كوتەرىڭكى كۇيىنەن بولار، اينالا توڭىرەكتەن كوپ وزگەرىس بايقاي قويمادىق. ۋاقىت وتە كەلە جان-جاعىمىزعا باجايلاپ قاراعان سايىن الگى ىزعارلى، سۋىق كۇندەردىڭ تابى ءالى وشپەگەنىن اڭعاردىق. ءۇش-ءتورت جىلعا سوزىلعان ساياسي ناۋقان، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وڭدى-سولدى جۇرگىزگەن وزبىر، زورەكەر ساياساتىنىڭ سۋىق تابى، سالقىن ىزعارى اينالادان، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن، ادامداردىڭ جان دۇنيەسىنەن انىق سەزىلەدى. ءتىپتى ۇلتتىڭ تۇتاس بولمىسىن، رۋحاني قۇندىلىعىن وتاعانى، بۇتارلاپ، بالتالاعانى سونشالىق، وسىدان ون جىل بۇرىن مۇندا قايماعى بۇزىلماعان، ءداستۇر سالتىنان اجىراماعان «ات تاعالاپ، اتان قومداعان» بايىرعى قازاقتىڭ جۇرتى بولعان دەگەنگە دە يلانا المايسىز. كىسى تانىماستاي وزگەرگەن. بەينەلەپ ايتقاندا، قۇيىن كەلىپ، قازان-وشاعىن قيراتىپ، وشاعىنىڭ وتىن ءوشىرىپ كەتكەندەي، ءدال سول ويراننان كەيىن اڭىراپ، اشىق-شاشىق شاشىلىپ جاتقان جۇرتتىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي قامىعىڭقى كۇي كەشەسىز. ءبىز مۇندا ەشقانداي دا اسىرا سىلتەپ، ارتىق ايتىپ وتىرعان جوقپىز. كوپ ويلاندىق، تولعاندىق. وسى ءبىر وتكىر، نازىك تاقىرىپتى ايتساق پا، ايتپاساق پا دەپ تە ءارى-ءسارى كۇي كەشتىك. جاسىراتىنى جوق، اراشا سۇراعان ءسوزىمىز – ونداعى اعايىنعا تاياق بولىپ تيە مە دەپ تە قامىقتىق. اقىرى قالاي دەسەك تە، ون جىلدا قىتايداعى قازاقتاردىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك، ساياسي ومىرىندەگى وزگەرىستەردى ايتۋدى ءجون كوردىك. سەبەبى بۇل مەنىڭ تۋعان جەرىمدەگى از قازاقتىڭ تراگەدياسى ەمەس، تۇتاس قىتايداعى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن تاۋقىمەت، تۇتاس ۇلتقا ۇيىرىلگەن قارا بۇلت قاسىرەت. جەر بەتىندە ايدىن-كۇننىڭ امانىندا 1,5-2 ميلليون قانداسىنان ايىرىلۋ قاۋپى الدىندا تۇرعان ءبىز عانا شىعارمىز. ەندى ويىمىز دايەكتى، ءسوزىمىز نانىمدى بولۋى ءۇشىن ءوزىم كورگەن، تۇيسىنگەن دۇنيەلەردى ءبىر-بىرلەپ ايتا كەتەيىن.
بۇلىنگەن زيراتتار
شىڭجاڭدا جۇرگىزىلگەن ساياسي قىسىمنىڭ ءبىر سىلتاۋى – ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى تۇرۋ بولدى. قالاي دەيسىز بە، كوممۋنيستىك ۇكىمەت ەرتەدەن بەرى قاداعالاپ، باقىلاپ وتىرعان ءدىني احۋالدى ءتىپتى دە جۇمسارتىپ، انىعى، جويىپ تىنۋعا نيەت ەتتى. وسىدان سوڭ رۇقساتسىز ناماز وقىدى، ءدىندى زاڭسىز ناسيحاتتادى دەپ قازاق، ۇيعىر، دۇنگەن قاتارلى مۇسىلمان ازشىلىق ۇلتتاردى قۋدالادى. ساۋاتىن ارتتىرامىز، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تاريحىنا قانىقتىرامىز دەپ ارنايىلاپ اشقان «ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىقتارىنا» اپاردى. جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ سوزىنشە، ۋاقىت وتكەن سايىن ناۋقان قىزا تۇسكەن كورىنەدى. ءتىپتى ورازا ۇستاعان، كىسىسى ءولىپ، «رۇقساتسىز» جانازا شىعارعان ادامدارعا دەيىن «تازالاۋدىڭ» قۇرىعىنا ىلىنگەن ەكەن. قىزىل وكىمەتتىڭ پارمەندى بۇيرىعى از-اق كۇندە ورىندالادى. «كۇماندى»، «كۇدىكتى» ادامداردىڭ ءبارى ۇستالادى، بارعانداردىڭ ءبارى ءتىلىن پارتيانىڭ زاڭىنا سىندىرىپ، ەندى قايتىپ ءدىننىڭ ماڭىنا جولدامايتىن بولىپ «ۋادە» بەرىپ كەلەدى. ارينە، «قىلمىسى اۋىرلارى» سوتتالادى. ءىز دەرەكسىز، حابارسىز كەتەدى. الايدا قىزىل وكىمەتتىڭ وزبىرلىعى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. اقىرى ءدىني زاتتاردى، ۇلتتىق ناقىشتاعى مۇكامالدەردى تۇتاسىمەن قۇرتۋعا نيەت ەتەدى. بۇل ساياساتتىڭ ابدەن قىزعان، زار باعىنا جەتكەن كەزى. ءتىرى جان باس كوتەرىپ «ءاي، مۇنىڭ قالاي؟» دەپ سۇراي المايدى.
جاعىڭدى اشىپ، ءتىسىڭنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتىپ بولسا دا قارسى ءسوز ايتىپ كور. ءبىتتى. بارار جەرىڭ «ۇيرەنۋ»، ءتىپتى جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر ەندى حالىقتى: «ايتقانىمدى تىڭداماساڭ، ۇيرەنۋگە جىبەرەم» دەپ قورقىتاتىن بولعان. سونىمەن، ءۇيدىڭ اشەكەيىندەگى ۇلتتىق ويۋ-ورنەك تۇتاسىمەن جويىلدى. اقىرى مۇنى دا ولقىسىندى، قالاي دا سەنىڭ ىشكى قۇندىلىعىڭمەن، جان دۇنيەڭمەن بىتەقايناسقان، تاريحتان تامىر تارتقان بۇگىنىڭمەن ىشتەي بايلانىسىپ، سەنىڭ كوكىرەگىڭە نۇر قۇيىپ تۇرعان ولەۋسىرەگەن ساۋلەدەي بولسا دا قۇندىلىق قالماۋى ءتيىس. قالاي دا ءبارى ءبۇلىنىپ، ويراندالىپ، اقىرى جويىلۋى قاجەت. كەلەسى ۇرپاققا، ەندىگى وسكىنگە ەشقانداي بەلگى بولماعانى ابزال. اقىرى تىمىسكەلەپ ءجۇرىپ، ونى دا تاپتى. زيرات! ءيا، اتا باباڭ ماڭگىگە تىنىم تاپقان، تىنىشتىقتىڭ، ماڭگىلىكتىڭ مەكەنى ەسكى زيراتتار. ارينە، تۇتاستاي قوپارىپ، قيراتىپ تاستامايدى. باسىنداعى قۇلپى تاسىنا شۇيلىگىپتى. كەزىندە وزدەرى رۇقسات ەتكەن، قولى جەتكەندەر قالادان ارنايى جاساتتىرىپ، ويدىرىپ، ويۋلاپ اكەلگەن مرامور تاستاردىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى ««ءلا ءيلاھا ءيللا اللا، مۋحاممادۋر-راسۋلۋللاھ» دەگەن قاسيەتتى ءسوز، سونان سوڭ مۇسۇلماندىقتىڭ بەلگىسى اي «ساياساتقا قايشى، اسىرە ءدىندى ناسيحاتتاۋشىلىق» بولىپ شىعىپتى. بۇل جولى دا ەش اياۋشىلىق جاسالمادى.
اۋىلدا شاعىن جينالىس وتكىزىلەدى. وسىنداي دا وسىنداي، «مۇنىڭ ءبارى تەرىس، اسىرە دىنشىلدىك، پارتيانىڭ قازىرگى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قايشى» دەپ، قىسقا قايىرىم تۇسىندىرەدى. سونان سوڭ: «ەڭ دۇرىسى، وزدەرىڭ بارىپ، الگى «زاڭعا قايشى» جازۋدى وشىرىڭدەر، ايدىڭ كوزىن قۇرتىڭدار، دۇرىسى، تەزدەتىڭدەر، جاقىندا جوعارىدان تەكسەرۋ كەلەدى. سوندا ماي وكشەلەرىڭە جاقسى بولمايدى» دەيدى. «بۇل – پارتيانىڭ بۇيرىعى»، وعان ەشكىم قارسى شىعا المايدى. ءسويتىپ، قۇلپى تاستاعى «تەرىس جازۋ» جويىلدى. بىرەۋ قيالاپ شاپقان، بىرەۋ كولدەنەڭدەپ ارالاعان، ەندى بىرەۋلەر قيماعان سەكىلدى جازۋدىڭ بەتىنە باتتاستىرىپ قارالاپ، بوياۋ جاققان. بويىڭدى سۋىق ۇرەي بيلەيدى. سول كەزدەگى امالسىزدىقتى، جانتالاستىقتى سەزەسىز، ءوز اتاڭنىڭ باسىن ءوزىڭ بالتالاپ وشىرگەننەن ارتىق قانداي قاسىرەت بولۋى مۇمكىن. وسى وي كومەيىڭىزدە بۇلك ەتىپ ويانعاندا كوزىڭىزگە ىستىق جاس ۇيىرىلەدى...
تۋ شىعارۋ سالتى، سي توراعانىڭ فوتوسى جانە «بوتاگوز» رومانى
ساياسي ناۋقاننىڭ تاعى ءبىر قىزعان تۇسى – تۋ شىعارۋ سالتى. ءار دۇيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ الدىنا قارايعان حالىق جينالىپ تۋ شىعارۋ سالتاناتىنا قاتىسادى. بۇل راسىمنەن كەشىگۋگە نەمەسە قاتىسپاي قالىس قالۋعا بولمايدى دەيدى. ءسىزدىڭ پارتياعا ادالدىعىڭىز، ۇكىمەتكە سەنىمدىلىگىڭىز وسىنداي ساياسي ءىس-شارالارعا بەلسەنە قاتىسقانىڭىزبەن ولشەنەدى. ونسىز دا ساياساتتىڭ داۋىلى ۇدەپ تۇرعان كەزدە كولدەنەڭ كەسەلگە، ءجولۇستى جالاعا ءىلىنىپ قالمايىق دەپ شوشىعان حالىق «تۋ شىعارۋدان» شەت قالماپتى. ءتىپتى كەيبىر قازاقتار: «الىس وتاردا بولساق تا تاڭ بوزىنان ويانىپ، تۋ شىعارۋعا كەلىپ تۇردىق» دەيدى. ءسويتىپ، مەملەكەتتىڭ بەس جۇلدىزدى قىزىل تۋى كوككە كوتەرىلگەندە جۇرت جامىراپ، ءانۇراندى ايتادى. ودان سوڭ 10-20 مينۋت جينالىس. مۇندا كوبىنەسە «ءتارتىبى ناشار» تۋ شىعارۋ سالتىنا كەشىگىپ كەلىپ جۇرگەندەردىڭ ءتىزىمى وقىلىپ، ەسكەرتۋ جاسالادى ەكەن. ەكى-ءۇش رەت ەسكەرتۋ الساڭىز، بارار جەرىڭىز بەلگىلى.
بىردە الدەقانداي جاماعايىننىڭ ۇيىنەن قىتاي باسشىسى سي ءتسزينپيننىڭ فوتوسىن كوزىمىز شالدى. اينالاسىن قورشاعان ۇيعىر ديحاندارى. ولاردىڭ جۇزىنەن كۇلكى ەسەدى. سي تسزينپين دە كوڭىلدى، ءبارى سونداي رياسىز، تىستەرىن اقسيتا كۇلگەن. مۇنى العاشقىدا كەزدەيسوقتىق دەپ توپشىلادىق. كەيىننەن قىتاي باسشىسىنىڭ حالىق اراسىندا تۇسكەن فوتوسىن بىرنەشە ۇيدەن كوردىك. بىردە مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ اراسىندا، تاعى بىردە قارت اجەنى قولتىقتاپ، كوڭىلدى جىميىپ تۇرادى. ەندى ويلاندىق، مۇنىڭ قالاي دا ساياسي استارى بولۋى مۇمكىن. سىرت تارتىپ سۇراپ ەدىك. كوپ ەشكىم اشىلىپ جاۋاپ بەرمەدى. تەك «كەزىندە اكىمشىلىكتەگى كىسىلەر اكەلىپ بەردى، ەشكىمدى زورلاپ قىستامايمىز، ءىلىپ قويساڭىزدار وزدەرىڭىزگە جاقسى دەپ ايتتى» دەدى. ءبارى تۇسىنىكتى. كوممۋنيستىك قىتايدا مۇنداي ءۇردىس اتىشۋلى «مادەنيەت رەۆوليۋتسياسى» كەزىندە قاتتى ەتەك العان. ءۇي باسىندا سول كەزدەگى توراعا ماونىڭ ءارتۇرلى فوتوسى ىلىنگەن. مۇنى سونىڭ ساياسي جالعاسى دەپ تۇسىنگەن ءجون.
نەگىزى قىتايدا ەشقانداي كىتاپ، جۋرنال زاڭسىز شىعارىلمايدى. وعان ءاۋ باستا قاتاڭ تىيىم سالعان. قانداي دا ءبىر كىتاپ زاڭسىز تاراتىلسا، ونى ىستەگەن ادام زاڭمەن قاتاڭ جازالانادى. دەمەك، قىتايداعى قازاقتار اراسىنا ەشقانداي دا «زاڭسىز» كىتاپتىڭ جەتە قويۋى قيىن جاعداي. بىراق قىتاي بيلىگى ساياسي ناۋقان كەزىندە كىتاپتىڭ ءبارىن سىپىرىپ-سيىرىپ، جيناۋعا كوشكەن. باستاپقىدا «ءوز ەرىكتەرىڭمەن تاپسىرىڭدار» دەگەن، كەيىننەن ادەيىلەپ ىزدەپ، ءتىنتىپ، ءبارىن قولدى ەتكەن. ءدىني كىتاپتان وزگە ۇلتتىق قۇندىلىقتاعى كىتاپتاردىڭ ءبارىنىڭ كوزى جويىلعان. ەل ارالاپ، قىدىرىستاپ جۇرگەندە ءبىر ۇيدەن «بوتاگوز» رومانى كوزىمە وتتاي باسىلدى. س.مۇقانوۆتىڭ ايگىلى «بوتاگوز» رومانى! ا.بايتۇرسىنۇلى الفاۆيتىمەن جارىق كورگەن نۇسقاسى. بالا كەزىمىزدە قىزىعا، قۇنىعا وقىعان رومان. ءۇي يەسى مەنىڭ كىتاپقا ايالاي قاراپ تۇرعانىمدى بايقاسا كەرەك: «كىتاپ كوپ بولعان، ءبارىن الىپ كەتتى، تەك «بوتاگوزدى» قيمادىم، ءشوپ مايانىڭ ىشىنە جاسىرىپ الىپ قالدىم» دەدى. ارى قاراي ءبىز دە تۇسىندىك. اڭگىمەنى وسى جەردەن ۇزدىك. كوكشىل مۇقابالى روماندى تاعى ءبىر مارتە ايالاي سيپادىق، ءىشىمىزدى جىپ-جىلى اعىس كەرنەدى.
وسىعان جالعاس مىناداي ءبىر وقيعا كەيىننەن ەسىمە ورالدى. مۇنى قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن، ساياسي ناۋقان كەزىندە قىتايدا بولعان قازاقتان ەستىپ ەدىم. ول ايتادى: «اتامنان قالعان ەسكى ءدىني كىتاپتار بار ەدى. ساياسات كۇشەيگەن كەزدە نە ىستەرىمىزدى بىلمەي قينالدىق. ۇكىمەتكە تاپسىرىپ بەرەيىك دەسەك قيمادىق، ال الدا-جالدا ۇيگە ءتىنتۋ ءجۇرىپ، كىتاپتار قولدى بولاتىن بولسا، ءبىزدى دە جازاسىز قالدىرمايتىنى انىق. اقىرى ويلانا كەلە كىتاپتاردى ەسكى قىستاۋعا اپارىپ جاسىردىق. وندا دا كۇندىز قورقاسىڭ، بەيساۋات بىرەۋدىڭ كوزىنە تۇسۋدەن، ءسويتىپ تۇندەلەتىپ، اپارىپ تىقتىق» دەپ.
«حانزۋ بالا»
كوپ دۇنيەگە كورە كەلە بويىڭ ۇيرەنەدى ەكەن. كوممۋنيستىك جۇيە ەرتە مە، كەش پە، ءدال وسىلاي ساياسات جۇرگىزەتىنىن ىشتەي سەزەتىن دە سياقتىسىڭ. الايدا اينالاسى ون-ون بەس جىلدىڭ ىشىندە قىتايداعى قازاقتاردىڭ، اسىرەسە جاستارىنىڭ تۇتاستاي تىلىنەن ايىرىلعانىنا قىنجىلىپ، قامىعاسىڭ، ءارى تاڭعالاسىڭ. وسىنشا قىسقا ۋاقىت ىشىندە ءدال بۇلاي وتارلاپ، بۇتارلاپ، ۇلتتىق بولمىسىڭنىڭ توز-توزىن شىعارىپ قۇرتىپ، بالا بىتكەندى قىتايشا سويلەتۋ دەگەنىڭىز سيرەك كەزدەسەتىن وزبىرلىق بولار. قازاق اشارشىلىقتا قىناداي قىرىلدىق، قۋدالاندىق، يتجەككەنگە ايدالدىق، ەندى، مىنە، تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، ايدىن-كۇننىڭ امانىندا 1,5-2 ميلليون قازاقتان ايىرىلعالى وتىرمىز. ءبىر جولا ايىرىلماساق تا، ەندى ولار تىلىنەن، دىلىنەن، وزەگىنەن اجىراعان حالگە تاپ بولارى ءشۇباسىز.
اعايىن تۋىستى ارالاپ، الىس-جاقىندى كولىكپەن شارلادىق. سوندا كولىك تىزگىنىندەگى قازاق جىگىتتەردىڭ كوبىسى قازاقشا ءان تىڭدايدى. تاعى ءبىر جىگىتتىڭ كولىگىنەن ايتىس تىڭدادىق، الگى جىگىت ايتىسقا ءسۇيسىنىپ، جانى تەبىرەنىپ وتىر. اتتەڭ، وسىنداي قازاقى، وسىنداي بولمىسى بۇلىنبەگەن ازاماتتىڭ ۇيىندەگى بالاسى قىتايشا سويلەيدى. قازاقشاسى شۇبار الا نەمەسە مۇلدە جوق. ارينە، مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار.
قىتايداعى قازاقتاردىڭ وقۋ ءبىلىمى وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن قىتاي تىلىنە تۇتاستاي كوشكەن. باستاپقى كەزدە «انا ءتىلى»، «ادەبيەت» سياقتى ءبىرلى-جارىم ساباقتار قازاق تىلىندە وتەتىن. كەيىننەن ءبارى وزگەردى. وزگەرگەندە دە وتە سوراقى جاعدايدا وزگەرىپتى. مىسالى، ءسىزدىڭ بالاڭىز قازاق مەكتەبىندە وقىپ جۇرەدى، ەرتەسى ساباققا بارسا، ءبارى قىتاي تىلىنە اۋىسقان. كونسەڭ دە وسى، كونسەبەڭ دە – وسى. ەندى قايتپەك كەرەك، بالا نامىس ءۇشىن بولسا دا جانتالاسادى. ءوزىنىڭ ەش قاجەتكە جاراماي قالعان تىلىنەن ەرىكسىز بەزىنەدى. سويتەدى دە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە قىتاي ءتىلىن ۇيرەنەدى. شىركىن-اي، الگى بالالار كوزدەرى جاۋدىرەپ قارايدى. ءبىزدىڭ بالالاردىڭ قازاقشا سويلەگەنىنە ىشتەي تامسانعانداي بولادى. اتتەڭ، تامىرىنان اجىراپ بارا جاتىر.
ءبىزدىڭ بالالار دەگەننەن شىعادى. ءبىز قازاقستاندا تۋعان ءۇش بالامىزدى ەرتە باردىق. ەل كورسىن، جەر كورسىن، اكەسىنىڭ، اتاسىنىڭ اتاقونىسىنا اۋناتىپ قايتايىق دەگەن وي ەدى. بالالار جۇرگەن جەرىندە قازاقشا سويلەيدى. كۇندەلىكتى دۇكەندە، كوشەدە دە سولاي. ولاردىڭ بۇل «مىنەزىنە» قىتايلار ۇركە قارايدى. انىعى – «سەندەر قالاي ءوز تىلدەرىڭدە سويلەپ تۇرسىڭدار؟! مەنىڭ تىلىمدە سويلەڭدەر!» دەگەن وكتەمدىك بايقالادى. ۇلتتىڭ مادەنيەتىنىڭ، ءتىلىنىڭ سونشالىق كەرەكسىز بولىپ، ءبىر بۇرىشقا سىرىلىپ قالعانىن وسىدان-اق بايقاۋعا بولادى.
بۇرىندا، مەكتەپ وقىپ جۇرگەنىمدە قالاعا جولىمىز تۇسە قالسا كىتاپ دۇكەنىنە سوعاتىنبىز. كەيىننەن ۇرىمجىدە وقىدىم. وندا دا ورتالىقتاعى ۇلكەن كىتاپ دۇكەنىن توڭىرەكتەيمىز. سول ۇردىسپەن بۇل جولى دا كىتاپ دۇكەندەرىن ارالادىم. مۇندا دا ماردىمدى ەشتەڭە قالماپتى. نەگىزىنەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ تاريحى، ماو، سي تسزينپين شىعارمالارى (كەرەقارىس التى-جەتى توم), پارتيانىڭ مىڭ ءبىر مەحناتپەن قۇرىلعانىن تامسانا ايتقان اۋدارما شىعارمالار. بۇرىندارى ابايدان باستاپ، م.اۋەزوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، س.مۇقانوۆ شىعارمالارى سامسىپ تۇراتىن. قىتايداعى قازاق ادەبيەتى ءوز الدىنا ءبىر توبە. قازىر ولار دا سيرەگەن، ءبىرلى-جارىم ءالماناح، توپتامالار عانا. ەسەسىنە، پارتيانى ماداقتاعان، الدە ءبىر قاھارماننىڭ ەرلىك ءىسىن ۇلگى ەتكەن كىتاپ كوپ...
شىنىن ايتقاندا، بۇل كىتاپتاردى دا وقيتىن ادام از. سەبەبى ا.بايتۇرسىنۇلى ۇلگىسىندەگى ءالفاۆيتتى تانيتىندار كۇن ساناپ ازايىپ بارادى. كەيىنگى جاستار، بالالار تۋرالى ايتتىق. ولار مۇنى بىلمەيدى، بىلسە دە ۇمىتقان. ەندى مىناداي دا ويعا قالاسىڭ. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءالفاۆيتى ءبىراز جىل قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىندا ءومىر ءسۇردى. سول جاقتاعى قانداستار وسى جازۋ ۇلگىسىن پايدالانىپ، ۇلكەن ادەبيەت، مادەنيەت جاسادى. ەندى، مىنە، وسىنىڭ ءبارى ءبىر ساتتە، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە كۇلگە اينالدى، جەلگە ۇشتى. ارىسى – جارتى عاسىرعا جۋىقتاعان ۇلتتىڭ رۋحاني قۇندىلىعى جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇر. ەڭ وكىنىشتىسى – احاڭنىڭ ءالفاۆيتى زامانعا ىلەسە الماي، تابيعي تۇردە قاتاردان شىعىپ قالعان جوق. قىتايدىڭ كۇشتەپ قۇرتۋىنىڭ كەسىرىنەن ۇرپاقتىڭ ساناسىنان ءوشىرىلدى. ونىڭ ورنىن قىتاي يەروگليفتەرى باستى. احمەت بايتۇرسىنۇلى الفاۆيتىمەن بىرگە ۇلكەن ونەر، ادەبيەت ءوشتى، قۇرىدى. ءسوزدىڭ رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، قىتايداعى قازاق رۋحانياتىنىڭ ەندىگى تىنىسى، ءورىسى قازاقستان. ونداعى رۋحاني مۇرالار قازاقستانعا قوتارىلا كوشىرىلۋى ءتيىس. ارينە، ءار جىلدارى تام-تۇمداپ كەلىپ تۇردى. ەندى بۇل شارۋا جەدەل تۇردە قولعا الىنۋى قاجەت-اق.
«شەكارا وتىز جىل اشىق تۇردى عوي»
قىتايداعى قازاقتىڭ قيىن جاعدايىن، ولاردىڭ ساياسي قىسىمعا ۇشىراعانىن، ءتىلىنىڭ جويىلعانىن ايتا قالساڭىز، «شەكارا وتىز جىل اشىق تۇردى عوي، سول كەزدە نەگە كەلىپ الماعان» دەيتىن دە كوزقاراس كولدەنەڭ تارتىلادى. ءيا، شەكارا اشىق تۇردى. بىراق كوشتىڭ كەشەۋىلدەۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى دە بولدى.
ەڭ اۋەلى قىتايداعى قازاقتار ءوزىنىڭ اتاقونىسىندا وتىر. ولاردىڭ كۇل توككەن، تالاي عاسىردان بەرى مەكەن ەتكەن توپىراعى، ونى ءبىر كۇندە قيىپ، وردالى جۇرتىن تاستاپ كەتۋ دە وڭاي ەمەس. ارينە، سونىمەن قوسا قىتايداعى الەۋمەتتىك جاعداي، جايلى تۇرمىس تا كوشكە بەلگىلى دەڭگەيدە سالقىنىن تيگىزگەن بولار، بىراق بۇل باستى سەبەپ ەمەس. باستىسى – ءوز قولىمىزبەن جاسالعان كەدەرگىلەر، بوگەسىندەر. شىنىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىمىز ءار جىلدارى ءارتۇرلى، الا-قۇلا بولدى. ءتىپتى بىردە ازاماتتىق بەرۋ توقتاتىلدى. ەندى بىردە «جاڭاوزەن وقيعاسىن» قانداستارعا تەلىپ، ساياسي استار ىزدەدىك. بۇدان وزگە دە ءىرىلى-ۇساقتى كەدەرگىلەر ۇنەمى قازاق كوشىنىڭ الدىنان شىعىپ تۇردى. قازىر اقپارات زامانى قازاقستانداعى وقيعالار، جاڭالىقتار كۇن قۇرعاتپاي قىتايداعى قانداستار اراسىنا جەتىپ بارادى. اسىرەسە اتتان، ويبايى كوپ جاڭالىق الدىمەن تارايدى. ءاربىر جاڭالىق ولاردى ەلەڭ ەتكىزەدى. مىسالى، جاماعايىن ءبىر اعامىز كوكتەمگى سۋ تاسقىنىن ايتا كەلە: «اللا-اي، قار سۋىنا اققان جىلقىلاردىڭ كىسىنەگەنى ءالى قۇلاعىمدا تۇر، وبال-اي! قالاي امان الىپ قالا المادىڭدار؟!» دەدى قامىعا. ال ءۇرىمجى-قۇلجا پويىزىنداعى جولسەرىك قازاق قىزى: «اعا، ايەلىن سونشالىق اياۋسىزدىقپەن ولتىرگەن بيشىمباەۆتى نەگە از جىلعا سوتتادىڭىزدار؟ سالتاناتقا وبال-اي» دەدى كوزى مولدىرەپ...
كوز الدىمدا ەسكى جۇرت. جاڭا عانا قيماي قوشتاسقان اعامىز، قايتا اينالىپ شاۋىپ كەلىپ، اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، قاپسىرا قۇشاقتادى. اتتىڭ قاتتى شابىسىنان با، الدە قيماستىقتان با، كوزى سورا-سورا. ءبىز ۇزاپ كەتە باردىق. اعام ات ۇستىندە قالقيىپ ءالى تۇر. «ءدام تارتسا بارامىن» دەگەن ءسوزى قۇلاعىمدا كۇمبىرلەيدى.
