Adam qūqyǧyn qorǧaityn halyqaralyq «Hiuman Raits Votch» ūiymy 2024 jylǧy Düniejüzılık baiandamasynda 2023 jyly Si Szinpin basqarǧan on jyldan astam uaqyttan keiın Qytai ükımetı äleumettık baqylau men repressiiany odan ärı küşeitkenın aitqan. Osy ūiymynyŋ mälımdemesınde «Töraǧa Si Szinpinnıŋ on jyldan astam repressiialyq bilıgı kezınde küşeitılgen äleumettık baqylau Qytai ekonomikasy men qoǧamyna da köptep ziian keltırude», - delıngen. «Bilıktıŋ adam qūqyqtaryn būzu problemalaryn baiypty türde şeşuge qūlyqsyzdyǧy qoǧamnyŋ bolaşaqqa kümanyn tudyrady» degen ūiym Qytai ükımetınıŋ Şyŋjaŋdaǧy ūiǧyrlar men basqa da türkı mūsylmandaryna qarsy jürgızgen repressiialyq saiasaty özgermegenın, al zaŋ būzuşylyqtar adamzatqa qarsy qylmys deŋgeiıne jetkenın atap körsetken. Qytaidaǧy jaǧdai osyndai sipatqa ie bolǧanda, qandastar mäselesı airyqşa alaŋdatady. Qazırgı ahual qandai? Osy oraida taiauda ǧana Qytaiǧa saparlap qaitqan Jaqsylyq Qazymūratūlynyŋ «Jas Alaş» gazetınde jariialanǧan maqalasyn ūsynyp otyrmyz.
Tuǧan jerden alystap, ädettegıdei Almatyny betke alyp ketıp bara jatqanymda endı kındık qanym tamǧan topyraqty, mūndaǧy et bauyr aǧaiyn tuysty on jyl körmeimın degen oi mülde qaperıme kırmegen-dı.
Sebebı ol kezde Qytai kommunistık bilıgınıŋ qabaǧyna syz qata qoimaǧan, jaima-şuaq zaman edı. Sondyqtan da qazaq-qytai şekarasynan 25 jyldan berı aǧylyp jatqan köş az uaqyttyŋ ışınde pyşaqpen keskendei qiylady dep eşkım oilaǧan joq. Ökınıştısı – däl solai boldy! Äu basta būrqasyndap bastalǧan Qytai saiasaty keiınnen üdei tüsıp, aqyry bet qaratpaityn dauylǧa ainaldy. Jolyndaǧynyŋ bärın qidai sypyrdy, köldeneŋ qylau qaldyrmady. Söittı de aidyn-künnıŋ amanynda qazaqtyŋ taǧdyry taǧy da talapaiǧa tüstı. Şekaranyŋ ekı jaǧynda jürekterı qaq jarylyp, ana men bala, ata men nemere, aǧa men ını qaldy.
Odan keiıngı Qytaidaǧy qazaqtardyŋ asa auyr jaǧdaiy bylaiǧy jūrtqa mälım bolsa kerek. Bıraz qandas tergeldı, tekserıldı, keibıreulerı «saiasi üirenu» dep ataǧan ortalyqtarǧa toǧytyldy. Taǧylǧan «aiyp» ärtürlı. Tıptı sūrausyz, tergeusız ketkender de bar deidı. Anyǧy, 2017-2020 jyldary Şyŋjaŋdaǧy saiasi jaǧdaidyŋ kürdelenıp, ondaǧy mūsylman azşylyq ūlttardyŋ quǧyn-sürgınge ūşyraǧany. Tıptı osyndai qiyn kezde jaqyn tuystardyŋ özı hat-habar alysudan imenıp, «mūnda qys qatty bolyp tūr. Dauyl basylar emes, qys aiaǧy sozylyp barady» dep astarlap, habar jetkızuge mäjbür boldy. Qoş, sonymen tuǧan jerge ne sebeptı on jyl tabanymyz timegenın aitamyz dep jürek syzdatar sol bır süreŋsız kezderdı az-kem eske aldyq. Endı, mıne, on jyldan soŋ tuǧan jerdıŋ dämı tartty.
Mūnda qazır baiaǧy jaima-şuaq künder tūtastai ornamasa da «suyqtyŋ betı qaitypty». Bastapqy künderı aǧaiynnyŋ ystyq yqylasynan, aŋsap, saǧynyp barǧan köŋıldıŋ köterıŋkı küiınen bolar, ainala töŋırekten köp özgerıs baiqai qoimadyq. Uaqyt öte kele jan-jaǧymyzǧa bajailap qaraǧan saiyn älgı yzǧarly, suyq künderdıŋ taby älı öşpegenın aŋǧardyq. Üş-tört jylǧa sozylǧan saiasi nauqan, kommunistık partiianyŋ oŋdy-soldy jürgızgen ozbyr, zoreker saiasatynyŋ suyq taby, salqyn yzǧary ainaladan, kündelıktı tırşılıkten, adamdardyŋ jan düniesınen anyq sezıledı. Tıptı ūlttyŋ tūtas bolmysyn, ruhani qūndylyǧyn otaǧany, būtarlap, baltalaǧany sonşalyq, osydan on jyl būryn mūnda qaimaǧy būzylmaǧan, dästür saltynan ajyramaǧan «at taǧalap, atan qomdaǧan» baiyrǧy qazaqtyŋ jūrty bolǧan degenge de ilana almaisyz. Kısı tanymastai özgergen. Beinelep aitqanda, qūiyn kelıp, qazan-oşaǧyn qiratyp, oşaǧynyŋ otyn öşırıp ketkendei, däl sol oirannan keiın aŋyrap, aşyq-şaşyq şaşylyp jatqan jūrttyŋ üstınen tüskendei qamyǧyŋqy küi keşesız. Bız mūnda eşqandai da asyra sıltep, artyq aityp otyrǧan joqpyz. Köp oilandyq, tolǧandyq. Osy bır ötkır, näzık taqyrypty aitsaq pa, aitpasaq pa dep te ärı-särı küi keştık. Jasyratyny joq, araşa sūraǧan sözımız – ondaǧy aǧaiynǧa taiaq bolyp tie me dep te qamyqtyq. Aqyry qalai desek te, on jylda Qytaidaǧy qazaqtardyŋ qoǧamdyq, äleumettık, saiasi ömırındegı özgerısterdı aitudy jön kördık. Sebebı būl menıŋ tuǧan jerımdegı az qazaqtyŋ tragediiasy emes, tūtas Qytaidaǧy qazaqtyŋ basyna tüsken tauqymet, tūtas ūltqa üiırılgen qara būlt qasıret. Jer betınde aidyn-künnıŋ amanynda 1,5-2 million qandasynan aiyrylu qaupı aldynda tūrǧan bız ǧana şyǧarmyz. Endı oiymyz däiektı, sözımız nanymdy boluy üşın özım körgen, tüisıngen dünielerdı bır-bırlep aita keteiın.
BÜLINGEN ZİRATTAR
Şyŋjaŋda jürgızılgen saiasi qysymnyŋ bır syltauy – dıni ekstremizmge qarsy tūru boldy. Qalai deisız be, kommunistık ükımet erteden berı qadaǧalap, baqylap otyrǧan dıni ahualdy tıptı de jūmsartyp, anyǧy, joiyp tynuǧa niet ettı. Osydan soŋ rūqsatsyz namaz oqydy, dındı zaŋsyz nasihattady dep qazaq, ūiǧyr, düngen qatarly mūsylman azşylyq ūlttardy qudalady. Sauatyn arttyramyz, kommunistık partiianyŋ tarihyna qanyqtyramyz dep arnaiylap aşqan «saiasi üirenu ortalyqtaryna» apardy. Jergılıktı qazaqtardyŋ sözınşe, uaqyt ötken saiyn nauqan qyza tüsken körınedı. Tıptı Oraza ūstaǧan, kısısı ölıp, «rūqsatsyz» janaza şyǧarǧan adamdarǧa deiın «tazalaudyŋ» qūryǧyna ılıngen eken. Qyzyl ökımettıŋ pärmendı būiryǧy az-aq künde oryndalady. «Kümändı», «küdıktı» adamdardyŋ bärı ūstalady, barǧandardyŋ bärı tılın partiianyŋ zaŋyna syndyryp, endı qaityp dınnıŋ maŋyna joldamaityn bolyp «uäde» berıp keledı. Ärine, «qylmysy auyrlary» sottalady. Iz dereksız, habarsyz ketedı. Alaida qyzyl ökımettıŋ ozbyrlyǧy mūnymen şektelmeidı. Aqyry dıni zattardy, ūlttyq naqyştaǧy mükämälderdı tūtasymen qūrtuǧa niet etedı. Būl saiasattyŋ äbden qyzǧan, zar baǧyna jetken kezı. Tırı jan bas köterıp «äi, mūnyŋ qalai?» dep sūrai almaidy.
Jaǧyŋdy aşyp, tısıŋnıŋ arasynan syzdyqtatyp bolsa da qarsy söz aityp kör. Bıttı. Barar jerıŋ «üirenu», tıptı jergılıktı şolaq belsendıler endı halyqty: «Aitqanymdy tyŋdamasaŋ, üirenuge jıberem» dep qorqytatyn bolǧan. Sonymen, üidıŋ äşekeiındegı ūlttyq oiu-örnek tūtasymen joiyldy. Aqyry mūny da olqysyndy, qalai da senıŋ ışkı qūndylyǧyŋmen, jan dünieŋmen bıteqainasqan, tarihtan tamyr tartqan bügınıŋmen ıştei bailanysyp, senıŋ kökıregıŋe nūr qūiyp tūrǧan öleusıregen säuledei bolsa da qūndylyq qalmauy tiıs. Qalai da bärı bülınıp, oirandalyp, aqyry joiyluy qajet. Kelesı ūrpaqqa, endıgı öskınge eşqandai belgı bolmaǧany abzal. Aqyry tımıskelep jürıp, ony da tapty. Zirat! İä, ata babaŋ mäŋgıge tynym tapqan, tynyştyqtyŋ, mäŋgılıktıŋ mekenı eskı zirattar. Ärine, tūtastai qoparyp, qiratyp tastamaidy. Basyndaǧy qūlpy tasyna şüilıgıptı. Kezınde özderı rūqsat etken, qoly jetkender qaladan arnaiy jasattyryp, oidyryp, oiulap äkelgen mramor tastardyŋ üstıŋgı jaǧyndaǧy ««Lä ilähä illä Alla, Muhammadur-rasulullah» degen qasiettı söz, sonan soŋ mūsūlmandyqtyŋ belgısı ai «saiasatqa qaişy, äsıre dındı nasihattauşylyq» bolyp şyǧypty. Būl joly da eş aiauşylyq jasalmady.
Auylda şaǧyn jinalys ötkızıledı. Osyndai da osyndai, «mūnyŋ bärı terıs, äsıre dınşıldık, partiianyŋ qazırgı jürgızıp otyrǧan saiasatyna qaişy» dep, qysqa qaiyrym tüsındıredı. Sonan soŋ: «Eŋ dūrysy, özderıŋ baryp, älgı «zaŋǧa qaişy» jazudy öşırıŋder, aidyŋ közın qūrtyŋdar, dūrysy, tezdetıŋder, jaqynda joǧarydan tekseru keledı. Sonda mai ökşelerıŋe jaqsy bolmaidy» deidı. «Būl – partiianyŋ būiryǧy», oǧan eşkım qarsy şyǧa almaidy. Söitıp, qūlpy tastaǧy «terıs jazu» joiyldy. Bıreu qiialap şapqan, bıreu köldeneŋdep aralaǧan, endı bıreuler qimaǧan sekıldı jazudyŋ betıne battastyryp qaralap, boiau jaqqan. Boiyŋdy suyq ürei bileidı. Sol kezdegı amalsyzdyqty, jantalastyqty sezesız, öz ataŋnyŋ basyn özıŋ baltalap öşırgennen artyq qandai qasıret boluy mümkın. Osy oi kömeiıŋızde bülk etıp oianǧanda közıŋızge ystyq jas üiırıledı...
TU ŞYǦARU SALTY, Sİ TÖRAǦANYŊ FOTOSY JÄNE «BOTAGÖZ» ROMANY
Saiasi nauqannyŋ taǧy bır qyzǧan tūsy – tu şyǧaru salty. Är düisenbı künı taŋerteŋ jergılıktı äkımşılıktıŋ aldyna qaraiǧan halyq jinalyp tu şyǧaru saltanatyna qatysady. Būl räsımnen keşıguge nemese qatyspai qalys qaluǧa bolmaidy deidı. Sızdıŋ partiiaǧa adaldyǧyŋyz, ükımetke senımdılıgıŋız osyndai saiasi ıs-şaralarǧa belsene qatysqanyŋyzben ölşenedı. Onsyz da saiasattyŋ dauyly üdep tūrǧan kezde köldeneŋ keselge, jolüstı jalaǧa ılınıp qalmaiyq dep şoşyǧan halyq «tu şyǧarudan» şet qalmapty. Tıptı keibır qazaqtar: «Alys otarda bolsaq ta taŋ bozynan oianyp, tu şyǧaruǧa kelıp tūrdyq» deidı. Söitıp, memlekettıŋ bes jūldyzdy qyzyl tuy kökke köterılgende jūrt jamyrap, änūrandy aitady. Odan soŋ 10-20 minut jinalys. Mūnda köbınese «tärtıbı naşar» tu şyǧaru saltyna keşıgıp kelıp jürgenderdıŋ tızımı oqylyp, eskertu jasalady eken. Ekı-üş ret eskertu alsaŋyz, barar jerıŋız belgılı.
Bırde äldeqandai jamaǧaiynnyŋ üiınen Qytai basşysy Si Szinpinnıŋ fotosyn közımız şaldy. Ainalasyn qorşaǧan ūiǧyr dihandary. Olardyŋ jüzınen külkı esedı. Si Szinpin de köŋıldı, bärı sondai riiasyz, tısterın aqsita külgen. Mūny alǧaşqyda kezdeisoqtyq dep topşyladyq. Keiınnen Qytai basşysynyŋ halyq arasynda tüsken fotosyn bırneşe üiden kördık. Bırde mektep oquşylarynyŋ arasynda, taǧy bırde qart äjenı qoltyqtap, köŋıldı jymiyp tūrady. Endı oilandyq, mūnyŋ qalai da saiasi astary boluy mümkın. Syrt tartyp sūrap edık. Köp eşkım aşylyp jauap bermedı. Tek «kezınde äkımşılıktegı kısıler äkelıp berdı, eşkımdı zorlap qystamaimyz, ılıp qoisaŋyzdar özderıŋızge jaqsy dep aitty» dedı. Bärı tüsınıktı. Kommunistık Qytaida mūndai ürdıs atyşuly «Mädeniet revoliusiiasy» kezınde qatty etek alǧan. Üi basynda sol kezdegı töraǧa Maonyŋ ärtürlı fotosy ılıngen. Mūny sonyŋ saiasi jalǧasy dep tüsıngen jön.
Negızı Qytaida eşqandai kıtap, jurnal zaŋsyz şyǧarylmaidy. Oǧan äu basta qataŋ tyiym salǧan. Qandai da bır kıtap zaŋsyz taratylsa, ony ıstegen adam zaŋmen qataŋ jazalanady. Demek, Qytaidaǧy qazaqtar arasyna eşqandai da «zaŋsyz» kıtaptyŋ jete qoiuy qiyn jaǧdai. Bıraq Qytai bilıgı saiasi nauqan kezınde kıtaptyŋ bärın sypyryp-siyryp, jinauǧa köşken. Bastapqyda «öz erıkterıŋmen tapsyryŋdar» degen, keiınnen ädeiılep ızdep, tıntıp, bärın qoldy etken. Dıni kıtaptan özge ūlttyq qūndylyqtaǧy kıtaptardyŋ bärınıŋ közı joiylǧan. El aralap, qydyrystap jürgende bır üiden «Botagöz» romany közıme ottai basyldy. S.Mūqanovtyŋ äigılı «Botagöz» romany! A.Baitūrsynūly alfavitımen jaryq körgen nūsqasy. Bala kezımızde qyzyǧa, qūnyǧa oqyǧan roman. Üi iesı menıŋ kıtapqa aialai qarap tūrǧanymdy baiqasa kerek: «Kıtap köp bolǧan, bärın alyp kettı, tek «Botagözdı» qimadym, şöp maianyŋ ışıne jasyryp alyp qaldym» dedı. Ary qarai bız de tüsındık. Äŋgımenı osy jerden üzdık. Kökşıl mūqabaly romandy taǧy bır märte aialai sipadyq, ışımızdı jyp-jyly aǧys kernedı.
Osyǧan jalǧas mynadai bır oqiǧa keiınnen esıme oraldy. Mūny Qazaqstanǧa köşıp kelgen, saiasi nauqan kezınde Qytaida bolǧan qazaqtan estıp edım. Ol aitady: «Atamnan qalǧan eskı dıni kıtaptar bar edı. Saiasat küşeigen kezde ne ısterımızdı bılmei qinaldyq. Ükımetke tapsyryp bereiık desek qimadyq, al alda-jalda üige tıntu jürıp, kıtaptar qoldy bolatyn bolsa, bızdı de jazasyz qaldyrmaityny anyq. Aqyry oilana kele kıtaptardy eskı qystauǧa aparyp jasyrdyq. Onda da kündız qorqasyŋ, beisauat bıreudıŋ közıne tüsuden, söitıp tündeletıp, aparyp tyqtyq» dep.
«HANZU BALA»
Köp düniege köre kele boiyŋ üirenedı eken. Kommunistık jüie erte me, keş pe, däl osylai saiasat jürgızetının ıştei sezetın de siiaqtysyŋ. Alaida ainalasy on-on bes jyldyŋ ışınde Qytaidaǧy qazaqtardyŋ, äsırese jastarynyŋ tūtastai tılınen aiyrylǧanyna qynjylyp, qamyǧasyŋ, ärı taŋǧalasyŋ. Osynşa qysqa uaqyt ışınde däl būlai otarlap, būtarlap, ūlttyq bolmysyŋnyŋ toz-tozyn şyǧaryp qūrtyp, bala bıtkendı qytaişa söiletu degenıŋız sirek kezdesetın ozbyrlyq bolar. Qazaq aşarşylyqta qynadai qyryldyq, qudalandyq, itjekkenge aidaldyq, endı, mıne, taǧy da qaitalap aitamyz, aidyn-künnıŋ amanynda 1,5-2 million qazaqtan aiyrylǧaly otyrmyz. Bır jola aiyrylmasaq ta, endı olar tılınen, dılınen, özegınen ajyraǧan hälge tap bolary şübäsız.
Aǧaiyn tuysty aralap, alys-jaqyndy kölıkpen şarladyq. Sonda kölık tızgınındegı qazaq jıgıtterdıŋ köbısı qazaqşa än tyŋdaidy. Taǧy bır jıgıttıŋ kölıgınen aitys tyŋdadyq, älgı jıgıt aitysqa süisınıp, jany tebırenıp otyr. Ätteŋ, osyndai qazaqy, osyndai bolmysy bülınbegen azamattyŋ üiındegı balasy qytaişa söileidı. Qazaqşasy şūbar ala nemese mülde joq. Ärine, mūnyŋ da özındık sebebı bar.
Qytaidaǧy qazaqtardyŋ oqu bılımı osydan onşaqty jyl būryn qytai tılıne tūtastai köşken. Bastapqy kezde «Ana tılı», «Ädebiet» siiaqty bırlı-jarym sabaqtar qazaq tılınde ötetın. Keiınnen bärı özgerdı. Özgergende de öte soraqy jaǧdaida özgerıptı. Mysaly, sızdıŋ balaŋyz qazaq mektebınde oqyp jüredı, ertesı sabaqqa barsa, bärı qytai tılıne auysqan. Könseŋ de osy, könsebeŋ de – osy. Endı qaitpek kerek, bala namys üşın bolsa da jantalasady. Özınıŋ eş qajetke jaramai qalǧan tılınen erıksız bezınedı. Söitedı de az uaqyttyŋ ışınde qytai tılın üirenedı. Şırkın-ai, älgı balalar közderı jäudırep qaraidy. Bızdıŋ balalardyŋ qazaqşa söilegenıne ıştei tamsanǧandai bolady. Ätteŋ, tamyrynan ajyrap bara jatyr.
Bızdıŋ balalar degennen şyǧady. Bız Qazaqstanda tuǧan üş balamyzdy erte bardyq. El körsın, jer körsın, äkesınıŋ, atasynyŋ ataqonysyna aunatyp qaitaiyq degen oi edı. Balalar jürgen jerınde qazaqşa söileidı. Kündelıktı dükende, köşede de solai. Olardyŋ būl «mınezıne» qytailar ürke qaraidy. Anyǧy – «sender qalai öz tılderıŋde söilep tūrsyŋdar?! Menıŋ tılımde söileŋder!» degen öktemdık baiqalady. Ūlttyŋ mädenietınıŋ, tılınıŋ sonşalyq kereksız bolyp, bır būryşqa syrylyp qalǧanyn osydan-aq baiqauǧa bolady.
Būrynda, mektep oqyp jürgenımde qalaǧa jolymyz tüse qalsa kıtap dükenıne soǧatynbyz. Keiınnen Ürımjıde oqydym. Onda da ortalyqtaǧy ülken kıtap dükenın töŋırekteimız. Sol ürdıspen būl joly da kıtap dükenderın araladym. Mūnda da mardymdy eşteŋe qalmapty. Negızınen Qytai kommunistık partiiasynyŋ tarihy, Mao, Si Szinpin şyǧarmalary (kereqarys alty-jetı tom), partiianyŋ myŋ bır mehnatpen qūrylǧanyn tamsana aitqan audarma şyǧarmalar. Būryndary Abaidan bastap, M.Äuezov, Ǧ.Müsırepov, S.Mūqanov şyǧarmalary samsyp tūratyn. Qytaidaǧy qazaq ädebietı öz aldyna bır töbe. Qazır olar da siregen, bırlı-jarym älmanah, toptamalar ǧana. Esesıne, partiiany madaqtaǧan, älde bır qaharmannyŋ erlık ısın ülgı etken kıtap köp...
Şynyn aitqanda, būl kıtaptardy da oqityn adam az. Sebebı A.Baitūrsynūly ülgısındegı alfavittı tanityndar kün sanap azaiyp barady. Keiıngı jastar, balalar turaly aittyq. Olar mūny bılmeidı, bılse de ūmytqan. Endı mynadai da oiǧa qalasyŋ. Ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynūlynyŋ alfavitı bıraz jyl Qytai qazaqtarynyŋ arasynda ömır sürdı. Sol jaqtaǧy qandastar osy jazu ülgısın paidalanyp, ülken ädebiet, mädeniet jasady. Endı, mıne, osynyŋ bärı bır sätte, az uaqyttyŋ ışınde külge ainaldy, jelge ūşty. Arysy – jarty ǧasyrǧa juyqtaǧan ūlttyŋ ruhani qūndylyǧy joiyludyŋ az-aq aldynda tūr. Eŋ ökınıştısı – Ahaŋnyŋ alfavitı zamanǧa ılese almai, tabiǧi türde qatardan şyǧyp qalǧan joq. Qytaidyŋ küştep qūrtuynyŋ kesırınen ūrpaqtyŋ sanasynan öşırıldı. Onyŋ ornyn qytai ieroglifterı basty. Ahmet Baitūrsynūly alfavitımen bırge ülken öner, ädebiet öştı, qūrydy. Sözdıŋ retı kelgende aita keteiık, Qytaidaǧy qazaq ruhaniiatynyŋ endıgı tynysy, örısı Qazaqstan. Ondaǧy ruhani mūralar Qazaqstanǧa qotaryla köşırıluı tiıs. Ärine, är jyldary tam-tūmdap kelıp tūrdy. Endı būl şarua jedel türde qolǧa alynuy qajet-aq.
«ŞEKARA OTYZ JYL AŞYQ TŪRDY ǦOI»
Qytaidaǧy qazaqtyŋ qiyn jaǧdaiyn, olardyŋ saiasi qysymǧa ūşyraǧanyn, tılınıŋ joiylǧanyn aita qalsaŋyz, «şekara otyz jyl aşyq tūrdy ǧoi, sol kezde nege kelıp almaǧan» deitın de közqaras köldeneŋ tartylady. İä, şekara aşyq tūrdy. Bıraq köştıŋ keşeuıldeuınıŋ bırneşe sebebı de boldy.
Eŋ äuelı Qytaidaǧy qazaqtar özınıŋ ataqonysynda otyr. Olardyŋ kül tökken, talai ǧasyrdan berı meken etken topyraǧy, ony bır künde qiyp, ordaly jūrtyn tastap ketu de oŋai emes. Ärine, sonymen qosa Qytaidaǧy äleumettık jaǧdai, jaily tūrmys ta köşke belgılı deŋgeide salqynyn tigızgen bolar, bıraq būl basty sebep emes. Bastysy – öz qolymyzben jasalǧan kedergıler, bögesınder. Şynyn aitqanda, bızdıŋ köşı-qon saiasatymyz är jyldary ärtürlı, ala-qūla boldy. Tıptı bırde azamattyq beru toqtatyldy. Endı bırde «Jaŋaözen oqiǧasyn» qandastarǧa telıp, saiasi astar ızdedık. Būdan özge de ırılı-ūsaqty kedergıler ünemı qazaq köşınıŋ aldynan şyǧyp tūrdy. Qazır aqparat zamany Qazaqstandaǧy oqiǧalar, jaŋalyqtar kün qūrǧatpai Qytaidaǧy qandastar arasyna jetıp barady. Äsırese attan, oibaiy köp jaŋalyq aldymen taraidy. Ärbır jaŋalyq olardy eleŋ etkızedı. Mysaly, jamaǧaiyn bır aǧamyz köktemgı su tasqynyn aita kele: «Alla-ai, qar suyna aqqan jylqylardyŋ kısınegenı älı qūlaǧymda tūr, obal-ai! Qalai aman alyp qala almadyŋdar?!» dedı qamyǧa. Al Ürımjı-Qūlja poiyzyndaǧy jolserık qazaq qyzy: «Aǧa, äielın sonşalyq aiausyzdyqpen öltırgen Bişımbaevty nege az jylǧa sottadyŋyzdar? Saltanatqa obal-ai» dedı közı möldırep...
Köz aldymda eskı jūrt. Jaŋa ǧana qimai qoştasqan aǧamyz, qaita ainalyp şauyp kelıp, atynan qarǧyp tüsıp, qapsyra qūşaqtady. Attyŋ qatty şabysynan ba, älde qimastyqtan ba, közı sora-sora. Bız ūzap kete bardyq. Aǧam at üstınde qalqiyp älı tūr. «Däm tartsa baramyn» degen sözı qūlaǧymda kümbırleidı.
