قازىرگى زامانىمىزداعى وركەنيەت جەتىستىگى – عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋ ناتيجەلەرىنە بايلانىستى. ەلىمىزدە عىلىم وركەنيەتىنىڭ كوشىنەن بىرلەسىپ دامىپ كەلە جاتقان سالا - عىلىم سالاسىنا سوڭعى جىلدارى باسا نازار اۋدارىلۋدا. پرەزيدەنتتىڭ قولداۋىمەن ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى عىلىمي جاڭالىقتار تاراپىنا كوپ كوڭىل ءبولىنىپ كەلەدى. سايكەسىنشە، عىلىم سالاسىندا سوڭعى جىلدارى بىرقاتار وزگەرسىتەر ورىن الدى. اتاپ ايتار بولساق، عالىمداردىڭ جالاقىسى، عىلىم سالاسىنداعى جاستارعا قولداۋ شارالارى، وتاندىق وندىرىستىك جەتىستىكتەردى دامىتۋعا بولىنەتىن قارجى كولەمى دە جوعارىلادى. قازىرگى تاڭدا وتاندىق عىلىم سالاسىندا قانداي جاڭاشىلدىقتار بار؟ سوڭعى بەس جىلدا ەلىمىزدە عىلىمي وزگەرىستەر قانشالىقتى قارقىنمەن دامىدى؟
1991 جىلداردىڭ سوڭىندا قازاقستاندا عىلىمي تۇرعىداعى جۇمىستاردىڭ ءبىرشاماسى تومەندەۋى سوڭعى 10 شاقتى جىلداعى قازاقستاندىق عىلىم نəتيجەلەرگە جەتۋىنە كەدەرگى بولمادى، ءوتىپتى ولاردىڭ كەيبىرى əلەمدىك دەڭگەيدەگى ماڭىزعا يە. 1991 جىل مەن 2010 جىلعا دەيىنگى زەرتتەۋ بويىنشا 900-گە جۋىق پاتەنت شىعارىلدى. ودان وزگە، 140 جاڭا تەحنيكالىق جابدىقتار، 200گە جۋىق اۋىل شارۋاشىلىعىندا قولدانۋعا ارنالعان سورتتار ءتۇرى، 14 اۋىل شارۋشىلىعىنداعى جانۋارلار تۇرلەرى، ءداندى داقىلداردىڭ وتىز التى تۇقىمى وندىرىسكە شىعارىلدى. سول ۋاقىتتاعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاقستانداعى عىلىمي زەرتتەۋشىلەر سانى مىڭنان اسىپ، ال عىلىمي ۇيىمدار سانى 300-دەن جوعارى بولعان.
وتاندىق عىلىم سالاسىنىڭ دامۋىنا توقتالار بولساق، قازاقستانداعى عىلىمي دامۋدىڭ وشاعى – ەلىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارىندارىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى. ەلىمىزدە عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن اينالىساتىن 396 ۇيىم جۇمىس اتقارۋدا. قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ باسقارۋىمەن قازاقستانداعى عىلىمنىڭ الدىعا جىلجۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىلىپ كەلەدى. قر عىلىم قورىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن 2016 جىلدان بەرى عىلىمي جۇمىستاردىڭ ناتيجەلەرى كوممەرتسيالىق تۇرعىدان قولداۋ تاپقان 151 جوبا قارجىلاندىرىلدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 120-دەن استام جوبا ساتۋ دەڭگەيىنە شىقتى. عىلىم سالاسىندا قازىرگى تاڭدا 22 665 عالىم مەن زەرتتەۋشى جۇمىس جاساۋدا، ولاردىڭ 35%-ى عىلىمي نەمەسە اكادەميالىق دارەجەگە يە دەپ كورسەتىلگەن. سونىمەن بىرگە، عىلىمعا قىزىعۋشى جاستار قاتارى دا ارتىپ كەلەدى، جىل سايىن جوعارى وقۋ ورىندارىندا بىلىمدەرىن تەرەڭدەتۋدى كوزدەيتىن ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا دەڭگەيلەرىنە وقۋعا تاپسىرۋشى ابيتۋرەنتتەردىڭ سۇرانىسىنان بايقاۋعا بولادى. سوڭعى ەكى جىلدا عىلىممەن اينالىسۋعا بەت بۇرعان جاستار ءۇشىن جوعارى شاكىرتاقى دا تاعايىندالىپ، گرانتتار كوپتەپ بولىنۋدە. مىسالى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ تاعايىنداۋىمەن ماگيسترانتتارعا – 97 024 تەڭگە; «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە» ءبىلىم الاتىن ماگيسترانتتارعا – 162 500 تەڭگە بەرىلۋدە.
سوڭعى جىلداردا ەلىمىز عىلىمنىڭ كوپتەگەن سالاسىندا ايتارلىقتاي جەتىستىكتەرگە جەتتى. سولاردىڭ ءبىرى، 2020 جىلى عىلىمعا رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنەن 89 ميلليارد تەڭگە ينۆەستيتسيا بەرىلسە، 2023 جىلى 158 ميلليارد تەڭگە تارتىلدى. «بۇگىنگى تاڭدا عالىمداردىڭ جالاقىسى 257 مىڭ تەڭگەنى، ەڭ كوبى 1,5 ملن تەڭگەنى قۇرايدى. ءبىز عىلىمدى قارجىلاندىرۋدى 3,5 ەسە ارتتىردىق. ەگەر 2022 جىلى 58 ملرد تەڭگە بولىنسە، بيىلعى جىلى - 158,6 ملرد تەڭگە، 2024 جىلى - 244 ملرد تەڭگە ءبولىندى، ال 2025 جىلى - 240 ملرد تەڭگە ءبولىنۋ كوزدەلۋدە. شامامەن 800 ملرد تەڭگە عىلىمدى قارجىلاندىرۋعا ءتيىس بيۋدجەت رەتىندە قاراستىرىلۋدا. جوسپار بويىنشا جوعارى دەڭگەيگە شىعۋ ءۇشىن كۇرەسەتىن بولامىز»، - دەدى، عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم ءمينيسترى، ساياسات نۇربەك.
ايتا كەتەيىك، عىلىمي باستامالاردىڭ 30%-ى كوممەرتسيالىق قارجىلاندىرىلعان. وسى اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، قازاقستان عىلىمنىڭ وسۋىنە باسا نازار اۋدارعانىن بىلە الامىز. الايدا، ەلىمىز عىلىمي جەتىستىكتەر مۇنىمەن بىتپەيدى. قازىرگى تاڭداعى قازاقستاننىڭ عىلىمي ءحالى قانداي دەڭگەيدە؟ قازاقستاننىڭ عىلىمداعى جۇلدىزدى ساتتەرىنە شولۋ جاسايىق.
قازاقستان عارىشتىق زىمىرانداردى ۇشىرۋعا ارنالعان الاڭ رەتىندە ايگىلى. تاريحى تەرەڭگە بوي العان بايقوڭىر عارىش ايلاعى ءبىرشاما عارىشتىق ەكسپەديتسيالاردىڭ زەرتتەۋ نۇكتەسى. 2019 جىلى مۇندا قازاقستاننىڭ تۇڭعىش عارىش اپپاراتى KazSat-1 ءساتتى ۇشىرىلىپ، قازاقستانداعى عارىشتىق زەرتتەۋلەردىڭ جاڭا داۋىرىنە جول اشتى. سونىمەن بىرگە، قازاقستاندا بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ اشىق رەسۋرستاردى ينۆەستيتسيالاۋدا. «جاسىل ەكونوميكا» ستراتەگيالىق باعدارلاماسى ەكولوگيالىق تۇراقتى دامۋدى ناسيحاتتاۋعا ارنالعان.
عىلىمي ىلگەرىلەۋ قازاقستانداعى عىلىم جەتىستىكتەرى ەلدىڭ تەحنولوگيالىق دامۋى مەن يننوۆاتسياعا دەگەن ۇمتىلىسىنان حابار بەرەدى. عارىش سالاسى بويىنشا زەرتتەۋلەر، ەنەرگەتيكا، مەديتسينا، ءبىلىم بەرۋ جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى كوپتەگەن جوبالار قازاقستان قازىرگى زاماندا الەمدىك عىلىمي قاۋىمداستىققا وزىندىك ۇلەسىن قوسۋعا دايىن ەكەندىگىن اڭعارتادى.
