Qazirgi zamanymyzdaǵy órkenıet jetistigi – ǵylym men bilimniń damý nátıjelerine baılanysty. Elimizde ǵylym órkenıetiniń kóshinen birlesip damyp kele jatqan sala - Ǵylym salasyna sońǵy jyldary basa nazar aýdarylýda. Prezıdenttiń qoldaýymen elimizde sońǵy jyldary ǵylymı jańalyqtar tarapyna kóp kóńil bólinip keledi. Sáıkesinshe, ǵylym salasynda sońǵy jyldary birqatar ózgersiter oryn aldy. Atap aıtar bolsaq, ǵalymdardyń jalaqysy, ǵylym salasyndaǵy jastarǵa qoldaý sharalary, otandyq óndiristik jetistikterdi damytýǵa bólinetin qarjy kólemi de joǵarylady. Qazirgi tańda otandyq ǵylym salasynda qandaı jańashyldyqtar bar? Sońǵy bes jylda elimizde ǵylymı ózgerister qanshalyqty qarqynmen damydy?
1991 jyldardyń sońynda Qazaqstanda ǵylymı turǵydaǵy jumystardyń birshamasy tómendeýi sońǵy 10 shaqty jyldaǵy qazaqstandyq ǵylym nətıjelerge jetýine kedergi bolmady, otipti olardyń keıbiri əlemdik deńgeıdegi mańyzǵa ıe. 1991 jyl men 2010 jylǵa deıingi zertteý boıynsha 900-ge jýyq patent shyǵaryldy. Odan ózge, 140 jańa tehnıkalyq jabdyqtar, 200ge jýyq aýyl sharýashylyǵynda qoldanýǵa arnalǵan sorttar túri, 14 aýyl sharýshylyǵyndaǵy janýarlar túrleri, dándi daqyldardyń otyz alty tuqymy óndiriske shyǵaryldy. Sol ýaqyttaǵy statıstıkalyq derekterge súıensek, Qazaqstandaǵy ǵylymı zertteýshiler sany myńnan asyp, al ǵylymı uıymdar sany 300-den joǵary bolǵan.
Otandyq ǵylym salasynyń damýyna toqtalar bolsaq, Qazaqstandaǵy ǵylymı damýdyń oshaǵy – elimizdegi joǵary oqý oryndaryndaryndaǵy ǵylymı-zertteý ınstıtýttary. Elimizde ǵylymı zertteýlermen aınalysatyn 396 uıym jumys atqarýda. QR Ǵylym jáne Joǵary bilim mınıstrliginiń basqarýymen Qazaqstandaǵy ǵylymnyń aldyǵa jyljýyna úlken úles qosylyp keledi. QR Ǵylym qorynyń jetekshiligimen 2016 jyldan beri ǵylymı jumystardyń nátıjeleri kommerııalyq turǵydan qoldaý tapqan 151 joba qarjylandyryldy. Búgingi tańda elimizde 120-den astam joba satý deńgeıine shyqty. Ǵylym salasynda qazirgi tańda 22 665 ǵalym men zertteýshi jumys jasaýda, olardyń 35%-y ǵylymı nemese akademııalyq dárejege ıe dep kórsetilgen. Sonymen birge, ǵylymǵa qyzyǵýshy jastar qatary da artyp keledi, jyl saıyn joǵary oqý oryndarynda bilimderin tereńdetýdi kózdeıtin magıstratýra jáne doktorantýra deńgeılerine oqýǵa tapsyrýshy abıtýrentterdiń suranysynan baıqaýǵa bolady. Sońǵy eki jylda ǵylymmen aınalysýǵa bet burǵan jastar úshin joǵary shákirtaqy da taǵaıyndalyp, granttar kóptep bólinýde. Mysaly, Qazaqstan Respýblıkasy Ǵylym jáne Joǵary bilim mınıstrliginiń taǵaıyndaýymen magıstranttarǵa – 97 024 teńge; «Nazarbaev ýnıversıtetinde» bilim alatyn magıstranttarǵa – 162 500 teńge berilýde.
Sońǵy jyldarda elimiz ǵylymnyń kóptegen salasynda aıtarlyqtaı jetistikterge jetti. Solardyń biri, 2020 jyly ǵylymǵa respýblıka bıýdjetinen 89 mıllıard teńge ınvestıııa berilse, 2023 jyly 158 mıllıard teńge tartyldy. «Búgingi tańda ǵalymdardyń jalaqysy 257 myń teńgeni, eń kóbi 1,5 mln teńgeni quraıdy. Biz ǵylymdy qarjylandyrýdy 3,5 ese arttyrdyq. Eger 2022 jyly 58 mlrd teńge bólinse, bıylǵy jyly - 158,6 mlrd teńge, 2024 jyly - 244 mlrd teńge bólindi, al 2025 jyly - 240 mlrd teńge bóliný kózdelýde. Shamamen 800 mlrd teńge ǵylymdy qarjylandyrýǵa tıis bıýdjet retinde qarastyrylýda. Jospar boıynsha joǵary deńgeıge shyǵý úshin kúresetin bolamyz», - dedi, Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstri, Saıasat Nurbek.
Aıta keteıik, ǵylymı bastamalardyń 30%-y kommerııalyq qarjylandyrylǵan. Osy aqparattarǵa súıensek, Qazaqstan ǵylymnyń ósýine basa nazar aýdarǵanyn bile alamyz. Alaıda, elimiz ǵylymı jetistikter munymen bitpeıdi. Qazirgi tańdaǵy Qazaqstannyń ǵylymı háli qandaı deńgeıde? Qazaqstannyń ǵylymdaǵy juldyzdy sátterine sholý jasaıyq.
Qazaqstan ǵaryshtyq zymyrandardy ushyrýǵa arnalǵan alań retinde áıgili. Tarıhy tereńge boı alǵan Baıqońyr ǵarysh aılaǵy birshama ǵaryshtyq ekspedıııalardyń zertteý núktesi. 2019 jyly munda Qazaqstannyń tuńǵysh ǵarysh apparaty KazSat-1 sátti ushyrylyp, Qazaqstandaǵy ǵaryshtyq zertteýlerdiń jańa dáýirine jol ashty. Sonymen birge, Qazaqstanda balamaly energııa kózderiniń ashyq resýrstardy ınvestıııalaýda. «Jasyl ekonomıka» strategııalyq baǵdarlamasy ekologııalyq turaqty damýdy nasıhattaýǵa arnalǵan.
Ǵylymı ilgerileý Qazaqstandaǵy ǵylym jetistikteri eldiń tehnologııalyq damýy men ınnovaııaǵa degen umtylysynan habar beredi. Ǵarysh salasy boıynsha zertteýler, energetıka, medıına, bilim berý jáne aqparattyq tehnologııalar salasyndaǵy kóptegen jobalar Qazaqstan qazirgi zamanda álemdik ǵylymı qaýymdastyqqa ózindik úlesin qosýǵa daıyn ekendigin ańǵartady.
