بۇگىن – 19 مامىر. جىلوي جەرىنە تۇسكەن "الاش" بارلاۋ - ديۆەرسيالىق توبىنىڭ ( اعاەۆ دەسانتىنىڭ ) كوزى جويىلعانىنا تۋرا 80 جىل.
بىلتىر جاز "بايتەرەك اياسى" قوعامدىق بىرلەستىگى ۇيىستىرعان "اعاەۆتىڭ ىزىمەن" اۆتوەكسپەديتسياسىنىڭ قايبىر ساتتەرى ەسىمدە بەرىك جاتتالىپ قالىپتى.
اقتولاعاي- اقۇشان تاۋىنىڭ ەتەگىندە ءبىز – بەيبىت زاماننىڭ ەسى دۇرىس ادامدارى – جاڭعىز قازاننان ءبىر قاسىق، ءۇش شانىشقىمەن تاماق جەدىك. كەيىن ويلاپ قاراسام، الگى قاسىق-شانىشقى ءبىزدى ايدالادا كەنەت اجالدان الىپ قالعان قۇتقارۋشى-جەبەۋشىمىز سياقتى ەكەن. اشارشىلىق كورگەندەر ىدىستىڭ ءتۇبىن نانمەن جالاپ-جۇقتاپ قويادى دەسەدى. ءبىز دە سويتتىك. بەلگى بەرمەس، قايتىپ كەلمەس قايران دا قايران اعا بۋىن نەتكەن قاجىرلى، قايىسپاس قايسار دەسەيشى، دەپ ويلادىق قارا قازاننىڭ قاسپاقتى ءتۇبىن نانمەن قىرناپ وتىرىپ. سولار عوي وسىنشا تاۋقىمەتپەن ءجۇرىپ، سوندا دا اباي ايتقان ۇلگىلى جاقسى اتاقپەن كورگە كىرە العان.
ەرتەسىنە اعاەۆ ءتورت جولداسىمەن تەڭ ەمەس ايقاستا مەرت بولعان جانتەرەكسايدا تۇردىق. سايدىڭ ورە باسىندا بەسەۋى قۇشاقتاسىپ جاتىپ ءجانتاسىلىم ەتكەن ويپاڭدا جاساقشىلار مارقۇمداردىڭ الايىپ جاتقان كوزدەرىن قالاي جاپقانىن ويشا كوزگە ەلەستەتتىك.
كوز جانارلارىندا ءومىر ۇشقىنى، ياكي وشپەندىلىك، ياكي مەيىربان بولدى دەپ ايتۋ قيىن.سوعىس كارى، ءومىر قاھارى جانىن جارىمجان ەتكەن ادامنىڭ كوزىندە وندايعا ورىن تابىلا دا قويماعان شىعار.
ءولىم جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ ايتقاندارىن وقىپ ەدىم. ايتۋلارىنشا، ادام اسىلى ءولىمنىڭ وزىنەن، ولۋدەن قورىقپايدى ەكەن.ەڭ قيىنى قاشان، قاي كەزدە ولەتىنىڭدى ءبىلۋ، دەيدى ولار.اعاەۆ توبى جانتەرەكسايدا اقتىق دەمدەرى تاۋسىلاتىنىن انىق بىلگەن. وسى جەردە ءتورت ساعات اجال جاستىعىنا باس قويىپ جاتقان.
بەسىنشى ساعاتتا ءجۇز مىلتىقتان بوراعان وقتان جۋساپ تۇسكەن بەسەۋىن ساي قاباعىنداعى بۇركىت اتا زيراتىنا سۇيرەپ اپارىپ، بەر جاعىنداعى بوس جەرگە شۇڭقىر قازىپ، كومىپ تاستايدى.
ويدىم-ويدىم ويىلىپ جاتقان شۇڭقىرلار سونىڭ ءىزى.
مايدانگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، ۇرىس دالاسىندا قازا تاپقانداردى وسىلاي جەرلەگەن ەكەن. دەنەلەرىن ءبىر جەرگە ءۇيىپ، ۇلكەن شۇڭقىر قازىپ تاستاپ، باستارىنا " باۋىرلاستار زيراتى" دەيتىن ورتاق تاقتاي شانشىپ كەتە بارعان. جانتەرەكسايداعى بەلگىسىز شۇڭقىرعا ونداي سايعاق تا شانشىلماعان. ايتەۋ بەس دەسانتشى تۋعان جەردىڭ پۇشپاعىندا بىرگە جاتۋدى تىلەگەن تىلەكتەرىنە جەتكەن.
مۇسىلمانشىلىق يشاراسىن جاسادىق. ءولى ارۋاقتارىنا باعىشتاپ وقىلعان العاشقى ايەت شىعار. كۇنىگە راببىڭا شۇكىرشىلىك ايتىپ، ءمىناجات ەتەسىڭ. جۇرەگىڭدى جاماندىقتان، كوزىڭدى ريادان، ءىسىڭدى ساتقىندىقتان ساقتاۋدى تىلەپ، جۇرەگىڭنەن سۇراناسىڭ.جانتەرەكتىڭ سايىندا ايتىلعان تىلەكتىڭ ىشىندە دە وسىلار بولدى. ساي قاباعىنان ءتۇسىپ كەلە جاتىپ " وسى ساتقىندىق دەپ نەنى ايتامىز، جالپى ساتقىن، وپاسىز دەگەن كىم؟" دەپ وي ويلادىق الدەنەگە.
بىلاي قاراساڭ اعاەۆتى ساتقىن دەۋدىڭ ونشا رەتى كەلمەيدى. "ساداق تارتقان جەردە جەبە قالادى" دەمەكشى، بۇتكىل سويلەگەن ءسوزى، ىستەگەن ءىسى ، اتىرەتىنىڭ اتىنا شەيىن " مەن – الاش" دەپ تۇر. ودان قالسا ءبىر باسىنا بۇتكىل قازاقى قاسيەت-بولمىس ءۇيىلىپ-توگىلگەن كىسى. بار وي-ارمانى قازاقتىڭ ۇستىندە بولعان. حالقىن ورىستىڭ قاندى تىرناعىنان بوساتۋدى حاسىل ەتكەن، سو جولدا نەمىسپەن ىقپالداستىق كەرەك دەپ ەسەپتەگەن. قازاق ءوزى كورىپ ارالاعان ەۋروپا ەلدەرىنشە نورم ءومىر سۇرسە ەكەن دەگەن. قايتكەندە دە ادميرال كاناريس، گەنەرال گەلەن سەكىلدى ۆەرماحت موستودونتتارىن مويىنداتىپ، وزىنە سەندىرگەن. سونداي ادامدى قازاققا ساتقىندىق قىلدى دەپ كۇستانالاۋ قيىنداۋ. قايتا، نەمىستەر ايرىقشا بارلاۋ-ديۆەرسيا دەسانتتارىن شىلعي كەڭەسكە سانالى تۇردە قارسى تۇرعانداردان جاساقتاعانىن ەسكەرىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراپ، ۇلتشىل پاتريوت رەتىندە باعالاۋ قيسىندى بولار ەدى.
ولاي بولماي وتىر. كەشەلەرى تۇزىلگەن 30 توم رەپرەسسيا قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ ماتەريالدارىنا بۇلار مۇلدە ەنبەدى، اسكەري تۇتقىندارعا راقىمشىلىق جايلى ءتىپتى اڭگىمە جوق. نەگە ؟
بىزدە مۇندايدا پالەنىڭ باسىن ورىس قىلاتىن ءبىر قاسپاق ادەت بار عوي. ورىستىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، اسكەري تۇتقىندا بولعان، گەرمانياعا قولداستىق ەتكەندەرىمىزدى تىم قۇرىسا سوعىس قۇربانى رەتىندە تاني الماي وتىرمىز دەيمىز.
"اعاەۆ" ۋاقيعاسىن زەرتتەپ جۇرگەنىمدە ءبىر جاعداي بولدى.
كەڭەستىك ناسيحات ءبىزدى " جانتەرەكسايدا اعاەۆ دەسانتىنىڭ كوزىن جويۋعا قازاقتار قاتىسپادى" دەپ سەندىرىپ كەلدى. گۋرەۆتەن، اقتوبەدەن كەلگەن ميليتسيا، نكۆد اتىرەتتەرى جويدى، ال ۇلتتىق جاساق، ۆوحر كەيىندە تۇردى دەدى. بىردە ينتەرنەتتەن ءبىر ارحيۆ ماتەريالىن كەزدەيسوق كورىپ قالدىم. وندا اعاەۆ دەسانتىن تالقانداۋعا قاتىسقانى ءۇشىن وردەن-مەدال العان ونشاقتى قازاق كورسەتىلىپتى. باسقا جاقتان كەلمەگەن، گوريىپتىڭ جەرگىلىكتى قازاعى.
قازاقتى قازاقتىڭ ءولتىرۋى سونشالىقتى شەتىن ناستە ەمەس شىعار. كۇندە ءولتىرىپ جاتىر عوي ءبىرىن ءبىرى. ا بىراق تۇرمىستىق-قىلمىستىق جاعدايدا ەمەس، قوعامدىق-ساياسي كۇش تەپكىنىمەن قانداسىنىڭ، وندا دا تۇلعا قانداسىنىڭ جانىن الۋ...بۇل ەندى بولەك نارسە. ەسكە تۇسەدى، ءوز قازاعىنىڭ قولىنان ولگەن ابىلقايىر، قازاعى تاستاپ قاشىپ كەتكەن كەنەسارى...، ءوز اعايىنىنىڭ قولىنان قازالانعان جانقوجا، ماحامبەت، عۇمار قاراشتار... 37-دەگى كورسەتىپ جىبەرۋ، سىلتەۋ بەرۋ...، 86-نىڭ جەلتوقسانى، كەشەگى قاڭتار...
وبەكتيۆتى جاعداي سولاي بولدى دەيمىز. ىلگەرگى پاتشاشىلدىقتىڭ ءزابىرى، كەيىنگى كەڭەستىك ميفتىك كوممۋنيزم ماسشتاب جاعىنان انگلوساكس وتارشىلدىعى مەن نەمىس ناتسيزمىنەن سوراقى، قورقىنىشتى قۇبىلىس بولعانىن العا تارتامىز. وسىدان كەلىپ جۇيە وزىنە invasor- باسقىنشى ەتىپ كورسەتىپ قۇرعان كىسى ءولتىرۋ اكتسيالارىنا قازاق الدانىپ قاتىستى دەۋگە بەيىلمىز. مۇنىڭ سىرتىندا، البەتتە، جالپى ومىردە ادام بالاسى باسقا بىرەۋدىڭ ۇساق- تۇيەك تەرىس قىلىعىن كەشىرسە دە، ساتقىندىعىن، ساتىپ جىبەرۋىن كەشىرە المايتىن تابيعي قۇلقى دا بار عوي. دالەلدەنگەن نارسە -- دۇنيە تىرشىلىگىندە ساتقىندىقتى كەشىرۋ قيىن، زور قيىن شارۋا.
سوندىقتان بولۋ كەرەك، كەزىندە جانتەرەكساي قىرعىنى ءۇشىن كەۋدەسىنە " جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن", " ۇزدىك قىزمەتى ءۇشىن" مەدالدارى تاعىلعان قازاق چەكيسىنىڭ، ميليتسيونەرى مەن جاساقشىسىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى " اعاەۆتاردى" باياعىسىنشا ساتقىن، جاۋعا جانىن جالداعان جالداپ، وتانعا وپاسىزدىق جاساعاندار دەپ بىلەدى. ارادا جوڭكىلىپ سەكسەن جىل ءوتتى، زامان وزگەردى، بۇگىنگى كۇننىڭ ءوز زاڭدىلىقتارى بار، بىراق سوندا دا الگى تۇسىنىك ىرگەسىن ءبىر شيرەك ۇتتىراتىن ەمەس.
سوتسيولوگيا عىلىمىنا ايتقىزساڭ، ۇجىمدىق ەس پەن ۇجىمدىق سانا ەكەۋى ەكى باسقا ەكەن. ۇجىمدىق ەس -- جەكە ادامداردىڭ جادىنىڭ ءوزارا تىعىز ماتاسا بايلانىسۋى. حۆالباكس بويىنشا ۇجىمدىق ەس، جاد تۇتاس توپتاردىڭ، وتباسىنىڭ، قوعامدىق كوممۋنيكاتيۆتىڭ دەڭگەيىندە بىردەن بىرگە بەرىلىپ وتىرادى. ياعني ول بۇقارالىق سانادا تۇراقتى ورىن تەۋىپ قالادى. 30-40 جىلدارداعى چەكيستەردىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنىڭ ساتقىندىققا كوزقاراسى سوندىقتان دا بۇرىنعى اتا-اكە قالىبىنان اسا المايدى. وعان قوسا سول " قىزىلجاعا" ۇستازدارىنىڭ قوياسى اشىلسا ءوز قوياسى دا اشىلاتىنىن بىلەتىن " قىزىلجاعالىلار" كوزدەرى ءتىرى وتىر...
اينالىپ كەلگەندە، سەكسەن جىل بۇرىن جانتەرەكسايدا ءجۇز مىلتىق ۇزدەگەن توعىز گرامم قورعاسىن بىزدەن دە كوكتەي ءوتىپ، العا زىمىراپ بارادى.
جاعدايدىڭ بۇلاي ۋشىعۋىنا ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ، سونىڭ ىشىندە جازۋشىلار قاۋىمىنىڭ قوسقان " ەسەلى" ۇلەسى بار.
ۇلتتىق ادەبيەتىمىز "مايدانبەك", "قاھارلى كۇندەر", "شىراعىڭ سونبەسىن", "موسكۆا ءۇشىن شايقاس" سەكىلدى وكوپ شىندىعىن اشقان، مايدان ديالەكتيكاسىن كورسەتكەن نەمەسە "مىلتىقسىز مايدان" سياقتى جەكە ادامنىڭ، حالىقتىڭ سوعىس كەزىندەگى تراگەدياسىن بەينەلەگەن شىعارمالارعا كەندە ەمەس. الايدا ءبىزدىڭ ادەبيەت اسكەري تۇتقىننىڭ رۋحىن، ىشكى ارپالىسىن تانىتاتىن شولوحوۆتىق " ادام تاعدىرى", دەزەرتيرلەر تاعدىرىن ارقاۋ ەتكەن ايتماتوۆتىق " بەتپە-بەت", راسپۋتيندىك " جادىڭدا ءجۇرسىن جاڭعىرىپ" (" جيۆي ي پومني") ، نەمىس بارلاۋشىسى اسكەري تۇتقىن جايلى سەمەنوۆتىق " تەكەتىرەس" پوۆەستەرى ءتارىزدى تىڭ تاقىرىپتارعا تۇرەن سالا المادى.سولار سياقتى سوعىس جاعدايىنداعى كىسىلىك تابيعاتىن اشاتىن، ءتىپتى اقتايتىن كەسەك تۋىندى ۇسىنا المادى.
سالدارىنان ىلگەرىدەگى بۇقارالىق، ۇجىمدىق ءسىرى سانا سىرتتان ينتەللەكتۋالدىق سىلكىنىس اسەرىمەن وزگەرىسكە تۇسپەدى. ال جوعارىداعى شىعارمالاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان ورىس قوعامى قايتتى دەيسىز عوي -- گەنەرال ۆلاسوۆتى اقتاماسا دا وعان قاتىستى ماتەريالداردى ءۇش توم ەتىپ شىعاردى. ال بىزدە اعاەۆتاردىڭ ءىسى الىگە دەيىن جەتى قۇلىپتىڭ استىندا جاتىر. ءتىپتى ەلتسيندىك رەسەي اسكەري تۇتقىنداردى اقتاۋ زاڭىن قابىلداي الدى، بىزدە ول جوق.
سەبەبى ءبىز ۆال. راسپۋتيننىڭ جاس ارىپتەستەرىنە قاراتا ايتقان "نە بويتەس سوچۋۆستۆيا سلابىم ي وستۋپيۆشيمسيا، ا بويتەس رەزكيح پريگوۆوروۆ ي رەشيتەلنىح وبۆينەني سۆويم گەرويام" دەگەن ۇلاعاتىن بويىمىزعا سىڭىرمەي وسكەنبىز.
ماسەلە جازۋشىلاردا عانا ما ەكەن. كەڭىنەن وراعاندا، جالپى زيالى-زياندى قاۋىمىمىزدىڭ ماتيگىلىك ءۇشىن تومەنشىكتەۋدىڭ، جاعىمپازدانۋدىڭ قاي تۇرىنە دە باراتىن جارەۋكەلىگى ساتقىندىق ەمەس پە؟ كەشە عانا باۋىرىن كوتەرگەن، بۇگىندە ۇلتتىق كلەپتوكراتيا، وليگوپوليا اتانعان كۇشىكتەردىڭ دوللار دەپ وبىعىپ، حالقىنان، وتانىنان تاۋىق ەكى شاقىرعانشا ءۇش اينيتىن مەرەزدىگى ساتقىندىق ەمەس پە ەكەن؟ مەملەكەتتىك قۇپيالاردى اقشا ءۇشىن، مانساپ ءۇشىن جاريا ەتىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە قاۋىپ توندىرگەن، سويتە تۇرا بەس جىلمەن قۇتىلىپ كەتكەندەر وتانىن ساتقان وپاسىز، جانىن جالداعان جالداپ ەمەس پە ەكەن؟
ءوز ىشىنەن تىزگىنۇزدى ليدەر بەرە المايتىن، بۋحگالتەر بولعىسى كەلگەن ادام باستىعىنىڭ:
- بەستى بەسكە كوبەيتسە قانشا بولادى ؟ - دەگەن سۇراعىنا :
- ال سىزگە قانشا كەرەك ؟ - دەيتىن ەلدىڭ سوڭى، ساتقىنى كىم بولدى سوندا ؟ اعاەۆتار ما، الدە بۇگىنگىنىڭ جەمەڭقورى ما؟
بىراق بۇلاي جالعاسا بەرمەيدى.
تۇنگى كلۋبتاردىڭ ۋ-شۋى، تارسىل - گۇرسىلىنىڭ اراسىندا كۇندەردىڭ كۇنى ورىكتەي ۇلدارىمىز، الماداي قىزدارىمىز شىندىقتى تالاپ ەتەتىن بولادى!
ماقسات ءتاج-مۇرات
