Búgin – 19 mamyr. Jyloı jerine túsken "Alash" barlaý - dıversııalyq tobynyń ( Aǵaev desantynyń ) kózi joıylǵanyna týra 80 jyl.
Byltyr jaz "Báıterek aıasy" qoǵamdyq birlestigi uıystyrǵan "Aǵaevtyń izimen" avtoekspedıııasynyń qaıbir sátteri esimde berik jattalyp qalypty.
Aqtolaǵaı- Aqushan taýynyń eteginde biz – beıbit zamannyń esi durys adamdary – jańǵyz qazannan bir qasyq, úsh shanyshqymen tamaq jedik. Keıin oılap qarasam, álgi qasyq-shanyshqy bizdi aıdalada kenet ajaldan alyp qalǵan qutqarýshy-jebeýshimiz sııaqty eken. Asharshylyq kórgender ydystyń túbin nanmen jalap-juqtap qoıady desedi. Biz de sóıttik. Belgi bermes, qaıtyp kelmes qaıran da qaıran aǵa býyn netken qajyrly, qaıyspas qaısar deseıshi, dep oıladyq qara qazannyń qaspaqty túbin nanmen qyrnap otyryp. Solar ǵoı osynsha taýqymetpen júrip, sonda da Abaı aıtqan úlgili jaqsy ataqpen kórge kire alǵan.
Ertesine Aǵaev tórt joldasymen teń emes aıqasta mert bolǵan Jantereksaıda turdyq. Saıdyń óre basynda beseýi qushaqtasyp jatyp jantásilim etken oıpańda jasaqshylar marqumdardyń alaıyp jatqan kózderin qalaı japqanyn oısha kózge elestettik.
Kóz janarlarynda ómir ushqyny, ıakı óshpendilik, ıakı meıirban boldy dep aıtý qıyn.Soǵys kári, ómir qahary janyn jarymjan etken adamnyń kózinde ondaıǵa oryn tabyla da qoımaǵan shyǵar.
Ólim jazasyna kesilgenderdiń aıtqandaryn oqyp edim. Aıtýlarynsha, adam asyly ólimniń ózinen, ólýden qoryqpaıdy eken.Eń qıyny qashan, qaı kezde óletinińdi bilý, deıdi olar.Aǵaev toby Jantereksaıda aqtyq demderi taýsylatynyn anyq bilgen. Osy jerde tórt saǵat ajal jastyǵyna bas qoıyp jatqan.
Besinshi saǵatta júz myltyqtan boraǵan oqtan jýsap túsken beseýin saı qabaǵyndaǵy Búrkit ata zıratyna súırep aparyp, ber jaǵyndaǵy bos jerge shuńqyr qazyp, kómip tastaıdy.
Oıdym-oıdym oıylyp jatqan shuńqyrlar sonyń izi.
Maıdangerlerdiń aıtýynsha, urys dalasynda qaza tapqandardy osylaı jerlegen eken. Denelerin bir jerge úıip, úlken shuńqyr qazyp tastap, bastaryna " Baýyrlastar zıraty" deıtin ortaq taqtaı shanshyp kete barǵan. Jantereksaıdaǵy belgisiz shuńqyrǵa ondaı saıǵaq ta shanshylmaǵan. Áıteý bes desantshy týǵan jerdiń pushpaǵynda birge jatýdy tilegen tilekterine jetken.
Musylmanshylyq ısharasyn jasadyq. Óli árýaqtaryna baǵyshtap oqylǵan alǵashqy áıet shyǵar. Kúnige Rabbyńa shúkirshilik aıtyp, minájat etesiń. Júregińdi jamandyqtan, kózińdi rııadan, isińdi satqyndyqtan saqtaýdy tilep, júregińnen suranasyń.Janterektiń saıynda aıtylǵan tilektiń ishinde de osylar boldy. Saı qabaǵynan túsip kele jatyp " Osy satqyndyq dep neni aıtamyz, jalpy satqyn, opasyz degen kim?" dep oı oıladyq áldenege.
Bylaı qarasań Aǵaevty satqyn deýdiń onsha reti kelmeıdi. "Sadaq tartqan jerde jebe qalady" demekshi, bútkil sóılegen sózi, istegen isi , átiretiniń atyna sheıin " Men – Alash" dep tur. Odan qalsa bir basyna bútkil qazaqy qasıet-bolmys úıilip-tógilgen kisi. Bar oı-armany qazaqtyń ústinde bolǵan. Halqyn orystyń qandy tyrnaǵynan bosatýdy hasyl etken, so jolda nemispen yqpaldastyq kerek dep eseptegen. Qazaq ózi kórip aralaǵan Eýropa elderinshe norm ómir súrse eken degen. Qaıtkende de admıral Kanarıs, general Gelen sekildi vermaht mostodonttaryn moıyndatyp, ózine sendirgen. Sondaı adamdy qazaqqa satqyndyq qyldy dep kústánalaý qıyndaý. Qaıta, nemister aıryqsha barlaý-dıversııa desanttaryn shylǵı keńeske sanaly túrde qarsy turǵandardan jasaqtaǵanyn eskerip, búgingi kúnniń bıiginen qarap, ultshyl patrıot retinde baǵalaý qısyndy bolar edi.
Olaı bolmaı otyr. Kesheleri túzilgen 30 tom repressııa qurbandaryn tolyq aqtaý materıaldaryna bular múlde enbedi, áskerı tutqyndarǵa raqymshylyq jaıly tipti áńgime joq. Nege ?
Bizde mundaıda páleniń basyn orys qylatyn bir qaspaq ádet bar ǵoı. Orystyń qas-qabaǵyna qarap, áskerı tutqynda bolǵan, Germanııaǵa qoldastyq etkenderimizdi tym qurysa soǵys qurbany retinde tanı almaı otyrmyz deımiz.
"AǴAEV" ýaqıǵasyn zerttep júrgenimde bir jaǵdaı boldy.
Keńestik nasıhat bizdi " Jantereksaıda Aǵaev desantynyń kózin joıýǵa qazaqtar qatyspady" dep sendirip keldi. Gýrevten, Aqtóbeden kelgen mılıııa, NKVD átiretteri joıdy, al ulttyq jasaq, VOHR keıinde turdy dedi. Birde Internetten bir arhıv materıalyn kezdeısoq kórip qaldym. Onda Aǵaev desantyn talqandaýǵa qatysqany úshin orden-medal alǵan onshaqty qazaq kórsetilipti. Basqa jaqtan kelmegen, Górıiptiń jergilikti qazaǵy.
Qazaqty qazaqtyń óltirýi sonshalyqty shetin náste emes shyǵar. Kúnde óltirip jatyr ǵoı birin biri. A biraq turmystyq-qylmystyq jaǵdaıda emes, qoǵamdyq-saıası kúsh tepkinimen qandasynyń, onda da tulǵa qandasynyń janyn alý...bul endi bólek nárse. Eske túsedi, óz qazaǵynyń qolynan ólgen Ábilqaıyr, qazaǵy tastap qashyp ketken Kenesary..., óz aǵaıynynyń qolynan qazalanǵan Janqoja, Mahambet, Ǵumar Qarashtar... 37-degi kórsetip jiberý, silteý berý..., 86-nyń Jeltoqsany, keshegi Qańtar...
Obektıvti jaǵdaı solaı boldy deımiz. Ilgergi patshashyldyqtyń zábiri, keıingi keńestik mıftik kommýnızm masshtab jaǵynan anglosaks otarshyldyǵy men nemis naızminen soraqy, qorqynyshty qubylys bolǵanyn alǵa tartamyz. Osydan kelip Júıe ózine invasor- basqynshy etip kórsetip qurǵan kisi óltirý akııalaryna qazaq aldanyp qatysty deýge beıilmiz. Munyń syrtynda, álbette, jalpy ómirde adam balasy basqa bireýdiń usaq- túıek teris qylyǵyn keshirse de, satqyndyǵyn, satyp jiberýin keshire almaıtyn tabıǵı qulqy da bar ǵoı. Dáleldengen nárse -- dúnıe tirshiliginde satqyndyqty keshirý qıyn, zor qıyn sharýa.
Sondyqtan bolý kerek, kezinde Jantereksaı qyrǵyny úshin keýdesine " Jaýyngerlik erligi úshin", " Úzdik qyzmeti úshin" medaldary taǵylǵan qazaq chekısiniń, mılııoneri men jasaqshysynyń búgingi urpaǵy " Aǵaevtardy" baıaǵysynsha satqyn, jaýǵa janyn jaldaǵan jaldap, Otanǵa opasyzdyq jasaǵandar dep biledi. Arada jóńkilip seksen jyl ótti, zaman ózgerdi, búgingi kúnniń óz zańdylyqtary bar, biraq sonda da álgi túsinik irgesin bir shırek uttyratyn emes.
Soıologııa ǵylymyna aıtqyzsań, ujymdyq es pen ujymdyq sana ekeýi eki basqa eken. Ujymdyq es -- jeke adamdardyń jadynyń ózara tyǵyz matasa baılanysýy. Hvalbaks boıynsha ujymdyq es, jad tutas toptardyń, otbasynyń, qoǵamdyq kommýnıkatıvtiń deńgeıinde birden birge berilip otyrady. Iaǵnı ol buqaralyq sanada turaqty oryn teýip qalady. 30-40 jyldardaǵy chekısterdiń keıingi urpaǵynyń satqyndyqqa kózqarasy sondyqtan da burynǵy ata-áke qalybynan asa almaıdy. Oǵan qosa sol " qyzyljaǵa" ustazdarynyń qoıasy ashylsa óz qoıasy da ashylatynyn biletin " qyzyljaǵalylar" kózderi tiri otyr...
Aınalyp kelgende, seksen jyl buryn Jantereksaıda júz myltyq úzdegen toǵyz gramm qorǵasyn bizden de kókteı ótip, alǵa zymyrap barady.
Jaǵdaıdyń bulaı ýshyǵýyna ulttyq zııaly qaýymnyń, sonyń ishinde jazýshylar qaýymynyń qosqan " eseli" úlesi bar.
Ulttyq ádebıetimiz "Maıdanbek", "Qaharly kúnder", "Shyraǵyń sónbesin", "Moskva úshin shaıqas" sekildi okop shyndyǵyn ashqan, maıdan dıalektıkasyn kórsetken nemese "Myltyqsyz maıdan" sııaqty jeke adamnyń, halyqtyń soǵys kezindegi tragedııasyn beınelegen shyǵarmalarǵa kende emes. Alaıda bizdiń ádebıet áskerı tutqynnyń rýhyn, ishki arpalysyn tanytatyn sholohovtyq " Adam taǵdyry", dezertırler taǵdyryn arqaý etken aıtmatovtyq " Betpe-bet", raspýtındik " Jadyńda júrsin jańǵyryp" (" Jıvı ı pomnı") , nemis barlaýshysy áskerı tutqyn jaıly semenovtyq " Teketires" povesteri tárizdi tyń taqyryptarǵa túren sala almady.Solar sııaqty soǵys jaǵdaıyndaǵy kisilik tabıǵatyn ashatyn, tipti aqtaıtyn kesek týyndy usyna almady.
Saldarynan ilgeridegi buqaralyq, ujymdyq siri sana syrttan ıntellektýaldyq silkinis áserimen ózgeriske túspedi. Al joǵarydaǵy shyǵarmalardyń yqpalyna ushyraǵan orys qoǵamy qaıtti deısiz ǵoı -- general Vlasovty aqtamasa da oǵan qatysty materıaldardy úsh tom etip shyǵardy. Al bizde Aǵaevtardyń isi álige deıin jeti qulyptyń astynda jatyr. Tipti elındik Reseı áskerı tutqyndardy aqtaý zańyn qabyldaı aldy, bizde ol joq.
Sebebi biz Val. Raspýtınnyń jas áriptesterine qarata aıtqan "Ne boıtes sochývstvııa slabym ı ostýpıvshımsıa, a boıtes rezkıh prıgovorov ı reshıtelnyh obvınenıı svoım geroıam" degen ulaǵatyn boıymyzǵa sińirmeı óskenbiz.
Másele jazýshylarda ǵana ma eken. Keńinen oraǵanda, jalpy zııaly-zııandy qaýymymyzdyń matıgilik úshin tómenshikteýdiń, jaǵympazdanýdyń qaı túrine de baratyn járeýkeligi satqyndyq emes pe? Keshe ǵana baýyryn kótergen, búginde ulttyq kleptokratııa, olıgopolııa atanǵan kúshikterdiń dollar dep obyǵyp, halqynan, Otanynan taýyq eki shaqyrǵansha úsh aınıtyn merezdigi satqyndyq emes pe eken? Memlekettik qupııalardy aqsha úshin, mansap úshin jarııa etip, ulttyq qaýipsizdikke qaýip tóndirgen, sóıte tura bes jylmen qutylyp ketkender Otanyn satqan opasyz, janyn jaldaǵan jaldap emes pe eken?
Óz ishinen tizginúzdi lıder bere almaıtyn, býhgalter bolǵysy kelgen adam bastyǵynyń:
- Besti beske kóbeıtse qansha bolady ? - degen suraǵyna :
- Al sizge qansha kerek ? - deıtin eldiń sońy, satqyny kim boldy sonda ? Aǵaevtar ma, álde búginginiń jemeńqory ma?
Biraq bulaı jalǵasa bermeıdi.
Túngi klýbtardyń ý-shýy, tarsyl - gúrsiliniń arasynda kúnderdiń kúni órikteı uldarymyz, almadaı qyzdarymyz Shyndyqty talap etetin bolady!
Maqsat Táj-Murat
