قۇقىقتىق مادەنيەت دەگەنىمىز - كەڭ ماعىنادا ازاماتتاردىڭ ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىنە دەگەن كوزقاراسى، ءىس جۇزىندە قولدانۋ مۇمكىندىگى. بۇل قۇقىقتىق نورمالار مەن پرينتسيپتەردى دە، قۇقىقتىق سانانىڭ ءوزىن دە قامتيتىن تۇتاس كەشەن. قۇقىقتىق مادەنيەتتى شارتتى تۇردە ەكى دەڭگەيگە بولۋگە بولادى: مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق جۇيەسى جانە ءوزىڭنىڭ قۇقىقتارىڭنان تۋرالى حاباردار بولۋ. مۇنىڭ بارلىعى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ قالىپتاسۋى مەن جۇمىس ىستەۋىنىڭ ماڭىزدى العىشارتى جانە قاجەتتى شارتى.
ماكرودەڭگەيدەگى قوعامداعى الەۋمەتتىك جانە ساياسي پروتسەستەرمەن انىقتالاتىن قۇقىقتىق سانا زاڭنىڭ، زاڭدىلىقتىڭ جانە قۇقىقتىق ءتارتىپتىڭ تابيعاتى تۋرالى كوزقاراستاردى، يدەيالاردى قامتيدى. قۇقىقتىق مادەنيەت ۆاكۋمدا قالىپتاسپايدى. مەملەكەت تە، ازاماتتار دا قۇقىقتىق سانا مەن قۇقىقتىق مادەنيەتتى دامىتۋدىڭ بەلسەندى سۋبەكتىلەرى بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتى - مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق جۇيەسىنىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن العىشارتتار مەن جاعدايلار جاساۋ، سونداي-اق ازاماتتارعا زاڭ جوبالارى مەن تۇزەتۋلەردى باستاماشىلىق ەتۋگە جانە تالقىلاۋعا بەلسەندى قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرۋ.
وسى ماقساتتا قازاقستاندا 2014 جىلدان باستاپ زاڭ جوبالارىن جاريالاۋعا جانە تالقىلاۋعا ارنالعان "اشىق نقا" پورتالى جۇمىس ىستەيدى. "اشىق نقا" پورتالى ءاربىر ازاماتقا جوعارى تۇرعان ساتىلاردا كەلىسىلگەنگە دەيىن زاڭنىڭ كەز كەلگەن جوباسىمەن تانىسۋعا، ءوز پىكىرىن بىلدىرۋگە، سونداي-اق نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىنى ازىرلەۋگە قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. زاڭ جوبالارى مەن تۇزەتۋلەردىڭ ەڭ كوپ سانى ەكونوميكالىق قىزمەت، قۇقىقتىق كومەك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ماسەلەلەرىن قوزعايدى.
قازاقستاندا حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسى مەن مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ ءتۇرلى تەتىكتەر مەن قۇرالدار ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى:
- ءبىلىم: قۇقىقتىق نورمالار مەن قاعيدالار باستاۋىش سىنىپتان باستاپ جوعارى سىنىپقا دەيىنگى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ جوسپارلارى مەن باعدارلامالارىنا ەنگىزىلەدى. بۇل زاڭدار مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى ءبىلىمدى حالىق اراسىندا تاراتۋعا كومەكتەسەدى.
- باق جانە اقپاراتتىق رەسۋرستار: قۇقىقتىق تاقىرىپ باق-تا، راديودا، تەلەديداردا جانە ينتەرنەت-پلاتفورمالاردا بەلسەندى تۇردە جاريالانادى. ازاماتتار وزدەرىنىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى تۋرالى، سونداي-اق قولدانىستاعى زاڭناما تۋرالى اقپارات الا الادى. وسى ماقساتتا كوپتەگەن ءباسپاسوز ورگاندارىندا «زاڭ كەڭەستەرى»، «وقىرماندار سۇراعىنا جاۋاپ» سياقتى ايدارلار ەنگىزىلگەن.
- قوعامدىق ۇيىمدار: ءارتۇرلى قوعامدىق ۇيىمدار مەن باستامالار قۇقىقتىق تاقىرىپتار بويىنشا ءبىلىم بەرۋ ءىس-شارالارىن، سەمينارلاردى، كونفەرەنتسيالاردى وتكىزەدى جانە حالىقتى زاڭدىلىق پەن ادام قۇقىقتارى ماسەلەلەرى تۋرالى حاباردار ەتەدى.
- مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن باستامالار: قازاقستان ۇكىمەتى حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساۋاتتىلىعىن ارتتىرۋ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى جۇمىس جۇرگىزۋ، بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جانە ت. ب. بويىنشا ءتۇرلى باعدارلامالار ازىرلەيدى جانە ىسكە اسىرادى.
- ازاماتتاردىڭ قوعامدىق ىستەرگە جانە شەشىم قابىلداۋ پروتسەستەرىنە قاتىسۋى: ازاماتتاردىڭ زاڭدار مەن نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى تالقىلاۋعا جانە قابىلداۋعا قاتىسۋى ولارعا قولدانىستاعى زاڭنامانى جاقسى تۇسىنۋگە جانە قوعام ومىرىنە بەلسەندى قاتىسۋعا كومەكتەسەدى.
وسىلايشا، قازاقستانداعى حالىقتىڭ قۇقىقتىق ساناسى مەن مادەنيەتى ءبىلىم بەرۋدى، اقپاراتتىق رەسۋرستاردى، قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك باستامالاردى جانە ازاماتتاردىڭ قوعامدىق ىستەرگە قاتىسۋىن قامتيتىن كەشەندى ءتاسىل ەسەبىنەن قالىپتاسادى. بۇگىن دە قازاقستان زاڭ ۇستەمدىگى يندەكسى بويىنشا 66-شى ورىندا تۇر. World Justice Project حالىقارالىق ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمىنىڭ زاڭ ۇستەمدىگى يندەكسى بويىنشا قازاقستان 2021 جىلى 66-ورىنعا يە بولدى. زاڭ ۇستەمدىگى يندەكسى (rule of Law Index) - جاھاندىق زەرتتەۋ ناتيجەسىنىڭ رەيتينگى، ول الەم ەلدەرىنىڭ جەتىستىكتەرىن زاڭ ۇستەمدىگىنىڭ امبەباپ قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەن قۇقىقتىق ورتانى قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان ولشەيدى.
جالپى يندەكس سەگىز فاكتوردان جانە 44 كورسەتكىشتەن تۇرادى:
- بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن شەكتەۋ.
- سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بولماۋى.
- اشىق ۇكىمەت.
- نەگىزگى قۇقىقتاردى قورعاۋ.
- ءتارتىپ جانە قاۋىپسىزدىك.
- رەتتەۋشى قۇقىق قولدانۋ.
- ازاماتتىق سوت تورەلىگى.
- قىلمىستىق سوت تورەلىگى.
قازاقستاندىقتاردىڭ قۇقىقتىق سانا مادەنيەتىن جاڭارتۋ جانە وعان بەلسەندى قاتىسۋ قاجەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋ - قۇقىقتىق تاربيە جۇمىسىنىڭ ماڭىزدى جاعى. ازاماتتار ءوز قىزمەتىنىڭ قوعامدىق-ساياسي سالدارىن بولجاۋ قابىلەتىنە يە بولعان كەزدە، ونىڭ الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق ءمانى مەن قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن تۇسىنگەن كەزدە عانا تولىق سانالى بولاتىنى بەلگىلى. قۇقىقتىق سانا مادەنيەتىن جيىنتىقتا تاربيەلەۋ - قازاقستاندىق قوعامنىڭ ماڭىزدى ساياسي مىندەتتەرى مەن فۋنكتسيالارىنىڭ ءبىرى. قازاقستانداعى قۇقىقتىق مادەنيەت كونتەكستىندە قۇقىقتىق سانانى تاربيەلەۋدىڭ ماقساتى - حالىق اراسىندا دا، كاسىبي قىزمەتكەرلەر - ساياساتكەرلەر مەن زاڭگەرلەر اراسىندا دا قۇقىقتىق كوزقاراستاردى وزگەرتۋ. سوندىقتان، بۇل تاربيەنىڭ ماقساتى - لايىقتى ءومىر قۇرۋعا قابىلەتتى ادامدى قالىپتاستىرۋ.
