مۇحتار ماعاۋيننىڭ "التىن وردا" رومانى جىل باسىنان بەرى "جۇلدىز" جۋرنالىندا جارىق كورە باستادى. قاڭتار، اقپان ايىنداعى ساندارىنان كەيىن تاياۋدا ناۋرىز ايىنداعى سانىندا تىزبەكتى جالعاسى جارىق كورمەك.
روماننىڭ العاشقى ءبولىمى بۇدان الدىن "جۇلدىز" جۋرنالىنا cىلتەمە جاسالىپ، "ادىرنا" سايتىندا جاريالانعان. "التىن وردانىڭ" وسى جۋرنالدا قاڭتار ايىندا جارىق كورگەن باستاپقى بولىگىنىڭ جالعاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
باتىس جورىعى
ۇلى قاعاننىڭ تاڭداما نەمەرەسى
شىعىس ءداشتى ءامىرى، دالا جۇرتى حان دەپ تانىعان جوشى كولدەنەڭ قازاعا ۇشىراعان شاقتا، ونىڭ ەكىنشى ۇلى، جاڭا ۇلىس – بولاشاق التىن وردانىڭ ىرگەسىن بەرىك بەكىتكەن باتۋ ون سەگىز جاستا ەكەن. ارادا اي وتپەي، تاڭعۇت جورىعىنىڭ الدىندا تۇرعان شىڭعىس حانعا قارالى حابار جەتەدى. قاستەرلى ۇلكەن ۇل عانا ەمەس، بولاشاق تاق مۇراگەرىنىڭ مەزگىلسىز كەتۋى – ۇلكەن قايعى. قاعان ۇلىتاۋعا ءىنىسى تەمۋگە وتشىگەندى اتتاندىرىپتى. قايتقان اكەسىنىڭ ورنىنا ەندىگى ەل يەسى رەتىندە باتۋدى ايگىلەۋ جانە ارقيلى ارەكە شىعا قالسا، جۇرتتى تىنىشتاندىرۋ ءۇشىن.
باتۋ جوشىنىڭ ەكىنشى جۇبايى، قوڭىرات ۇكى-قاتىننان تۋعان. العاشقى قاتىن، ول دا قوڭىرات قىزى سارتاقتان تۋعان وردانىڭ جولى ۇلكەن ەدى – تۇڭعىش ۇل. الايدا، ءداشتى-قىپشاق جۇرتىنا وكىمدىك تاڭداۋى باتۋعا تۇسەدى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ارقيلى بولجال ايتقان. سونىڭ ەڭ باستىسى – ۇكىنىڭ اكەسى الشى-نوياننىڭ ۇلكەن انا بورتەگە تۋىستىق جاقىندىعى. بىراق بۇل – شەشۋشى سەبەپ بولماۋعا ءتيىس. ءاماندا، شىعىس حاننىڭ كىسى تانۋىندا قاپى جوق. جانە جەكە باس، جاقىن جاماعات ەمەس، ەل مۇددەسى ءبىرىنشى ورىندا. باتۋ بالا كەزىنەن-اق قاعان-اتانىڭ وڭ نازارىنا ىلىنسە كەرەك.
ءبىز شىڭعىس حاننىڭ وتباسىلىق، پەندەلىك ءومىرى تۋرالى سىرتتاي عانا بىلەمىز. تۋعان ۇلدارىن، ارينە، كوشپەندىلەردىڭ عاسىرلىق ءداستۇر-سالتى بويىنشا تاربيەلەدى: ءۇي-ىشىندىك ادەپ پەن ءراسىم ءجونىن ايتپاعاندا، ەكى-ءۇش جاسىندا اشامايمەن اتقا مىنگىزدى، ءتورت-بەس جاسىندا ساداق تارتۋعا باۋلىدى، بۇدان سوڭ اڭشىلىق، اسكەري ويىندار; اۋەلدە ءبارىن دەرلىك ءوزى اتقارسا، كەيىن اتاۋلى نوكەرلەر بەكىتىلدى. قايتكەندە، اكە پارىزىمەن قاتار، بولاشاق ەل بيلەۋشى، اسكەرباسى رەتىندەگى ەرەكشە مىنەز قالىپتاسىپ، مىندەت، پارىزىن ۇعۋى شارت. سوندىقتان ەرەسەك ۇلدارىنا ۇلىستاعى باسقا دا باحادۇر، نوياندار قاتارلاس قارايدى. مەيىربان، كەڭ عانا ەمەس، قاتقىل ءامىرشى، سىنشىل ۇستاز. بۇل جاعداي بىزگە جوشىنىڭ العاشقى، كەم-كەمجۇت جورىعىنان ايقىن تانىلعان. وسى ورايدا، باسقا دا جاعداياتتارمەن قاتار، حورەزم مايدانى كەزىندەگى وزگەشە ءبىر شەتىن وقيعا ناقتى مىسال بولار ەدى. سوعىستىڭ سوڭعى كەزەڭى، 1221 جىل، قوڭىر كۇزدە باميان قامالىنىڭ تۇبىندە مۇتىگەن (مۇتىكەن) دەيتىن نەمەرەسى قازا تاۋىپتى. شاعاتايدىڭ ەر جەتكەن ۇلكەن ۇلى، وتاۋ كوتەرگەن، بالا سۇيگەن جاس جاۋىنگەر. شىڭعىس حان مۇتىگەندى ايرىقشا جاقسى كورگەن ەكەن. ءتارىزى، قارشاداي كەزىنەن باستاپ. ال حورەزم جورىعى كەزىندە ۇنەمى قاسىندا ۇستايدى. اقىرى، گيندۋكۋش تاۋلى ولكەسىندەگى، ۇندىستانمەن شەكارالاس تەرەڭ اڭعارداعى باميان قامالىن قورشالاۋ كەزىندە ساداققا ۇشىپتى. قاعان وزەگى ورتەنىپ، ايرىقشا كۇيزەلگەن ەكەن. قولما-قول تاقاۋ توڭىرەكتەگى شاعاتايدى جانە وكەتاي مەن تولەنى الدىنا كەلتىرەدى. اۋەلدە، بالالارىمەن باس قوسقان داستارقان ۇستىندە، كەيدە مەنى جۇرە تىڭدايسىڭدار دەپ جورتا رەنىش ءبىلدىرىپ، بۇل قاتاردا شاعاتايعا شۇيلىگەدى. ءبارى دە تاڭ، اسىرەسە شاعاتاي، ەشقانداي كىناسى جوعىن ايتىپ اقتالا باستاپتى. سودان سوڭ قاعان-اكە قازىر ساعان نە ايتسام دا كوتەرەسىڭ، جىلاپ-سىقتاۋعا جول جوق، اقىرىنا دەيىن ءۇنسىز تىڭدا دەپ بارىپ، كۇتپەگەن قازانى ەستىرتەدى. شاعاتاي ءۇن-ءتۇنسىز، شوگىپ وتىرىپ قالدى دەيدى. قاعان-اكەنىڭ ىلكىدەگى جارلىعى بويىنشا، تىپىر ەتۋگە، دىمىن شىعارۋعا باتپاعان. (تاريحي ەمەس، ەپوستىق «قاستەرلى شەجىرەدە» – كوپ الدى، ۇلى قۇرىلتاي ۇستىندە قاعان اكەسى مەن تۋعان اناسىن قاتارىنان قورلاپ، ءبىرىن – جوشى سەنىڭ ۇلىڭ ەمەس دەپ، ەكىنشىسىن جاۋ تۇتقىنىنان ولجاباي بالا اكەلدىڭ دەپ، بۇتكىل ۇلىستىڭ باستى كىسىلەرى الدىندا ماسقاراعا ۇشىراتاتىن، حانىم-اناسىنىڭ ەتەگىن اشىپ، قاعان-اكەسىنە ارسىلدايتىن، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر مەن جازارماندار سول قالپىندا، اقيقات شىندىق رەتىندە بايىپتاعان قيسىنسىز كورىنىستىڭ ويدان شىعارىلعان باس كەيىپكەرى شاعاتاي.) ءيا. قاھارلى شىڭعىس حاننىڭ بەتىنە كىم كەلمەك. تۋعان ۇلى بولسا دا. اكەنىڭ ەسكەرتۋىنەن سوڭ، تىسىر ەتۋگە شاماسى كەلمەي، ىشتەن تىنعان، اقىل ەسى شايقالا قۇمىققان شاعاتاي، داستارقاننان سوڭ عانا، وڭاشا شىققاندا، بار شەرى تارقاماسا دا، كوكىرەگىن كەڭىتىپ، اعىل-تەگىل جىلاعان ەكەن. كولدەنەڭ جۇرت الدىندا سىرتقا سىز بەرمەگەن، قاتۋلانسا دا قايىسپاعان شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ قايعىسى، قايعى ناتيجەسىندەگى اشۋ-ىزاسى الدەنەشە ەسە بولىپتى. ءۇستىرت شابۋىلمەن باميان قامالىن تەزىنەن باسىپ، بەكىنىس ىشىندەگى ءتىرى جان تۇرىپتى، يت پەن مىسىققا دەيىن تۇگەل ءولتىرىپ، قورعاندى باي شاھاردان ينە ساباق ءجىپ الدىرماي، ساۋلەتتى ساراي، قالقيعان قۇرىلىس اتاۋلىنى تۇگەل جەرمەن-جەكسەن قىلىپ قيراتىپتى. جانە شاھار ورنىن قارعىس اتقان جەر دەپ جاريالاپ، الداعى زاماندا دا ءتىرى جان باسپاۋعا بۇيىرادى جانە تۇراقتى مەكەن، ءۇي-جاي سالۋعا تىيىم جاسالادى. جيحانگەر اتاۋلىنىڭ كەيبىر رەتتەگى مەيىرىمسىز قاتالدىعى عانا ەمەس، ۇلى قاعاننىڭ تۋعان نەمەرەسىنە دەگەن وزگەشە كوڭىلىنىڭ ايعاعى. بۇدان سوڭ ءجۇز جىل وتەدى، ەكى ءجۇز جىل وتەدى. مىنە، ارادا سەگىز عاسىر، باميان قيسارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاڭىراپ، جايراپ جاتىر. جەر تارىلعان، الماعايىپ زاماننىڭ وزىندە ءتىرى جان باسپاعان. توڭىرەگى لىقسىپ تۇر، ال قامال شەگى – بىرىڭعاي تەگىستەلگەن، بيىكشە قىراتقا اينالىپتى. اەرو-فوتو كورىنىستەرىنەن ناقتى تانىلادى.
شىڭعىس حان تۋعان بالالاردان سوڭعى نەمەرەلەرىن جەر بەتىندەگى عۇمىرىن ودان ارمەن جالعاستىراتىن اسىل تۇقىم عانا ەمەس، ساۋلەتتى پاتشالىعىنىڭ بولاشاق يەلەرى، توزباس عۇمىردىڭ كۋاگەر نىساندارى دەپ قاراعانىن كورەمىز. قاي-قايسىن دا الدىنان وتكەرىپ، كەلەشەگىن بولجاعانداي، تىلەك-باتاسىن ايتقان سياقتى. ماسەلەن، حورەزم مايدانىنان قايتار جولدا، ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا وردا تىگىپ، تىنىستاپ وتىرعان كەزدە بورتە-قاتىن باستاعان ءبىراز اعايىن الدىنان شىعادى. ءتارىزى، بورتەگە سەلبەس تاعى ءبىر قۇرمەتتى قاتىندار. جانە جاسى كىشى نەمەرەلەر. بۇلاردىڭ ىشىندە ون جاسار قۇبىلاي مەن سەگىز جاسار قۇلاعۋ ءبولىپ ايتىلادى. بولاشاق ۇلى مارتەبەلەرى عانا ەمەس، تاڭباعا تۇسىرگەن تاريحشىنىڭ قولايىنا قاراي. ۇلى قاعاننىڭ ۇرپاعىنا ءۇمىت ارتقان سەنىمى جانە بالاجان مىنەزىن كورەمىز. نەمەرەلەرىنىڭ العاشقى ءساتتى اڭشىلىعى قۇرمەتىنە باس بارماقتى مايلاۋ ءراسىمىن جاسادى دەيدى. جانە وسى ورايدا قۇبىلايدىڭ سالماقتى، قالىپتى جاعدايىن، جانە قۇلاعۋدىڭ قاتقىل، شەشىمتال مىنەزىن بىردەن اڭداپتى. سونداي-اق، ءوزىنىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى، بولاشاق قاعان كۇيىكتى ونشاما ۇناتپاعانى تۋرالى دا جاناما دەرەك ساقتالعان. تاڭعۇت جورىعى الدىندا اتاۋلى ەنشى سۇراپ كەلگەن كۇيىككە، تيەسىلى سىباعاڭدى اكەڭ وكەتايدان الاسىڭ، ال سەن ءوزىڭ ەڭ الدىمەن دەنساۋلىق جاعدايىڭدى ويلا دەپ، بىلگىر تاۋىپپەن ۇشتاستىرىپ، ەلگە قايتارعانى بار.
شىنىن ايتقاندا، جوشىنىڭ ۇلى باتۋعا كوزقاراسى تۋرالى ەشقانداي ناقتى دەرەك ساقتالماعان. ارينە، اۋەل باستان-اق تالاي رەت كوردى. ال 1223 جىلى، جازعىتۇرىم، بۇگىنگى وڭتۇستىك قازاقستان، قۇلانباسى دەگەن جەردە، ۇلى جورىقتىڭ ساتىمەن اياقتالۋىنا ارنالعان قۇرىلتاي مەن ءدۇبىرلى تويدا جوشىنىڭ وردا مەن باتۋ جانە باسقا دا ۇلدارىن الىپ كەلۋى كۇمانسىز. بۇل توپ نەمەرەلەر قاعان-اتانىڭ دارگەيىنە قۇلدىق ۇردى، ءجۇزىن كورسەتىپ، القاۋ سوزدەرىن ەستىدى. كەيىندە ماعلۇم بولعانداي، جوشىنىڭ ۇلدارى بىرىنەن ءبىر وتەدى. ال باتۋ بۇدان بۇرىن-اق سىنعا تولسا كەرەك. قايتكەندە، ەرتەلى-كەش بار بولمىسىن ناقتى تانۋى حاق، جوشىنىڭ كولدەنەڭ قازاسى تۋرالى ەستىسىمەن-اق، بىردەن العا شىعارۋى باسقاشا ويلاۋعا جول قالدىرمايدى.
ياعني باتۋ – بولاشاق سايىن حان دا اۋەل باستان ۇلى قاعاننىڭ ايرىقشا ءۇمىت ارتقان سۇيىكتى نەمەرەلەرىنىڭ قاتارىندا بولعان.
جاڭا شاپقىن قارساڭىندا
باتۋدىڭ يەلىگىنە كوشكەن جوشى ۇلىسىنىڭ اۋەلگى اۋماعى – شىعىستا ەرتىس وزەنىنەن باستالىپ، باتىستا جايىقتىڭ سول جاعالىعى، تۇستىكتە بالقاش كولىنەن تارتىپ، شۋدىڭ اياعى، سەيحۇن – سىر-داريانىڭ ۇزىنا اعىسى جانە ارال تەڭىزىنىڭ ەتەگىنەن جەيحۇن – ءامۋ-داريانىڭ اتىراۋى – ەجەلگى حورەزم ءۋالاياتىنىڭ ۇيىقتى ورتالىعىن قامتىپ جاتقان. ۇلان-بايتاق قونىس. ازىرشە، بولاشاق ۇلۇع ۇلىستىڭ شىعىس بولىگى – جارىم جۇرتى عانا. ايتكەنمەن، حالقى دارقان، جەرى باي، ءارى كەڭىس – تۇتاس ءبىر پاتشالىق ەسەپتى.
البەتتە، جاڭا ءامىرشى باتۋدىڭ العاشقى شارۋاسى – اكە ءىسىن جالعاستىرۋ عانا ەمەس، ۇلىستىڭ ەتەك-جەڭىن جيناقتاپ، ونداعى بۇرناعى جۇرت پەن كەلگىنشى شىعىس تۇرىكتەرىن ءوزارا ۇيىستىرا ءتۇسۋ بولسا كەرەك. شىندىعىندا، باتىستاعى قىپشاق-تۇرىك پەن شىعىستاعى تاتار-تۇرىكتىڭ قالىپتاسقان ۇياسى بىرەۋ-اق: ەجەلگى تۇرىك قاعاناتى. ال كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قاق جارىلا ءبولىنۋى – ءىح–ح عاسىردان بەرىدە عانا، ياعني بۇدان ەكى، ءۇش ءجۇز جىل بۇرىن ءبىر مەملەكەت قۇرامىندا بولعان اعايىندار قايتادان تابىسىپ جاتىر.
جوشىنىڭ قازاسىنان سوڭ ەل ىشىندە الدەنەندەي قايشىلىق، بۇرا تارتۋ بولماعان سياقتى. ال جاڭا ۇلىق باتۋدىڭ تىزگىنى – قاعان-اتادان سوڭ بيلىككە كەلگەن ءاب-اعا وكەتايدىڭ قولىندا. باتۋ تاتار دالاسىنىڭ شەگى، ەندىگى استانا قاراقورىمدا 1229 جىلى وتكەرىلگەن ۇلى قۇرىلتايعا قاتىناسادى. وكەتايدى قاعان كوتەرۋ ءراسىمى. بۇدان سوڭ ەلىنە قايتسا كەرەك-ءتى. بىراق وكەتاي قاعان ءوز قاسىندا ۇستاپ قالادى. اقىل، كەڭەس، جاڭا ورىن، جاڭا جاعدايعا يكەمدەۋ. ىزىنشە، 1230 جىلى كۇزدە شۇرجەن مايدانى قايىرا اشىلدى. باتۋ، ءتارىزى، اسكەر باستاۋشىلار قاتارىندا ەمەس، قاعاننىڭ دارگەيىندەگى قوسشى نوكەر رەتىندە قاتىستى. ۇنەمى دەرلىك تىكەلەي عۇزىرىندا. ءاب-اعاعا بار ءىسى ۇناسا كەرەك. وسى جاڭا مايداندا جۇرگەندە ناقتى سۋرەتى سالىنىپتى. كەيىندە پەكيندەگى يمپەراتور سارايىنان تابىلىپ، تاريحقا جاريا بولعان. جيىرماعا جاڭا كەلگەن، ساقال-مۇرتى شىقپاعان سىمباتتى بوزبالا. قىتاي ۇلگىسىندەگى قىمبات كيىمدى. بەلىنە سەمسەر ىلگەن، قورامساقتى ارىس ساداق بايلانعان. قيعاش قاس، قيىق كوز، سالقىن ءجۇزدى. قىتاي سۋرەتشىسى وزىنە قاراي بۇرىپ كەتتى دەسەك تە، وزىندىك، ەرەكشە ءبىتىمى ايقىن تانىلادى. كەيىندە كوزبە-كوز كورگەن رۋبرۋكتىڭ جازعانى بار. دەنەسى ءىرى، ەڭسەگەي بويلى دەگەن تۇرعىدا.
1234 – شۇرجەن، ياعني تسزين يمپەرياسى ءبىرجولا قيراتىلدى. ال باتۋ وسى سولتۇستىك قىتاي سوعىسىنا باستان-اياق قاتىناسپاعان سياقتى. مۇنشاما قاجەتتىلىك جوق ەدى. جانە جوشى ۇلىسى، باسقا دا حانزادالار بار دەگەنمەن، وتە ۇلكەن ەل، باس يەسىز قالماۋعا ءتيىس. الايدا، اتاۋلى جورىق جولىنداعى ازدى-كوپتى ەڭبەگى ەلەۋسىز قالماپتى. بەدەلدى حانزادالار جاڭا جاۋلانعان جەردەن ەنشى الاتىن ءراسىم بويىنشا، باتۋدىڭ ۇلەسىنە قىتايدىڭ پينيانفۋ ايماعى كەسىلەدى. قازىردە ءوزى، كەيىندە ءۇرىم-بۇتاعى وسى ولكەدەن تۇسەتىن كىرىس-پايداعا يەلىك ەتپەك.
شۇرجەن باعىنعان سوڭ، 1235 جىلى التىن ۇرىق وكىلدەرى تۇگەلگە جۋىق قاتىناسقان قۇرىلتاي ەندى باتىسقا جورىق ماسەلەسىن العا شىعارادى. ۇلى قاعان شىڭعىستىڭ باعزى ءبىر وسيەتى نەگىزىندە، جوشى ۇلىسىنىڭ شەگىن كەڭەيتۋ، ياعني ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى قىپشاق جۇرتىن بەرىدەگى بۇتكىل تۇرىك قاۋىمىمەن ءبىر مەملەكەت قۇرامىنا ۇيىستىرۋ. كەلەسى، 1236 جىلعى قۇرىلتايدا بۇل ماسەلە تۇپكىلىكتى شەشىلىپتى. باتىسقا جورىق شىڭعىس حان اۋلەتىنەن ون ءبىر حانزاداعا جۇكتەلەدى. اتاپ ايتقاندا: وكەتاي قاعاننىڭ ۇلى كۇيىك، تاعى ءبىر ۇل قادان; شاعاتايدىڭ التىنشى ۇلى بايدار جانە تۇڭعىش ۇل مۇتىگەننەن قالعان ءبورى; تولەنىڭ ۇلكەن ۇلى موڭكە مەن جەتىنشى ۇلى بوجەك; قاعاننىڭ ءىنىسى، شىڭعىس حاننىڭ ءتورتىنشى قاتىنى قۇلاننان تۋعان قۇلقان. ارينە، ۇلعايعان، ىرگەلەنە تۇسكەن ەل مەن جاڭا جەردىڭ نەگىزگى يەسى بولۋعا ءتيىس جوشى اۋلەتى: باتۋ باستاعان وردا، ءشايبان، تاڭعۇت. جاي عانا ىرىكتەۋ ەمەس، اسكەري تاجىريبەسى بار، كەمەل تۇلعالار. باس قولباسى رەتىندە – جۇرت يەسى باتۋ بەكىتىلەدى. كەڭەسشى، شىن مانىسىندە بۇتكىل جورىقتىڭ ۇيىتقىسى مەن ۇيىمداستىرۋشى جەتەكشى مىندەتى باتىس بەتتىڭ بار جاعدايىن جاقسى بىلەتىن ايگىلى ءسۇبىتاي-باحادۇرعا جۇكتەلەدى.
شىن مانىسىندە، جايىقتان ارعى بايتاق الاپ، ەڭ الدىمەن ەدىل داريانىڭ ۇزىنا بويى وتكەن جىلداردا ۇنەمى نازاردا تۇرعان. وكەتاي قاعان اۋەلگى، 1229 جىلعى قۇرىلتايدان سوڭ ءار تاراپقا اسكەر بولگەندە، قىپشاق، ساقسىن، بۇلعار بەت، ياعني بەرىدەگى جايىق، ارىداعى ەدىل مايدانىنا ءۇش تۇمەن – وتىز مىڭ اسكەر شىعارىپ، كوگەداي-نويان مەن ءسۇبىتاي-باحادۇردى جىبەرگەن. اۋەلدە بارلاۋ، اڭىس اڭداۋ. جەكەلەگەن كەلتە ۇرىستار. اقىرى، ۇلكەن سوعىس. ارادا ەكى-ءۇش جىل وزباي، جايىق بويى جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا وتەدى، تاعى ەكى جىلدان سوڭ، 1236 جىل قارساڭىندا كوگەداي-نويان ەدىل داريانىڭ سول قاباق ەتەگىن تۇگەلگە جۋىق يگەرىپ، سامار يىنىنە جەتەدى. بۇلعار جۇرتىنىڭ جيىن ۇيىتقىسى، ۇلى استاناسىنا بەس كۇندىك، شاماسى ەكى ءجۇز شاقىرىمداي عانا جەر قالعان ەكەن.
الايدا، حالقى جيىن، اسكەرى قارىمدى، قورعاندارى قات-قابات بۇلعاردى ءبىرجولا جەڭىپ الۋ ءۇشىن تاعى قانشاما قوسىمشا قۋات كەرەك ەدى. جايقىن ەدىلدەن ارى ءوتۋ، باتىس ءداشتى تارابىن ايتپاعاندا. تىكەلەي شاپقىن، قاندى جورىق ارقىلى عانا ىسكە اساتىن، كۇردەلى ماسەلە.
باتىس جورىعى
باتىس مايدان. ياعني، ەدىلدىڭ ۇزىنا بويى، ودان ارعى بايتاق ءداشتى. ىرگەلەس، قاناتتاس باسقا جۇرتتاردى ايتپاعاندا. البەتتە، قاراقورىم – ەكە ۇلىس استاناسىندا، كوپتى كورگەن، تاجىريبەلى اسكەري قايراتكەرلەر بۇتكىل جورىق، كەڭ مايدان ستراتەگياسىن بەلگىلەگەن. اۋەلى بۇلعار، ەدىلدىڭ ەكى قاباعى. ودان ءارى... ارينە، قالىڭ قىپشاق. تەك قىپشاق قانا ەمەس. ارالىق – بوكشە، بۇرتاس، اردجان جانە ەتەكتەگى ساقسىن، تاعى ءبىر تۇسىنىكسىز تايپالار. ال تەرىستىك باعىتتا – كۇنى كەشە بەيبىت ەلشىلەردى ازاپتاپ، باۋىزداپ ولتىرگەن، بۇدان سوڭ قالقادا جەڭىلگەن، بىراق مۇلدە قيراپ قالماعان ورىس ەلى تۇر. بۇل ورىستىڭ ءوزى قىپشاقتان ارعى جارىم دۇنيەنى الىپ جاتىر. سوندىقتان، كەشەگى كەك قانا ەمەس، الداعى قاۋىپسىزدىك ءۇشىن ءبىرجولا تالقانداۋ شارت. مىنە، وسىدان سوڭ اناۋ ەرتىستەن تارتىپ، ەدىلدەن اسىپ، تاعى ەكى-ءۇش ۇلى داريانى وتكەرىپ، بار جازىقتىڭ شەگى – قارپات دەيتىن بۇلدىر تاۋلارعا دەيىنگى ۇلان-بايتاق قونىس – جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا – ماڭگى-باقي قۇت مەكەنگە اينالۋعا ءتيىس!..
اۋەلدە تۇپكى جۇرتتاعى اسكەر قوزعالادى. ودان سوڭ شاعاتاي جاساعى. ۇزاق جاز سالقار شەرۋ ۇستىندە وتپەك. اقىرى، جوشى ۇلىسىنىڭ ءوز جەرىندەگى قارۋلى كۇشتەر. قيسىنىنا قاراعاندا، قارا كۇزدە جايىق وزەنىنىڭ ورتا تۇسىندا ءبارىنىڭ باسى قوسىلدى.
ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ باتىس جورىعىنا جۇمىلدىرعان اسكەرىنىڭ جالپى سانى تۋرالى ءار كەزدە ارقيلى بولجام ايتىلعان. ارىداعى كارامزيننىڭ 500 مىڭىنان باستاپ، كەيىنگى سوۆەتتىڭ 300 مىڭى، قاتارلاس كەزەڭدەگى گ.ۆەرنادسكيدىڭ 120 مىڭى، ر.گرۋسسەنىڭ 150 مىڭى، بۇرناعى ن.ۆەسەلوۆسكيدىڭ 30 مىڭى، كەيىنگى ل.گۋميلەۆتىڭ 40 مىڭى، قازىرگى قازاق تاريحشىسى ج.ءسابيتوۆتىڭ 60 مىڭىنا دەيىن. ورىس جەڭىلۋگە ءتيىس ەمەس، امال نە، بىرگە – ءجۇز جابىلدى دەپ ساناعان كارامزيننەن كەيىنگى بارلىق ەسەپتىڭ وزىندىك قيسىن، دالەلى بار. بۇل ماسەلەنى ءبىز دە جان-جاقتى قاراستىرعان ەدىك. ورتا ەسەپ ەمەس، ناقتى دايەكتەر نەگىزىندە 70 مىڭ دەپ تۇيىندەدىك. ياعني، تولىق جەتى تۇمەن. مۇنىڭ بەس تۇمەنى – 50 مىڭ – شىڭعىس حاننىڭ بايىرعى جۇرتى – تاتار دالاسىندا جاساعان، العى بولىگى ورتا ازياعا، شىعىس داشتىگە ويىسقان قيات، قوڭىرات، كەرەي، نايمان، جالايىر، ۇراڭقاي، قاتاعان، قورالاس جانە باسقا دا تۋىستاس تايپالاردان. قالعان ەكى تۇمەننىڭ باسىم كوپشىلىگى – شىعىس داشتىدەگى قىپشاق، ءبىرازى ماۋرەنناحرداعى وعۇز بەن تاجىك-پارسى تەكتىلەر دەپ شامالاۋعا مۇمكىن. جيىنى 70 مىڭ دەدىك. قايتكەندە ءجۇز ەمەس، ءجۇز جيىرما، ءجۇز ەلۋدىڭ قاراسىن كورمەيدى.
جايىق بويىنداعى اسكەر جيىنى، الداعى سوعىس تاسىلدەرى توڭىرەگىندەگى بايسال كەڭەستەن سوڭ بار اسكەر ەكى توپقا بولىنەدى. موڭكە مەن كۇيىك – ەكى تۇمەن – جيىرما مىڭ جاۋىنگەرمەن ەدىل مايدانى – ۇلى داريانىڭ ورتا تۇسىنان ەتەگىنە دەيىنگى قوس جاعالاۋىن سىپىرا شابۋعا ءتيىس. ال بۇلعار باعىتى، وعان جالعاس ورىس مايدانىنا بەس تۇمەن قاجەت دەپ تانىلعان. جوشى ۇلدارى: وردا، ءشايبان، تاڭعۇت باستاعان، جەرگىلىكتى ەسەپتى ءۇش تۇمەن، تۇپكى جۇرتتا جيناقتالعان، الىپ قاعاننىڭ كەنجە ۇلى قۇلقان باستاعان قۇراما تۇمەن جانە شاعاتاي ۇلىسىنان، بايدار مەن ءبورى باستاعان ءبىر تۇمەن. ارعى قيساپسىز ورىستى ايتپاعاندا، بەرگى قۋاتتى بۇلعار پاتشالىعىن سىندىرۋ ءۇشىن وسىنشاما كۇش قاجەت ەدى.
ءبىز ەدىلدىڭ ارعى بەتىندەگى قىپشاق مايدانى، دارقان داريانىڭ اق ەدىل (قاما) بويىندا وتكەرىلگەن بۇلعار سوعىسى، وعان جالعاس ورىس احۋالى تۋرالى دا، شىڭعىس حان تەترالوگياسىنىڭ ءتورتىنشى كىتابىندا باجايلاپ جازعانبىز. قايتالاي ەجىكتەۋ قاجەتسىز. الايدا، ۇلۇع ۇلىس تۋرالى دەربەس كىتاپتىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن، جالپى سۇلباسىن بايىپتاي كەتەلىك.
ەدىلدىڭ سول جاعالىعى، قاما بويىنا تۇرىك تايپالارى ءميلادي ءىىى-ءىV عاسىر، عۇن زامانىندا قونىستانا باستاعان ەكەن. ۋاقىت وزعان سايىن ءورىسىن ۇزارتا كەلە، ءVىىى-ءىح عاسىرلاردا ىرگەلى ەل – ەدىل بۇلعار ۇلىسى رەتىندە ءبىرجولا بەكىنەدى. اقىرى، مۇسىلمانشىلىققا بوي ۇرعان بۇلعار-تۇرىك قاۋىمى حيجرانىڭ 310-ساناتى، ءميلادي 922 جىلى يسلام ءدىنىن رەسمي تۇردە مەملەكەتتىك ءدىن دەپ جاريالايدى. ەۋرازيا قۇرىلىعىنىڭ سولتۇستىك-شىعىسىنداعى جالعىز شىراق. ءوز زامانى ءۇشىن ۇلكەن مادەنيەتكە جەتكەن. ىرگەسى بەرىك، نانىمى كامىل. ءتىپتى، ىرگەلەس ورىس ەلىن يسلامعا تارتپاق بولعان ارەكەتى بار. كەيىنىرەك، تابيعاتى ىزگى، بىراق رۋحاني ءورىسى شەكتەۋلى رۋبرۋكتىڭ ايتقانى بار: «مۇنشاما قيىر ولكەگە ماگومەد ءراسىمىن قانداي سايتان جەتكىزدى ەكەن»، – دەيتىن. جانە ءبىر ءسوزى: «بۇلعار – ساراتسيندەر اراسىنداعى ەڭ جاۋىز حالىق»، – دەگەن. ياعني، جاۋىنگەرلىك قابىلەتى وتە جوعارى. وسى قارۋلى اسكەر، ۇلكەن كۇش-قۋاتىنىڭ ارقاسىندا قانشاما عاسىر بويى ءوزىنىڭ ەلدىگىن دە، ءدىن-ءوجدانىن دا بەرىك ساقتاپ تۇرعان ەكەن.
قايتكەندە ءداپ وسى جولى، تاباندى قارسىلىققا، ەرلىك كۇرەسكە قاراماستان، تۋى جىعىلدى. قىرعىن مايدان، دالا جانە قالا سوعىستارىنان سوڭ، باتىس تاراپتا ءبىرىنشى بولىپ جوشى ۇلىسى، كەڭىنەن العاندا، ەكە موعۇل يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا قوسىلدى. اقىر ءتۇبى – التىن وردانىڭ ەڭ ۇيىقتى، بەرەكەلى، باي ولكەلەرىنىڭ ءبىرى.
بۇلعاردان سوڭ، ورىسپەن ارالىق ولكەدەگى بوكشە، اردجان، ياعني موردۆا جۇرتى، بۇرتاس جانە مەروۆيا، پايدوۆيا – شاماسى ماري، شىباش تايپالارى باعىنىشقا تۇسەدى. الدا – شەكسىز قار باسقان ورىس ەلى تۇرعان. بار ورىس ەمەس، ازىرگە سولتۇستىك-شىعىس ايماق.
بۇرناعى ۆەليكوروسس، كەيىنگى ورىس-سوۆەت تاريحشىلارى اسىل تەكتى ۇلى حالىقتىڭ الدەبىر كوشپەندى، دۇرمەك جۇرتتان جەڭىلۋىن اقىلعا سىيعىزا المايدى. ايتكەندە، بۇيتكەندە، اڭداۋسىز قاپى قالماعاندا، الدەبىر مەزەتتە الدەكىم سەرىكتەسە الماي، قاتارىن بۇزباعاندا... جەڭىلمەس ەدىك دەپ سارنايدى. ەڭ زور قايعى، نەگىزگى سەبەپ – ورىس كىنازدەرىنىڭ باسى بىرىكپەپتى، ايتپەسە قيراتادى ەكەن... ءيا. بىرىككەنىن دە كورگەنبىز. ىلكىدەگى قالقا ۇرىسى. قوسالقى قىپشاقتى ايتپاعاندا، تازا ورىس – ءبىر ءجۇز ءۇش مىڭ اسكەر. جابايى كوشپەندىلەردىڭ نەبارى جيىرما مىڭ الامانى تاس-تالقان قىلدى. ءبىز بۇرنادا، ونىڭ ىشىندە ءداپ وسى كىتاپتا: ۇلى حورەزم يمپەرياسىنىڭ تاعدىرى ىرعىزدا شەشىلدى دەپ جازعان ەدىك. وسىعان تۇپا-تۋرا سايكەس جاعداي – ورىس ەلىنىڭ تاعدىرى قالقا ۇرىسىندا شەشىلۋى انىق. ءبارى باس قوسقاندا، وزدەرىنەن بەس-التى ەسە كەم تاتاردان جەڭىلدى. ال جيىرما مىڭ ەمەس، ەلۋ-الپىس مىڭ، بالكىم، ءجۇز، ەكى ءجۇز، ءۇش ءجۇز، ءتىپتى، بەس ءجۇز مىڭ جەندەت قاپتاعاندا قايتپەك كەرەك؟ باس قوسۋ تۋرالى ءۇمىت پەن نيەت ادىرا قالعان. اركىم وزىنشە جان ساقتاۋعا ءتيىس. مۇمكىن، ءداپ ساعان تۋرا كەلمەي، اينالىپ وتەر، نەمەسە باسقا تاراپقا كەتەر. سونىڭ وزىندە... قالقا ۇرىسىنان سىرت قالعان، قاتىسىپ ۇلگەرمەگەن سولتۇستىك-شىعىستاعى ريازان مەن ۆلاديمير–سۋزدال كىنازدىكتەرى عانا تۇياق سەرپۋگە جاراپتى. ريازان قالاسى ءۇش كۇندە، ال بايتاق استانا ۆلاديمير-زالەسسكي تىكەلەي شابۋىلدان سوڭ ءبىر جارىم تاۋلىككە جەتپەي قۇلاعان. وسىنىڭ الدىندا عانا، كولومنا تۇبىندەگى، ەكى كىنازدىك كۇش قوسقان اۋىر مايداندا بار اسكەرىنەن ايرىلىپ، قيراپ جەڭىلگەن ۆلاديمير ءامىرشىسى يۋري ۆسەۆولودوۆيچ اۋلاققا بەزىپ، جاڭا جاساق توپتاي باستاعان ەدى. سيت وزەنىنىڭ جاعاسىندا تىپ-تيپىل قازاعا ۇشىرايدى.
وسى قاندى جورىقتا باتۋعا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ازدى-كوپتى قورعانعان قالا، بەكىنىستەر ساۋساقپەن سانارلىق، ريازان مەن ۆلاديمير باستاپ، ءبارى دە قيراعان، قىرىلعان; سونىمەن قاتار، كوپشىلىك كەنتتەر كەلىسىم بويىنشا قاقپاسىن قارسىلىقسىز اشىپ، مال-جانى، بار جۇرتىمەن امان قالعانىن كورەمىز. بۇل – 1237 جىلدان 1238 جىلعا قاراعان قىس ايلارى. باتۋ باستاعان قالىڭ قول بۇدان سوڭ كوكتەمدە تۇستىككە، ەدىلدىڭ ەتەگى، قىپشاق دالاسىنا قاراي جىلجىپتى. بۇل كەزدە جانە جالعاس جازدا موڭكە مەن كۇيىكتىڭ ەكى تۇمەنى ۇلى داريانىڭ وڭ قاباعىن تۇگەلدەي بەيبىت جاعدايعا كەلتىرگەن. ەسەبى، قىپشاق قارۋى مايىرىلىپ، كەڭ قونىس قانا ەمەس، كوپشىلىك قاۋىم جوشى ۇلىسىنىڭ عۇزىرىن مويىنداعان ەكەن. كەلەسى كەزەكتە تاڭ (دون) مەن ۇزە (دنەپر) بويى، قىرىم مەن تەرىستىك قاپقاز تۇرعان. كوپ ۇزاماي، ءۇش تاراپ تا باعىنىشقا تۇسەدى. ءسويتىپ، 1240 – تىشقان جىلى كوكتەمگە قاراي قىپشاق-ورىس جورىعى ءوزىنىڭ نەگىزگى مۇراتىن تاپتى. ەندى سوڭعى سەرپىلىس – ەجەلگى رۋس ەلىنىڭ بايتاق استاناسى، ورىستىڭ ۇيىتقى جانە ەڭ ايگىلى شاھارى كيەۆ باعىتى. باتىس قىپشاقتىڭ ورتالىق ايماعىن جانىشتاعان سوڭ، قاراشا ايىنىڭ باسىندا باتۋ بار اسكەردىڭ نەگىزگى توبىمەن التىن مۇنارا، ايدىن قاقپالى كيەۆ شاھارىنىڭ تۇبىنە كەلىپ توقتايدى.
بۇل زاماندا كيەۆ – ورىس جۇرتىنىڭ بەيرەسمي استاناسى، باس كەنت قانا ەمەس، ەۋروپا شەگىندەگى ەڭ زور قالالاردىڭ قاتارىندا. جالپى اۋدانى – 400 گەكتار، حالقىنىڭ جيىن سانى – 50 مىڭ. ارينە، الىستاعى حاليفات، جاقىنداعى ماۋرەنناحر قالالارىمەن سالىستىرعاندا، تىم قوراش كورىنۋى مۇمكىن، الايدا، ايتقانىمىزداي، ەۋروپا ولشەمىندە ايدىك، ىڭىرسىپ، تولىقسىپ تۇرعان وزگەشە شاھار. ءمان-ماڭىزى، حالقىنىڭ كوپتىگىنە قاراي، بەكىنىسى دە بەرىك – ءۇش قابات ەكەن. تولىق قورشاۋعا تۇسەدى. اۋەلدە تاس-اتار، وت-شاشار سەرىپپەلەرمەن اياۋسىز تومپەشتەيدى. قامال قابىرعاسىنىڭ ءبىر بولىگى قۇلاعاننان سوڭ تىكەلەي شابۋىل. ورىس جىلنامالارىنىڭ رياسىز دەرەكتەرىنە قاراعاندا، كيەۆ ەكى كۇن ىشىندە تولىعىمەن جاۋلانىپ بىتكەن. ءراشيد-ءاد-دين توعىز كۇنگە قاراتادى. العاشقى قۇرساۋ، دايىندىق، جاپپاي اتقىلاۋ كۇندەرىمەن قوسىپ ەسەپتەگەندە.
كيەۆتەن سوڭ، وتكەندەگى تەرىستىك-شىعىس سياقتى، تۇستىك-باتىس – ۆولىن-گاليچ ايماعى دا، كەيبىر قالالارى ۇرىسسىز، ەندى بىرەۋلەرى ازدى-كوپتى قارسىلىقتان سوڭ، تۇتاسىمەن مويىن ۇسىنىپتى. ال ورىس ەلىنىڭ تەرىستىك-باتىس قيىرىنا ازىرگە اياق تۇسپەگەن. قولايلى جاعداي بولماعان، مۇرشا كەلمەگەن. اقىرىندا تىم ۇزاماي، باتۋ حاننىڭ ورتالىق ەۋروپا جورىعىنان سوڭ، ەل بيلەۋشىلەرى ءوز اياعىمەن جەتىپ، بوداندىق نيەت تانىتپاق.
ءسويتىپ، بۇتكىل ورىس قاۋىمى جوشى ۇلىسىنىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپتى. الدا، كەيىنگى ورىس جانە سوۆەت تاريحشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، ءۇش ءجۇز جىلعا سوزىلعان «يگو» – كىرىپتارلىق احۋال، بۇگىنگى ءبىزدىڭ تۇرعىدان قاراعاندا، ەۋرازيالىق ءۇش ءجۇز جىلدىق بىرلىك زامانى تۇرعان.
ورتالىق ەۋروپا مايدانى
شىڭعىس حان نۇسقاعان، ۇلى قۇرىلتاي العا قويعان بارلىق مىندەت ورنىنا كەلدى. وسىمەن توقتاۋعا بولار ەدى. الايدا، باتىس جورىعى ودان ءارى جالعاسادى. كەيىنگى ءبىر زەرتتەۋشىلەر باتۋدىڭ جەكە شەشىمى دەپ شامالاعان. شىنىندا دا، ءداشتى-قىپشاقتىڭ بولاشاق بىرلىگى مەن تىنىشتىعى ءۇشىن، باستالعان ءىستى ىقتيمال شەگىنە جەتكىزۋ قاجەت ەدى. ورىسپەن ىرگەلەس قالىڭ قىپشاقتىڭ ەڭ ۇلكەن حاندارىنىڭ ءبىرى كۇتەن ورتالىق ەۋروپا، ماجار شەگىنە ءوتىپ كەتكەن. باياعى، ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسىنان تارتىپ، بۇتكىل دەرلىك ورىس ەلىن قالقا قىرعىنىنا باستاعان قاجىرلى كۇتەن حان. ازعانا جاساۋىلىمەن، جالعىز ءوزى ەمەس. ءۇي-جاي، مال-جان، وردالى جۇرتىمەن، جيىنى قىرىق مىڭ شاڭىراق. ەسەبى، قىرىلعاننان قالعان، ەندىگىدە قارۋ ۇستاۋعا جارارلىق وتىز-قىرىق مىڭ الامان. سانى قانشاما بولسا دا، بۇرناعى-كەيىنگى تىنىمسىز جەڭىلىستەردەن سوڭ جاننان تۇڭىلگەن جۇرت. باتۋدىڭ ۇعىمىندا، بۇگىن باس ساۋعالاسا، ەرتەڭ قايرىلا شابۋى مۇمكىن. شاپپاسا دا، كەيىنگى قىپشاق ىشىنە ىرىتكى سالۋى، تىم قۇرعاندا، باسبۇزار، تەرىس ويعا جەتەلەۋى ىقتيمال. ءبارىن جيناپ قويعاندا، مۇنشاما جۇرتتىڭ بوداندىقتان بەزىپ، جاڭا ۇلىس قۇرامىنان سىرتقارى قالۋىنىڭ ءوزى اقىلعا سىيماستاي. باسبۇزار حاننىڭ كوزىن قۇرتىپ، قالعان جۇرتىن كەرى قايتارۋ قاجەت. باتۋ ماجار-ۆەنگر كورولى بەلاعا، بىرنەشە مارتە ەلشىلىك اتتاندىرىپ، ءوزىنىڭ «مالشى-جالشى جۇرتىن» قابىلداماۋعا، ەل شەتىنەن شىعارۋعا تالاپ قويادى. الايدا، كورول بەلا جاعىنان يلىگۋ جوق، كەرىسىنشە، ارنايى ەلشىلەردىڭ ءوزى حابارسىز كەتىپتى: كەيبىرى ورىس جەرىندە قازاعا ۇشىرادى، ەندى بىرەۋلەرى سول ماجار تارابىندا جويىلعان. ەندى اۋعان بوداندى قايتارۋ عانا ەمەس، اۋەلدە قىپشاقتى قابىل العان، كەيىندە بەيبىت ەلشىلەردى تۇگەل ولتىرگەن كورول بەلا مەن ونىڭ جۇرتىن جازاعا تارتۋ قاجەت ەكەن. ءسويتىپ، باتۋ حاننىڭ ورتالىق ەۋروپا جورىعىنا جول اشىلادى.
بۇل كەزدە ارقيلى سەبەپتەرمەن كۇيىك جانە موڭكە حانزادالار ەلگە قايتقان. ەكى تۇمەن اسكەرىمەن. باتۋمەن اۋەل باستان كەرمار ءبورى دە ءوز ۇلىسىنا ورالعان. باتۋدىڭ عۇزىرىندا شىعىس داشتىدەگى، بايىرعى ءۇش تۇمەن قالادى. سونىمەن قاتار، بايدار باستاعان شاعاتاي تۇمەنى. جانە قاداننىڭ وكىمىنە كوشكەن، تۇپكى جۇرتتاعى، بۇرناعى قۇلقان جانە قارايلاس اعايىندار جەتەگىندەگى ءبىر تۇمەن. ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا، جيىنى بەس تۇمەن. ارينە، ءۇش-ءتورت جىلعى مايداننان سوڭ قاتارى سەلدىرەگەن. وندىقتار دا، جۇزدىك، مىڭدىقتار دا تولىق ەمەس. الايدا، باتىس قىپشاقتان قانشاما جاڭا اسكەر جيناقتالعان. ونىڭ ۇستىنە، كەيىنگى بوداندار – بۇلعار مەن موردۆا. جانە كەشە عانا جاۋلانعان ورىس تا كۇش قوسىپتى. بۇل جاڭا شەرىكتىڭ جيىن سانىن ناقتى ايتۋ قيىن. ايتكەنمەن، وتكەن ءتورت جىلدىق شىعىننىڭ بار كەتىگى تولسا كەرەك. سونىمەن، باتۋدىڭ باتىس جورىعىنا ەكە ۇلىس تۋىنىڭ استىندا شىققان اسكەردىڭ ۇزىن سانى ەلۋ مىڭ شاماسىندا دەپ قويالىق. ءبىزدىڭ اۋەلگى ەسەبىمىزگە سايكەس.
ەكە ۇلىس قوسىندارى تورتكە ءبولىنىپ، قارپات تاۋلارىنىڭ ءار تارابىنداعى اسۋلاردان ءوتىپ، كوپ ۇزاماي-اق ورتالىق ەۋروپا – ۆەنگر پاتشالىعىنىڭ شەگىنە شىعادى. باتۋ حان مەن ءسۇبىتاي باحادۇر باستاعان نەگىزگى لەك 1241, مارت ايىنىڭ اۋەلگى اپتاسىندا مونتانا اسۋىنداعى كۇزەت اسكەرىن ىعىستىرىپ، دۋناي داريا، تيسسانىڭ ءبىر تارماعى شايو وزەنىنە كەلىپ جەتەدى. بارلاۋ جانە تايقىما ۇرىس ءۇشىن العا ءشايبان حانزادا باستاعان ءبىر تۇمەن اسكەرىن شىعارىپتى. بۇل كەزدە ارقايسى بەس مىڭدىق جاساعى بار قادان مەن بوجەك تۇستىك تاراپتان كىرگەن ەكەن. ولار دا جىلجىپ كەلە جاتىر. ال ءبىر تۇمەن جانە قوسالقى، شاماسى ءتورت-بەس مىڭداي قىپشاق، ورىس، موردۆا جاساعىن باستاعان بايدار بارىنەن بۇرىن، جىل باسى، يانۆار ايىندا قار مەن مۇزدى كەشىپ، پولشا شەگىنە وتكەن ەدى. وزعىن اسكەردىڭ نەگىزگى ماقساتى – ۆەنگريانى ىقتيمال وداقتاستار – پولشا، موراۆيا، بوگەميا جانە جەكەلەگەن باسقا دا جاۋىنگەر جاساقتاردان وقشاۋ قالدىرۋ ەكەن. بۇل كەزدە پولشا ءبىرتۇتاس مەملەكەت ەمەس، الايدا، جەكەلەگەن يەلىكتەردىڭ ارقايسى دا قۋاتتى. بايدار تۇستىك پولشا ارقىلى شاپقىنداپ، اۋەلدە مالوپولسكا استاناسى كراكوۆتى قيراتادى، بۇدان ءارى بىرنەشە جەڭىستى ۇرىس وتكەرىپ، اقىرى سيلەزيا استاناسى ۆروتسلاۆ قالاسىن باسىپتى. ىشكى بەكىنىس – تسيتادەلدى قيراتىپ ۇلگەرمەيدى، قاتەرلى شۇعىل حاباردان سوڭ لەگنيتسا كەنتىنە قاراي ۇدەرە اتتانادى. بۇل جەردە سيلەزيا گەرتسوگى گەنريح پوبوجني ء(پىرادار) قالىڭ اسكەر توپتاپ جاتىر ەكەن. تاراتىپ ايتقاندا: جوعارعى جانە تومەنگى سيلەزيا، مالوپولسكا، ۆەليكوپولسكا اسكەرى، جەكەلەگەن قالا، كەنت قۇرامالارى، سونىمەن قاتار، گەرمانيادان، فرانتسيادان، موراۆيادان شىققان رىتسارلار – ايگىلى تامپليەر، گوسپيتالەر، تەۆتون وردەندەرىنىڭ باس ماگيسترلەرى جەبەلەگەن تەمىر-بولات جاساقتار. قيساپسىز قالىڭ قول. سول زامانداعى پولياك تاريحشىسى ماتۆەي مەحوۆسكي ءجۇز مىڭ دەپ اتاپ ايتقان. كەيىنگى زامان تاريحشىلارى كەمىتە كورسەتەدى. قايتكەندە، جەتپىس، سەكسەن مىڭنىڭ ۇستىندە. ءبىزدىڭ ەسەبىمىز بويىنشا، ايتتىق، بايداردىڭ تۋى استىندا بايىرعى جۇرتتان ءبىر تۇمەن، ياعني نەبارى ون مىڭ، قوسىمشا، قۇراما جاساق – موردۆا، ورىس، بۇرتاس پەن بۇلعار، باتىس قىپشاق – جيىنى جارىم تۇمەننەن اسپاسا كەرەك، ءبارىن قوسىپ كەلگەندە، ون ءتورت-ون بەس مىڭ جاۋىنگەر. شەشۋشى شايقاس لەگنيتسا كەنتىنەن توعىز شاقىرىمداي جەردەگى، پولياكشا دوبرە-پولە، نەمىسشە ۆالشتاتت – جايساڭ دالا اتالاتىن، جاتاعان قىرقالار اراسىنداعى جازاڭ القاپتا وتكەرىلگەن. تاڭ ازاننان قاراڭعى تۇنگە ۇلاسقان عالامات مايداندا كوشپەندىلەر قارۋى ۇستەم شىعىپتى. باس قولباسى، ەل يەسى گەنريح ءپىرادار جارالى قالىپتا تىرىدەي قولعا ءتۇسىپ، ولىمگە كەسىلەدى، قاراقۇرىم قالىڭ قول – الدە جەتپىس، سەكسەن مىڭ، بالكىم، ماتۆەي مەحوۆسكي ايتقانداي، ءجۇز مىڭدىق قيساپسىز اسكەر تۇگەلگە جۋىق حاراپ بولىپتى. بۇل كەزدە ەكە ۇلىس جاعى، جەڭىستى ۇرىستاردان سوڭ، ناقتى ەسەپ ءۇشىن، ولگەن جاۋدىڭ وڭ قۇلاقتارىن كەسىپ الىپ، ناقتى ساناق جۇرگىزەدى ەكەن. ايگىلى پولياك تاريحشىلارى – عادىل جانە ۇلتشىل يان دلۋگوش پەن ءبىلىمپاز ماتۆەي مەحوۆسكيدىڭ ايتۋىنشا، ۇرىستان سوڭ كەسىپ، جينالعان قۇلاقتار تۋرا توعىز قاپشىق بولىپتى. سونداي عالامات، اياۋسىز قىرعىن. 1241 جىل، 9 اپرەل.
ارادا ەكى كۇن وتكەندە، ۆەنگريا شەگى، شايو وزەنى، وڭ جاعالىق موحي جازىعىندا، بۇل جولى باتۋ حان مەن كورول بەلا اسكەرىنىڭ اراسىندا شەشۋشى شايقاس وتەدى. ۆەنگر پاتشالىعىنىڭ بۇل مايدانداعى اسكەرىنىڭ جيىن سانى، المان شەجىرەلەرىنىڭ ايتۋىنشا، سەكسەن، الدە ءجۇز مىڭ. نەگىزىنەن ماجار بولعانىمەن، بۇل دا قۇراما: باتىس ەۋروپالىق رىتسارلار جانە شىعىس سلاۆيان قوسىندارى بار. ال باتۋ حاننىڭ اسكەرى وتىز مىڭعا تولار-تولماس. الايدا، ەرلىگى اسقان، ۇرىس تاسىلدەرى ۇتىمدى، وزىق ەكە ۇلىس قوسىندارى جارىم كۇنگى قىرعىننان سوڭ، ايقىن باسىمدىققا جەتەدى. بار اسكەرىنەن ايرىلعان كورول بەلا ارەڭ قاشىپ قۇتىلىپتى. لەگنيتسا شايقاسىنان ەكى كۇن كەيىن، 11 اپرەل 1241.
ءبىز ەۋروپا شەگىندە وتكەرگەن 2006-2015 جىلدار مەجەسىندە وسى، قاندى، ايگىلى ەكى ۇرىس دالاسىن دا كوردىك. لەگنيتسادا، اۋەلدە ۇلىم ەدىگە مەن ەسىمدەرى نىسانالى باتۋ، بايدار دەيتىن نەمەرەلەر جانە سوڭىرا كەلىن، بايبىشەممەن، اتاۋلى كۇن – 9 اپرەلدە، جيىنى ءۇش رەت بولدىم. شايو – موحي الاڭىنا دا، 2010 جىلى، ۇرىسقا سايكەس 11 اپرەلدە، بالاممەن، نەمەرەلەرىممەن بىرگە بارىپ قايتقان ەدىم. وتكەن عالامات ۇرىستار تاريحىنا قاتىستى جەر بەدەرىن ناقتى بايىپتاۋ عانا ەمەس. ءبىز ءۇشىن مەرەي، ماقتانىش بولسا، ورتالىق ەۋروپا جۇرتى ءۇشىن ولشەۋسىز قاسىرەت مايدانى. قايتكەندە، تۋعان حالقىڭنىڭ وتكەن تاريحى. بۇگىنگە جەتپەگەن، كوڭىلدە ەلەسى عانا قالعان ايدىندى رۋحىڭ. ەشكىم، ەشبىر تاريحتان ءوشىرىپ تاستاي المايدى. سوعان وراي، شىڭعىس حان ەپوپەياسىندا بارىنشا باجايلاپ، جەتكەرە جازدىق. ىلكىدە ەسكەرتكەنىمىزدەي، جاڭا، دەربەس كىتاپتىڭ تولىمدى ءبىتىمى ءۇشىن قارابايىر قايتالاۋمەن شەكتەلىپ وتىرمىز.
حوش. ونداعان شاعىن شايقاس، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەكى ۇلكەن قىرعىن مايدان – ەندىگى كەزەك بىزگە كەلەدى دەگەن قاۋىپپەن بۇتكىل ەۋروپا قالتىراپ وتىردى دەيدى. ەشقانداي امال جوق. اسكەر توپتاپ قارسى شىقساڭ، اجال ساعاتىن ودان ارمەن جاقىنداتا تۇسەدى ەكەنسىڭ. ەندىگى بار ءۇمىت – راقىمى مول قۇدايدا عانا. اقىرى، جاراتقاننىڭ كومەگى، الدە شايتاننىڭ شىرماۋى – اتتيلا زامانىندا ءبىر بورىككەن باتىس جۇرتى، بۇل جولى تازا حريستيان قاۋىمى، تاعى دا امان قالىپتى. 1241 – سىيىر جىلىنىڭ سوڭى، قازىرگىشە جەلتوقسان ايىنىڭ 11 كۇنى شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي مۇراگەرى، اقىلمان، مەيىربان، بىراق كەنەۋسىز ماسكۇنەم وكەتاي قاعان دۇنيەدەن وتكەن ەكەن.
ەلگە ورالۋ
بۇل كەزدە ماجارستان تۇتاستاي جاۋلانىپ بولعان. تاقاۋ كورشىلەرى تۇگەل قيراعان. ءتۇپ نەگىزى كەيىنگى قازاق دالاسىنان قوزعالعان، مۇعاججاردى باسىپ، ەدىلدەن ءوتىپ، قارپات تاۋلارىنىڭ ەتەگىندە ايالداپ، اقىرى، ەۋروپانىڭ قاق ورتاسىنا بارىپ تۇسكەن، كوپ ۇزاماي-اق ايرىقشا قۋاتقا جەتكەن، توڭىرەگىن تۇگەل شاپقىنداپ، ءورىسىن مەيلىنشە كەڭەيتكەن ماجار جۇرتى – ۆەنگر كورولدىگى ەندى وپىر-توپىر جاعدايعا ءتۇسىپ، ويران بولىپ جاتىر. بىراق شايودان سوڭ توقتاۋسىز قاشقان، اقىرى قازىرگى حورۆاتيا شەگىندە بوي جاسىرعان كورول بەلا قولعا تۇسپەي-اق قويدى. نەبارى بەس مىڭدىق، بىراق بەتىنە جان كەلمەس جاۋىنگەر جاساقتى باستاعان قادان حانزادا ادريا تەڭىزىنىڭ جاعاسىنان ءبىر-اق شىعادى. ءتارىزى، اۋەلگى تەڭىز – شۇرجەن شەگىنەن ارمەن، شىعىستا بولسا، ەل اڭىزىنداعى، شىڭعىس حان ايتىپتى-مىس سوڭعى تەڭىز وسى ءتارىزدى. سوڭعى بولار، بولماس، ۇلان اسىر جورىقتىڭ اقىرى ەكەن.
وكەتاي قاعاننىڭ كۇتپەگەن ءولىمى تۋرالى حابار ورتالىق ەۋروپاعا بەس ايدان سوڭ ارەڭ جەتەدى. باتۋ قيىر وزعان قادانعا كەرى قايتۋعا جارلىق بەرەدى، ءوزى دە بار اسكەرىمەن ەل بەتىنە بۇرىلىپتى.
وسى ورايدا، بۇرىنعى، كەيىنگى تاريحنامادا باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعى نەگە ورتا جولدان ءۇزىلدى دەيتىن ساۋال تۋىنداعان. ەڭ ايقىن جاۋاپ ورىستان شىعادى. ارىدا، رەسەي يمپەرياسى زامانىندا تاريحشىلار، اقىن، جازۋشىلار تارابىنان ايتىلعان. كەيىندە سوۆەتتىك قىزىل يمپەريا كەزىندە دايەكتەلىپ، ءبىرجولا بەكىتىلگەن. بارلىق ماسەلە ۇلى ورىس حالقىنىڭ جانقيار قاجىر-قايراتىنا بايلانىستى ەكەن. تاتارلار مۇنداعى جەكە كىنازدىكتەردى جاۋلاۋ كەزىندە ويسىراعان شىعىنعا ۇشىراپ، ابدەن السىرەگەن ەدى، ايتسە دە، اۋەلگى اعىنىمەن باتىسقا قاراي توڭكەرىلدى. الايدا، ارتتا قالعان ورىس ەلى باسقىنشىعا قارسى كۇرەسى مەن قارسىلىعىن توقتاتپادى، ءتىپتى، كۇشەيتە ءتۇستى. سوندىقتان، كوك جەلكەدە ورىس ەلىن قالدىرىپ، بۇدان ءارى ۇزاپ كەتۋ – مەيلىنشە قاتەرلى. اقىرى، ايرىقشا قاۋىپ ويلاعان موڭعول-تاتارلار ات باسىن كەرى بۇرۋعا ءماجبۇر بولدى. ورىس قاۋىمى سوناۋ ۇلى اقىن پۋشكيننەن باستاپ، كەشەگى چيۆيليحين دەيتىن شالاساۋات جازارمانىنا دەيىن، ءبىز بۇتكىل ەۋروپانى اپات پەن اجالدان ساقتاپ قالدىق دەپ دابىلدايدى.
شىندىعىندا... جاڭا جاۋلانعان شىعىس ەۋروپا ازىرشە ءبىرجولا تىنشىماعان. قىپشاقتار نارازى، تولقىنىپ تۇر. بۇلعار قايتا كوتەرىلدى. موردۆا جانە باسقا ءبىر تايپالار دا قارۋلى كۇرەسىن جالعاستىرعان. ال ۇلى ورىس... تىپا-تىنىش. سەلت ەتكەن جەل، الدەنەندەي كۇبىر-سىبىر اتىمەن جوق. ەكە ۇلىس اسكەرى جاۋلاعان، ءجۇرىپ وتكەن ايماقتار ءسوزسىز باعىنىش تانىتىپ وتىر. ونى از دەسەڭىز، باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعىنا قوسىمشا اسكەر بەرگەن. ءجۇز بولار، مىڭ بولار، ورىس جاۋىنگەرى لەگنيتسا مەن شايودا كورىنىپ قالادى. ياعني، ارتتاعى قارسىلىق، ەۋروپانى ساقتاپ قالۋ قايدا، بىرگە جاۋلاسقان. سول ەۋروپانى. مۇنى از دەسەڭىز، كەرى قايرىلعان ەكە ۇلىس اسكەرى ەل شەتىنە جەتەر-جەتپەستە، بۇرنادا ازات قالعان ورىس كىنازدەرىنىڭ ءوزى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ، باتۋ حاننىڭ اياعىنا باس ۇرعان، بوداندىققا سۇرانعان. بولدى، ءبىتتى. ەسەبى، باتىس جورىعىنا توقتاۋ سالعان – قايتپاس قاھارمان ورىس ەمەس ەكەن.
ءداپ وسى رەتپەن ەۋروپا تاريحشىلارى مەن جازۋشىلارىنىڭ دا اداسقانى بار. جابايى كوشپەندىلەرگە تەمىر-جۇرەك ەۋروپا رىتسارلارى اۋىر سوققىلار بەرگەن، اقىرى قيراتىپ جەڭىپتى. ماسەلەن، لەگنيتسادا. جانە موراۆيا – ولوموۋتس تۇبىندە. بۇل ەرتەگىگە دانىشپان گوتەنىڭ ءوزى سەنىپ قالعان. زاۋدە ءسۇيىنىپ ايتقانى بار. از-ماز ساۋاتتى ەۋروپا تاريحشىلارى كەيىنىرەك باسقاشا ءبىر قيسىن تابادى. ەندى اتاۋلى جەڭىس تە، جەڭىلىس تە جوق. الايدا، ەۋروپا رىتسارلارىنىڭ ەرلىك كۇرەسى ارقاسىندا، تاتاردىڭ تۇمسىعى تاسقا ءتيىپ، قيساپسىز قازاعا ۇشىراپ، مۇلدە تيتىقتاعان ەكەن. بۇدان ارعى مايدانعا شىداماي، كەرى قايرىلعان.
مىنە، وسىنداي عاجايىپ شەشىمدەر.
اقىرى، تاريح عىلىمى ءبىرشاما دامىعان حح عاسىردا ءبىراز جاعدايات باسقاشا بايىپتالا باستايدى. ورىستان تارتىپ، بۇتكىل ەۋروپانىڭ تاڭداما اسكەرى قيراپ جەڭىلۋى انىق. الدا – مۇلدە دەرلىك قورعانسىز ريم مەن پاريج تۇرعان. بىراق ورتا جولدان ات باسى كەرى بۇرىلىپتى. ەڭ نەگىزگى سەبەپ – ءيا، وكەتاي قاعاننىڭ ءولىمى، وسىعان وراي شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ بولاشاعى، ياعني الداعى قاعان سايلاۋىنىڭ قام-قارەكەتى. قايتكەندە، جورىق ۇستىندەگى باتۋ مەن بايدار، قادان مەن ءشايبان جانە جوشى ۇلىسىنىڭ شەگىندە قالعان بەركە مەن توقاي-تەمىر، تاعى دا قانشاما حانزادا ۇلى قۇرىلتايعا قاتىسۋى شارت.
مىنە، ەندى عانا جوباعا كەلدى. ەڭ باستى سەبەپ – تاقتاعى قاعان ءولدى، ارتتاعى قالىڭ ەل يەسىز قالماۋعا ءتيىس. جانە باتۋ باستاعان جوشى ۇلىسىنىڭ بولاشاعى دا الداعى شەشۋشى وقيعالارعا تىكەلەي بايلانىستى.
ارينە، وكەتاي قاعاننىڭ ءولىمى – جورىق جولىنىڭ ءۇزىلۋىنىڭ باستى سەبەبى. الايدا، شۇعىل شەشىمنىڭ بار ءمانىسى الداعى ۇلى قۇرىلتاي، جاڭا قاعان سايلاۋعا دايىندىق جۇمىستارى عانا ەمەس. بۇل كەزدە باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعى ءوزىنىڭ نەگىزگى ماقساتىنا جەتكەن. بەيبىت ەلشىلەردىڭ زورلىق ولىمىنە جاۋاپكەر ماجار پاتشالىعى مىڭ سان اسكەرىنەن ايرىلىپ، قالالارى قيراپ، تاس-تالقان جەڭىلدى. ال اۋەلگى ءبىر كىلتيپان – بوسقىن قىپشاق ماسەلەسى وزىنەن ءوزى شەشىلگەندەي. ماجار جۇرتىنان پانا تاپقان باياعى كۇتەن حان، پاراساتتى، جاۋىنگەر كورول بەلاعا قايشى الپاۋىت اتاۋلىنىڭ اقىلسىز، توپاس، بىراق شەشىمتال وزبىرلىعى ناتيجەسىندە قاپيا قازاعا ۇشىراعان. ورىستى الىپ، ەندى ماجار شەگىنە شابۋى مۇمكىن تاتارعا قوسىلىپ، ىشتەن توزدىرۋى مۇمكىن دەگەن قيسىنسىز كۇمانمەن. بۇدان سوڭ، قارۋلى وتىز-قىرىق مىڭ قىپشاق اسكەرى، ءۇي-جايى، مال-باسىمەن، تىزگىنىن تەرىسكە بۇرىپ، ءتۇپ كوتەرىلە قوزعالىپ، ماجارستاننىڭ ءبىراز ايماعىن ويرانداپ، بولعاريا شەگىنە ءوتىپ كەتىپتى. تۇپا-تۋرا تاتار شاپقىنى قارساڭىندا. ياعني، باتىس جورىعىنىڭ نەگىزگى ءبىر كىلتيپانى وزىنەن ءوزى ورنىن تاپتى دەگەن ءسوز. ال ەل اۋعان قىپشاق ماسەلەسى ۋاقىت وزا كەلە، وڭىنان شەشىلۋگە ءتيىس. (شىنىندا دا، كوپشىلىك بولىگى تىم ءارى ۇزاماي، بەيبىت جاعداي، ءوز ەرىكتەرىمەن جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا قۇيىلعان ەكەن.)
توسىن جورىقتىڭ ەكىنشى ءبىر، اۋەلگىدەن ماندىرەك، ناقتى دەرەگى ايتىلماسا دا، ىقتيمال سەبەبى – جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىن ودان ارمەن كەڭەيتۋ، جاڭا، قوسىمشا قونىس ءجونى بولسا كەرەك. بالكىم، وسى كەلەشەك قاجەتى، بالكىم ىزگىلىك، جاناشىرلىق ءجونى، باتۋ ماجاردىڭ قيراعان قالالارىن وڭداۋعا، ەڭ باستىسى – جاپپاي اشارشىلىقتىڭ الدىن الىپ، ازىق-تۇلىك جايىن قامداۋ ءۇشىن اۋىل شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە جارلىق بەرەدى. ارينە، اۋەلدە ەستىگەن، شامالاعان، كەيىنىرەك كوزبەن كورگەن جاعدايات – ورتالىق ەۋروپانىڭ اۋا رايى ەۋرازيا ولكەسىمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما جۇمساق ەكەن. تىرشىلىككە دە، شارۋاعا دا ۇتىمدىراق. بۇل قولايلى ءوڭىر – ورمانى سيرەك، الاسى، اشىق دالاڭى كوپ، جاسىل جازىق – ماجار ولكەسىنەن باستالىپ، بۇگىنگى مەملەكەتتەر شەكاراسى بويىنشا، سلوۆاكيانىڭ ءبىراز جەرىن قامتىپ، ودان ءارى اۆستريانىڭ شىعىسى، سەربيا مەن حورۆاتيانىڭ، سلوۆەنيا مەن بوسنيانىڭ تەرىستىگىن الىپ جاتقان پاننونيا الابى. ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول. داشتىدەگى ءبىراز جۇرتتى ءتۇپ كوتەرە كوشىرىپ اكەلسە نەسى بار. بىراق اۋەلدە قىزىققان باتۋ ويلانىپ، تولعانا كەلە بۇل تاراپتان اينىسا كەرەك. جايقىن ەدىل، تۇنىق تاڭ (دون), بەرەكەلى ۇزە (دنەپر) داريالارىنىڭ بويى – قىسى قاتاڭىراق بولسا دا، بار جاعىنان ورايلى، حالقى بايلىققا بوگىپ، ءسان-سالتاناتىمەن شالقىپ وتىر. راس، ازىرشە دۇربەلەڭ باسىلعان جوق، بىراق كوپ ۇزاماي-اق اۋەلگىدەن دە ىرىستى جاڭا زامان ورناۋعا ءتيىس. وسى شەكسىز بايتاق، ۇيىقتى ولكەنى ءبىرجولا باۋراۋ كەرەك.
ەندىگى ءبىر، ءبىزدىڭ جۇرتقا اۋەلدە تاڭ كورىنگەن، كەيىندە جيرەنىش تۋعىزعان ەرەكشە ءبىر جاعدايات – ەۋروپا حالقىنىڭ تاقىر-تازا كەدەيلىگى. بار جاعىنان العاندا. قىتايدىڭ جىبەگى مەن ماۋرەنناحردىڭ ۇلپەك ماتالارى قايدا، ادەپكى التىن، كۇمىس، قىمبات قازىنا اتاۋلى جوققا جاقىن. مىڭعىرعان مال كورىنبەيدى، جايقالعان ەگىن دە شامالى. مۇنداعى قاۋىم تاماعىن قالاي اسىراپ وتىر دەرلىكتەي. ەل-جۇرتتىڭ تۇرمىسى جۇپىنى عانا ەمەس، مەيلىنشە جاداۋ. شاعىن اۋىل، كەنتتەرى سۇرىقسىز، شاھارلارى ىبىرسىپ، وسى ءسوزدىڭ تۋرا ماعناسىندا ساسىپ، ءشىرىپ جاتىر. ۇلكەن قالالاردىڭ ەشقايسىندا تازا سۋ كەلتىرەتىن ءھام بىلعانىش، ءناجىس اتاۋلىنى سىرتقا اعىزىپ اكەتەتىن جەراستى قۇبىرى اتىمەن جوق ەكەن. ۇلكەن دە، كىشى دە دارەتىن تاقاۋ جەر، كوشە قالتارىسىندا اتقارا بەرەدى. كوبىنە-كوپ ءوز ۇيلەرىندە، قىش ساپتاياققا. ارينە، ونىسىن تاڭ اسىرىپ، كۇن وزدىرىپ ساقتاپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوعان وراي ۇتىمدى ءادىسىن تاۋىپتى. سول مەزەتىندە، كەز كەلگەن ۋاقىتتا تەرەزەدەن، ءبىرىنشى عانا ەمەس، ەكىنشى قاباتتان دا، سىرتقا اقتارا سالماق. كەيدە ءوتىپ بارا جاتقان اتتىلى، جاياۋ كىسىنىڭ باسىنا. جانە تاڭ ەمەس ەكەن. ءوستىپ، ونسىز دا تار كوشەلەرى ۇنەمى بىلىعىپ جاتادى، قىسقى ايازدا بولماسا، جىلىمىق كەزىندە، اسىرەسە قار ەرىگەن كوكتەم، جاڭبىر جاۋعان جاز بەن كۇزدە بالشىقپەن ارالاسىپ، نايقالىپ تۇرماق. جاياۋدىڭ توبىعىنا جەتەتىن، اتتاردىڭ شاشاسىنان اساتىن بىلجىر. ارينە، قالا اتاۋلىدا تازا اۋا اتىمەن جوق. كۇندىز دە، تۇندە دە، قىستا دا، جازدا دا – جىل بويى يىستەنىپ، اڭقىپ جاتادى. دەم الا المايسىڭ. جاڭا عانا ىشكەن ادال اسىڭدى اقتارىپ سالساڭ عاجاپ ەمەس.
البەتتە، ءبىزدىڭ اعايىنداردىڭ اۋەلگى كورگەنى – ۆەنگريا، پولشا، سيلەزيا، بوگەميا مەن موراۆيا، ءىشىنارا اۆستريا شەگى. بۇگىندە ماعلۇم بولعانداي، ارعى جۇرتى – باتىس ەۋروپانىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى ەكەن. فرانتسيا مەن يتاليا، يسپانيا. ءداپ وسىنداي ساسىق پەن قورىس. ءتىپتى، كەيىنگى ءحVىىى عاسىردىڭ وزىندە پاريج بەن ريم، ءتىپتى، فرانتسۋزدىڭ ايگىلى ليۋدوۆيك كورولدەرىنىڭ سارايىنداعى ساۋلەتتى اريستوكراتتار مەن اسەم ايەل زاتى ساراي ىرگەسىندەگى باق ىشىندە – اعاش پەن بۇتا تۇبىندە دارەت سىندىرعان. ونىسى دا ءجون. بۇتىنا جىبەرمەيدى عوي. سوندا، اناۋ ۇلكەنىن قايتپەك؟ ول دا وپ-وڭاي. سىرتتاعى تۇرىپتى، كورول سارايىنىڭ ىشىندە كەز كەلگەن قالتارىس مۇيىستە جەڭىلەيە بەرەدى. ءسويتىپ، امال نە، كورول تۇراعىنىڭ ءوزى ۇنەمى مۇڭكىپ تۇرعان...
الدىڭعى قاتارلى ەۋروپا وسىنداي بولعاندا، ورمانداعى ورىستىڭ جاعدايىن ويشا ەلەستەتۋ قيىن ەمەس. قالاسى دەپ سونداي. ال ۇيلەرى ۇيشىك – ەگەۋقۇيرىق قاپتاعان، بۇرگە مەن قاندالا ءورىپ، تاراقان باسقان، قاپىرىق، تار كەپەلەر.
ەندى مىنە، ەرتەلى-كەش بىزدەن ۇيرەنگەنى بار، ءايتىپ-ءبۇيتىپ وزدەرى جەتكەنى بار، اقىر-دۇنيە تەرىس اينالعاندا، وقىس سەرپىلگەن ەۋروپا جاڭادان شىققان وت قارۋدىڭ كۇشىمەن بۇتكىل الەمدى تابانىنا سالدى. ءسويتىپ، ءبىر زامانداعى شىن جابايى، كەمباعال جۇرتتىڭ جاڭا يدەولوگتارى ءبىزدىڭ بار جاعىنان وزىق تۇرعان اتا-بابامىزدىڭ كەمباعال تۇرمىسى، تومەن مادەنيەتى تۋرالى قىمسىنباي جازىپ جاتىر. جانە ءبىزدى دە وسىعان يلاندىرىپ قويدى.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ەۋرازيا كەڭىستىگىن ەركىن جايلاعان بۇلا جۇرتقا ول زامانداعى باتىس حالىقتارىنىڭ ءوزى – قۇنسىز، قونىسى – مۇلدە قاجەتسىز ەكەن. مىنە، ادريا تەڭىزىنە جەتكەن ات باسىننىڭ كەرى بۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى.
راس، قاعاننىڭ ءولىمى، ولىمىنەن دە زارداپتى شىعۋعا مۇمكىن كەيىنگى سالدارى ارقيلى جايسىز ويعا، قاجەتتى قام-قارەكەتكە جەتەلەيدى. ايتسە دە، ازىرشە كولدەنەڭ بىرەۋ ورتالىق وكىمدى زورلىقپەن باسىپ الۋى مۇمكىن ەمەس. ءبارىن دە الداعى ۇلى قۇرىلتاي شەشپەك. باتۋ حان اۋەلدە اسىعا قوزعالسا دا، كوپ ۇزاماي ساباسىنا ءتۇسىپتى. ەندى مەيلىنشە بايىپپەن جىلجيدى. 1242 جىلى كوكتەمدە باستالعان كەرى ساپار – زور مايدان، ۇلكەن جەڭىستەردەن سوڭعى دەمالىس، مەرەكە ەسەپتى، ءبىر-ەكى ايدان سوڭ دۋنايدىڭ ەتەگىندە تىنىس تابادى. جاپپاي دامىل. جاز ءوتىپ، كۇزدەن وزىپ، قىستان اسىپ، كەلەسى 1243 – قويان جىلعى كوكتەمگە دەيىن.
ارينە، وسىنشاما مازاڭ ۋاقىت، ەل ىرگەسى دەرلىك تاقاۋ ايماقتا، الداعى ۇلىسپەن بايلانىس كۇشەيە تۇسكەن. بارىس، كەلىس، حاباردار قاتىناس قانا ەمەس، قاجەتتى اكىمشىلىك شارالارى. اقىرى. باتۋ حاننىڭ عۇزىرىنداعى بار اسكەر قوزعالىسقا تۇسەدى. كوپ ۇزاماي، ۆالاحيا مەن مولداۆيا ارقىلى ءداشتى-قىپشاق شەگىنە ءوتىپتى.
قاجەتتى ءبىر دايەكتەمە
التىن وردا تاريحى قاي عاسىر، قاي جىلدان باستالادى؟
ايتۋ وڭاي سياقتى. وڭاي بولعاندىقتان ارقيلى ءتۇيىن جاسالعان. بۇل جەردە ماسەلە اتاۋدا ەمەس، مانىستە.
ناقتى «التىن وردا» تەرمينى ءحVى عاسىردىڭ ورتا شەنىندەگى ورىس تاريحي جازبالارىنان كورىنىس تاپقان. ەندىگى ءوتىپ كەتكەن ايدىك مەملەكەتتىڭ اتاۋى رەتىندە. قايدان، قالاي شىققانىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. اۋەلدە قاراقورىمداعى قاعاننىڭ، كەيىندە ءداشتى-قىپشاق ءامىرىنىڭ باستى وردالارى. التىندى وردا، التىن ساراي. بۇتكىل ۇلىس شەگىندە. ال ورىستا، ادەپكى قاتىناستا – وردا. ءسان-سالتاناتىنا سايكەس التىن وردا. ازىرشە مەملەكەت ەسىمى ەمەس، ورتالىق بيلىك ورنى. بىراق سول اۋەلگى زاماننىڭ وزىندە قوسىمشا نىسپى رەتىندە قولدانىلعان سياقتى. كەيىنگى كەزەڭدە بىرتە-بىرتە تاريحي ادەبيەتتە ءجيى ايتىلىپ، اقىرى ءبىرجولا ورنىقتى. التىن وردا – ەندى الدەبىر ساۋلەتتى، نەگىزگى، رەسمي ءۇي-جاي ەمەس، تۇتاس ءبىر مەملەكەت اتاۋى رەتىندە. شىعىس پەن باتىستا، بارلىق ايعاقتاۋ، زەرتتەۋ نۇسقالاردا.
قاشاندا مەملەكەت تاريحى ونىڭ اتاۋىنان باستالا بەرمەيدى. اۋەلدە ءبىر، كەيىندە ەكىنشى اتاۋ، ونىڭ ءوزى ورتا جولدان وزگەرىپ جاتۋى مۇمكىن. ياعني، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ كەيىنگى، قالىپتاسقان اتاۋى ونىڭ تۋ كوتەرگەن مەزگىلىمەن سايكەسپەيدى. سوندا، ەۋرازيالىق الىپ مەملەكەت قاي ۋاقىتتان باستاۋ الماق؟ ءار كەزدە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارقيلى بايلاۋ ۇشىراسادى.
كوبىنە-كوپ 1269 جىل، ايگىلى تالاس قۇرىلتايى وتكەن مەجە ايتىلادى. موڭكە قاعاننىڭ 1259 جىلعى كۇتپەگەن ولىمىنەن سوڭ ەكە موعۇل ۇلىسىنىڭ شىعىس جانە ورتالىق بولىگىندەگى قيان-كەسكى ازامات سوعىسى، يمپەريا استاناسىنىڭ جات جۇرت تۇكپىرى – پەكينگە كوشۋى، وسىعان وراي ورتالىق وكىمگە قارسىلىق ناتيجەسىندە تۋىنداعان الالىق قانا ەمەس، ءبىرجولا ىدىراۋ – اقيقات شىندىققا اينالعان. تالاس قۇرىلتايى بۇرنادا ءبىرشاما قالىپتاسقان، اشىق، جاريا جاعدايدى رەسمي تۇردە ايعاقتاپ، بەكىتتى. بۇرناعى بولشەك ۇلىستار ەندى تۋعان جۇرتىنان مۇلدە دەرلىك قول ءۇزىپ، الدەبىر قيىردا وتىرعان قۇبىلايدى ەكە موعۇل مەملەكەتىنىڭ ەڭ جوعارعى، زاڭدى قاعانى دەپ تانىمايدى، اسكەر كۇشىمەن بيلىكتى باسىپ العان انتبۇزار عانا. ءتىپتى، قىلمىسكەر. دەمەك، ەندىگى قىتاي پاتشاسىمەن ارالىق اشىق بولۋعا ءتيىس. بۇدان ءارى جوشى ۇلىسى، شاعاتاي ۇلىسى جانە وكەتاي اۋلەتى – ارقايسى ءوز يەلىگىن، جاڭا شەكارالارىن بەكىتەدى. ياعني، ءبارى دە ءبىرجولا ازات، وسى قاتاردا التىن وردا ۇلىسى دا تولىق ەركىندىك الدى دەگەن ءسوز. ءوز اقشاسى، ءوز نيزام، ءتارتىبى بار دەربەس ەل.
انىعى – بۇل دا شارتتى مەجە بولاتىن. شىن مانىسىندە وكەتاي قاعاننان سوڭعى كەزەڭدە باتۋ جەكەلەي وكىم قۇرا باستاعان. ارالىقتاعى قاتىن-پاتشا تۇگىلى، زاڭدى قاعان كۇيىكتىڭ وزىنە ءسوزسىز قۇلدىق ۇرمايدى. بىرەر جىلدىق تولقىما، كۇيىكتىڭ ولىمىنەن سوڭ ەڭسەسى كوتەرىلە تۇسكەن. ەندى، رەسمي تۇردە بۇتكىل شىڭعىس حان اۋلەتىنە اعا. موڭكەنى ءوز قولىمەن تاققا وتىرعىزدى. بۇدان ارىدە ءراسىم ساقتاپ، شارتتى تۇردە ەكە ۇلىس قۇرامىندا سانالعانىمەن، بۇتكىل باتىس ءوڭىردىڭ دارا بيلەۋشىسىنە اينالدى. ياعني، التىن وردانىڭ تۋ كوتەرۋى – باتۋ حاننىڭ باتىس جورىعىنا جالعاس 1242 جىلدان باستالماق. بىراق بۇل دا ۇشقارى ەسەپ. شىندىعىندا، ۇلى قاعان شىڭعىس اتاسى كوزىنىڭ تىرىسىندە باتۋدى بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق ءامىرى دەپ بەكىتىپ كەتتى. ياعني، قازىرگى تىلگە كوشىرسەك، اۋەلدەن-اق اۆتونوميالىق ۇلىس. ەسەبى، 1227 جىل. الايدا، بۇدان بۇرىن ءداپ وسىنداي وكىمگە جەتكەن جوشى تۇر.
ءبىز عانا ەمەس، ءار تاراپتاعى تاريحشى، زەرتتەۋشى قاۋىمنىڭ ءبىرشاما بولىگى التىن وردا تاريحىن وسى جوشى حاننان باستايدى. جانە كەيبىر ەڭبەكتە ناقتى ايتىلىپتى. 1222 جىل. كەيدە 1225 جىل. جوشىدان باستاۋى قيسىندى، بىراق ءداپ وسى 22-جىلدىڭ دا، 25-جىلدىڭ دا ەشبىر رەتى جوق. تياناقسىز، بۇلدىر مەجە. حورەزم جورىعىنىڭ اقىرى دەمەسەك. وندا ايگىلى قۇلانباسى قۇرىلتايى وتكەن 1223 جىلعا توقتاساق كەرەك قوي. قاعان اكەسى جوشىنىڭ ەندىگى يەلىگىن ءبىرجولا بەكىتىپ بەرگەن.
الايدا، جاڭا ءبىر كىلتيپان شىعادى. شىڭعىس حاننىڭ عۇزىرى بويىنشا، ءداشتى-قىپشاق ۇلكەن ۇل جوشىنىڭ ەنشىسىنە، حورەزم مايدانى باستالار قارساڭدا، ءتارىزى، 1219 جىلى اتاپ بەرىلگەن. ءبىز بۇل مەجەنى دە تولىعىمەن قابىلداماس ەدىك. انىعى، ودان دا بۇرىن، ءتىپتى، شۇرجەن سوعىسىنىڭ سوڭى، 1216 جىل، تىڭ تىنىس كەزىندە. ەندىگى كەزەكتە، كيىز تۋىرلىقتى قاۋىمنىڭ شەتكەرى جانە ەڭ ءبىر ۇلكەن بولىگى – قىپشاق ماسەلەسى كوتەرىلگەن.
ۇلى قاعاننىڭ اتاۋلى جارلىعىنان كەيىن، 1218 جىلدىڭ ۇزىنا بويى، جوشى شىعىس ءداشتىنى باستان-اياق اداقتاپ شىقتى. شارتتى تۇردە دەيىك، قازىرگى قازاق دالاسىن ەكە ۇلىس قۇرامىنا كەلتىردى. بىراق ازىرشە ءبىرجولا بەكىتە العان جوق. وسىعان وراي، جوشى شىعىس ءداشتىنى تولىق باۋراعان ەڭ نەگىزگى، تاڭبالى جىل – 1220 دەر ەدىك.
شىڭعىس حاننىڭ ۇلانعايىر حورەزم جورىعىنىڭ ءبىر تارماعى – شىعىس ءداشتىنى ءبىرجولا يگەرۋ بولاتىن. ۇلكەن ۇل جوشىعا باسقا تاراپ ەمەس، سىر بويىن جاۋلاۋ جۇكتەلەدى. بۇدان ءارى – بايتاق سارى-ارقا. تۇيىندەپ ايتقاندا، كەيىنگى قازاق ورداسى، بۇگىنگى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ شەگى تۇتاسىمەن. جوشى وزىنە تاپسىرىلعان مىندەتتى ارتىق قانتوگىسسىز، تەزىنەن جانە ابىرويمەن اتقارىپ شىقتى. وسىعان وراي، بۇگىنگى قازاق دالاسىنىڭ شىڭعىس حان يمپەرياسى قۇرامىنا قوسىلۋى – وسى 1220 جىل دەپ بەلگىلەنۋگە ءتيىس.
جوشى حورەزم مايدانىنا ۇرگەنىشتى جاۋلاۋ كەزىندە عانا قاتىستى. باس قالا جانە بۇتكىل ءۋاللايات بولاشاق جوشى ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەنۋگە ءتيىس ەدى. ۇرگەنىش الىنعان سوڭ بار اسكەرىمەن شىعىس داشتىگە قايتىپ ورالدى. اتاۋلى ۇلىسىنىڭ باس ورداسىن ۇلىتاۋعا ورناتىپتى. ءوز ءسوزىن از-ماز وڭدەپ، قايتالاپ ايتساق، سۋى بال، ءشوبى شۇيگىن، اۋاسى حوش ءداشتى-قىپشاققا، ياعني كەيىنگى قازاق دالاسىنا جەتەر قونىس جەر الەمدە جوق ەكەن. قۇتتى مەكەنگە ءبىرجولا ورنىققان جوشىنىڭ اقىرى وسى ۇلىتاۋدا تىنىم تاپقانى بەلگىلى.
سونىمەن، جيناقتاپ ايتساق، عالامات ەكە موعۇل يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگەسى بەكىپ، تۋى كوتەرىلۋى – 1220 جىل بولادى. ارادا جيىرما جىل وتپەي، قاناتىن كەڭگە جايىپ، بۇتكىل ءداشتى-قىپشاق – ەۋرازيا قۇرىلىعىنىڭ جارىم جەرىن قامتىعان ۇلى مەملەكەتكە اينالعانى ماعلۇم.
«جوشى ۇلىسى» – بۇگىندە قايتا جاڭعىرىپ، كوپشىلىك قابىلداعان اتاۋ. سونىمەن قاتار، اۋەلگى جوشى ۇلىسى – ءداشتى قىشپاق ولكەسىن شىعىس تاريحشىلارى ءار كەزدە بەركە ۇلىسى، وزبەك ۇلىسى، توقتى ۇلىسى دەپ تە اتاي بەرگەنى بەلگىلى. ءبىز بارلىق زامانعا ورتاق، ءارى باتىس پەن شىعىس تاريحناماسىندا ورنىققان التىن وردا اتاۋىن ماقۇل كورەر ەدىك. سونىمەن قاتار، ۇلىستىڭ نەگىزىن سالعان جانە اقىر سوڭىنا دەيىن تىكەلەي ۇرپاقتارى بيلەگەن الىپ مەملەكەتتى جوشى ۇلىسى دەپ اتاۋ دا قيسىندى جانە عادىلەتتى. ءيا، ايتپاقشى، سىرتتاي قىپشاق مەملەكەتى، قىپشاق پاتشالىعى، ءوز ورتاسىندا ۇلۇع ۇلىس دەيتىن اتاۋلار دا قولدانىلعان. جانە جالپىلاما – ءداشتى-قىپشاق. بۇل نەگىزگى اتاۋلاردىڭ بارلىعى دا ءوزارا ماندەس، ارتىعى، كەمى جوق، ناقتى. ايتسە دە، شاشىراتپاي، جوشى ۇلىسى التىن وردا دەسەك انىعىراق بولار ەدى. نەمەسە، تەك قانا التىن وردا.
(جالعاسى بار)
