Muhtar Maǵaýınniń "Altyn Orda" romany jyl basynan beri "Juldyz" jýrnalynda jaryq kóre bastady. Qańtar, aqpan aıyndaǵy sandarynan keıin taıaýda naýryz aıyndaǵy sanynda tizbekti jalǵasy jaryq kórmek.
Romannyń alǵashqy bólimi budan aldyn "Juldyz" jýrnalyna cilteme jasalyp, "Adyrna" saıtynda jarııalanǵan. "Altyn Ordanyń" osy jýrnalda qańtar aıynda jaryq kórgen bastapqy bóliginiń jalǵasyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
BATYS JORYǴY
Uly qaǵannyń tańdama nemeresi
Shyǵys Dáshti ámiri, dala jurty han dep tanyǵan Joshy kóldeneń qazaǵa ushyraǵan shaqta, onyń ekinshi uly, jańa ulys – bolashaq Altyn Ordanyń irgesin berik bekitken Batý on segiz jasta eken. Arada aı ótpeı, Tańǵut joryǵynyń aldynda turǵan Shyńǵys hanǵa qaraly habar jetedi. Qasterli úlken ul ǵana emes, bolashaq taq murageriniń mezgilsiz ketýi – úlken qaıǵy. Qaǵan Ulytaýǵa inisi Temýge Otshygendi attandyrypty. Qaıtqan ákesiniń ornyna endigi el ıesi retinde Batýdy áıgileý jáne árqıly áreke shyǵa qalsa, jurtty tynyshtandyrý úshin.
Batý Joshynyń ekinshi jubaıy, qońyrat Úki-qatynnan týǵan. Alǵashqy qatyn, ol da qońyrat qyzy Sartaqtan týǵan Ordanyń joly úlken edi – tuńǵysh ul. Alaıda, Dáshti-Qypshaq jurtyna ókimdik tańdaýy Batýǵa túsedi. Keıingi zertteýshiler árqıly boljal aıtqan. Sonyń eń bastysy – Úkiniń ákesi Alshy-noıannyń úlken ana Bórtege týystyq jaqyndyǵy. Biraq bul – sheshýshi sebep bolmaýǵa tıis. Ámánda, Shyǵys hannyń kisi tanýynda qapy joq. Jáne jeke bas, jaqyn jamaǵat emes, el múddesi birinshi orynda. Batý bala kezinen-aq qaǵan-atanyń oń nazaryna ilinse kerek.
Biz Shyńǵys hannyń otbasylyq, pendelik ómiri týraly syrttaı ǵana bilemiz. Týǵan uldaryn, árıne, kóshpendilerdiń ǵasyrlyq dástúr-salty boıynsha tárbıeledi: úı-ishindik ádep pen rásim jónin aıtpaǵanda, eki-úsh jasynda ashamaımen atqa mingizdi, tórt-bes jasynda sadaq tartýǵa baýlydy, budan soń ańshylyq, áskerı oıyndar; áýelde bárin derlik ózi atqarsa, keıin ataýly nókerler bekitildi. Qaıtkende, áke paryzymen qatar, bolashaq el bıleýshi, áskerbasy retindegi erekshe minez qalyptasyp, mindet, paryzyn uǵýy shart. Sondyqtan eresek uldaryna Ulystaǵy basqa da bahadur, noıandar qatarlas qaraıdy. Meıirban, keń ǵana emes, qatqyl ámirshi, synshyl ustaz. Bul jaǵdaı bizge Joshynyń alǵashqy, Kem-Kemjút joryǵynan aıqyn tanylǵan. Osy oraıda, basqa da jaǵdaıattarmen qatar, Horezm maıdany kezindegi ózgeshe bir shetin oqıǵa naqty mysal bolar edi. Soǵystyń sońǵy kezeńi, 1221 jyl, qońyr kúzde Bamıan qamalynyń túbinde Mútigen (Mútiken) deıtin nemeresi qaza taýypty. Shaǵataıdyń er jetken úlken uly, otaý kótergen, bala súıgen jas jaýynger. Shyńǵys han Mútigendi aıryqsha jaqsy kórgen eken. Tárizi, qarshadaı kezinen bastap. Al Horezm joryǵy kezinde únemi qasynda ustaıdy. Aqyry, Gındýkýsh taýly ólkesindegi, Úndistanmen shekaralas tereń ańǵardaǵy Bamıan qamalyn qorshalaý kezinde sadaqqa ushypty. Qaǵan ózegi órtenip, aıryqsha kúızelgen eken. Qolma-qol taqaý tóńirektegi Shaǵataıdy jáne Óketaı men Tóleni aldyna keltiredi. Áýelde, balalarymen bas qosqan dastarqan ústinde, keıde meni júre tyńdaısyńdar dep jorta renish bildirip, bul qatarda Shaǵataıǵa shúıligedi. Bári de tań, ásirese Shaǵataı, eshqandaı kinási joǵyn aıtyp aqtala bastapty. Sodan soń qaǵan-áke qazir saǵan ne aıtsam da kóteresiń, jylap-syqtaýǵa jol joq, aqyryna deıin únsiz tyńda dep baryp, kútpegen qazany estirtedi. Shaǵataı ún-túnsiz, shógip otyryp qaldy deıdi. Qaǵan-ákeniń ilkidegi jarlyǵy boıynsha, typyr etýge, dymyn shyǵarýǵa batpaǵan. (Tarıhı emes, epostyq «Qasterli shejirede» – kóp aldy, uly quryltaı ústinde qaǵan ákesi men týǵan anasyn qatarynan qorlap, birin – Joshy seniń ulyń emes dep, ekinshisin jaý tutqynynan oljabaı bala ákeldiń dep, bútkil Ulystyń basty kisileri aldynda masqaraǵa ushyratatyn, hanym-anasynyń etegin ashyp, qaǵan-ákesine arsyldaıtyn, keıingi zertteýshiler men jazarmandar sol qalpynda, aqıqat shyndyq retinde baıyptaǵan qısynsyz kórinistiń oıdan shyǵarylǵan bas keıipkeri Shaǵataı.) Iá. Qaharly Shyńǵys hannyń betine kim kelmek. Týǵan uly bolsa da. Ákeniń eskertýinen soń, tysyr etýge shamasy kelmeı, ishten tynǵan, aqyl esi shaıqala qumyqqan Shaǵataı, dastarqannan soń ǵana, ońasha shyqqanda, bar sheri tarqamasa da, kókiregin keńitip, aǵyl-tegil jylaǵan eken. Kóldeneń jurt aldynda syrtqa syz bermegen, qatýlansa da qaıyspaǵan Shyńǵys hannyń óziniń qaıǵysy, qaıǵy nátıjesindegi ashý-yzasy áldeneshe ese bolypty. Ústirt shabýylmen Bamıan qamalyn tezinen basyp, bekinis ishindegi tiri jan turypty, ıt pen mysyqqa deıin túgel óltirip, qorǵandy baı shahardan ıne sabaq jip aldyrmaı, sáýletti saraı, qalqıǵan qurylys ataýlyny túgel jermen-jeksen qylyp qıratypty. Jáne shahar ornyn qarǵys atqan jer dep jarııalap, aldaǵy zamanda da tiri jan baspaýǵa buıyrady jáne turaqty meken, úı-jaı salýǵa tyıym jasalady. Jıhanger ataýlynyń keıbir rettegi meıirimsiz qataldyǵy ǵana emes, uly qaǵannyń týǵan nemeresine degen ózgeshe kóńiliniń aıǵaǵy. Budan soń júz jyl ótedi, eki júz jyl ótedi. Mine, arada segiz ǵasyr, Bamıan qısary kúni búginge deıin qańyrap, jaırap jatyr. Jer tarylǵan, almaǵaıyp zamannyń ózinde tiri jan baspaǵan. Tóńiregi lyqsyp tur, al qamal shegi – biryńǵaı tegistelgen, bıikshe qyratqa aınalypty. Aero-foto kórinisterinen naqty tanylady.
Shyńǵys han týǵan balalardan sońǵy nemerelerin jer betindegi ǵumyryn odan ármen jalǵastyratyn asyl tuqym ǵana emes, sáýletti patshalyǵynyń bolashaq ıeleri, tozbas ǵumyrdyń kýáger nysandary dep qaraǵanyn kóremiz. Qaı-qaısyn da aldynan ótkerip, keleshegin boljaǵandaı, tilek-batasyn aıtqan sııaqty. Máselen, Horezm maıdanynan qaıtar jolda, Emil ózeniniń boıynda orda tigip, tynystap otyrǵan kezde Bórte-qatyn bastaǵan biraz aǵaıyn aldynan shyǵady. Tárizi, Bórtege selbes taǵy bir qurmetti qatyndar. Jáne jasy kishi nemereler. Bulardyń ishinde on jasar Qubylaı men segiz jasar Qulaǵý bólip aıtylady. Bolashaq uly mártebeleri ǵana emes, tańbaǵa túsirgen tarıhshynyń qolaıyna qaraı. Uly qaǵannyń urpaǵyna úmit artqan senimi jáne balajan minezin kóremiz. Nemereleriniń alǵashqy sátti ańshylyǵy qurmetine bas barmaqty maılaý rásimin jasady deıdi. Jáne osy oraıda Qubylaıdyń salmaqty, qalypty jaǵdaıyn, jáne Qulaǵýdyń qatqyl, sheshimtal minezin birden ańdapty. Sondaı-aq, óziniń taǵy bir nemeresi, bolashaq qaǵan Kúıikti onshama unatpaǵany týraly da janama derek saqtalǵan. Tańǵut joryǵy aldynda ataýly enshi surap kelgen Kúıikke, tıesili sybaǵańdy ákeń Óketaıdan alasyń, al sen óziń eń aldymen densaýlyq jaǵdaıyńdy oıla dep, bilgir táýippen ushtastyryp, elge qaıtarǵany bar.
Shynyn aıtqanda, Joshynyń uly Batýǵa kózqarasy týraly eshqandaı naqty derek saqtalmaǵan. Árıne, áýel bastan-aq talaı ret kórdi. Al 1223 jyly, jazǵyturym, búgingi Ońtústik Qazaqstan, Qulanbasy degen jerde, uly joryqtyń sátimen aıaqtalýyna arnalǵan quryltaı men dúbirli toıda Joshynyń Orda men Batý jáne basqa da uldaryn alyp kelýi kúmánsiz. Bul top nemereler qaǵan-atanyń dárgeıine quldyq urdy, júzin kórsetip, alqaý sózderin estidi. Keıinde maǵlum bolǵandaı, Joshynyń uldary birinen bir ótedi. Al Batý budan buryn-aq synǵa tolsa kerek. Qaıtkende, erteli-kesh bar bolmysyn naqty tanýy haq, Joshynyń kóldeneń qazasy týraly estisimen-aq, birden alǵa shyǵarýy basqasha oılaýǵa jol qaldyrmaıdy.
Iaǵnı Batý – bolashaq Saıyn han da áýel bastan uly qaǵannyń aıryqsha úmit artqan súıikti nemereleriniń qatarynda bolǵan.
Jańa shapqyn qarsańynda
Batýdyń ıeligine kóshken Joshy ulysynyń áýelgi aýmaǵy – shyǵysta Ertis ózeninen bastalyp, batysta Jaıyqtyń sol jaǵalyǵy, tústikte Balqash kólinen tartyp, Shýdyń aıaǵy, Seıhun – Syr-darııanyń uzyna aǵysy jáne Aral teńiziniń eteginen Jeıhun – Ámý-darııanyń atyraýy – Ejelgi Horezm ýálaıatynyń uıyqty ortalyǵyn qamtyp jatqan. Ulan-baıtaq qonys. Ázirshe, bolashaq Uluǵ Ulystyń shyǵys bóligi – jarym jurty ǵana. Áıtkenmen, halqy darqan, jeri baı, ári keńis – tutas bir patshalyq esepti.
Álbette, jańa ámirshi Batýdyń alǵashqy sharýasy – áke isin jalǵastyrý ǵana emes, ulystyń etek-jeńin jınaqtap, ondaǵy burnaǵy jurt pen kelginshi shyǵys túrikterin ózara uıystyra túsý bolsa kerek. Shyndyǵynda, batystaǵy qypshaq-túrik pen shyǵystaǵy tatar-túriktiń qalyptasqan uıasy bireý-aq: Ejelgi Túrik qaǵanaty. Al kópshilik qaýymnyń qaq jaryla bólinýi – IH–H ǵasyrdan beride ǵana, ıaǵnı budan eki, úsh júz jyl buryn bir memleket quramynda bolǵan aǵaıyndar qaıtadan tabysyp jatyr.
Joshynyń qazasynan soń el ishinde áldenendeı qaıshylyq, bura tartý bolmaǵan sııaqty. Al jańa ulyq Batýdyń tizgini – qaǵan-atadan soń bılikke kelgen áb-aǵa Óketaıdyń qolynda. Batý Tatar dalasynyń shegi, endigi astana Qaraqorymda 1229 jyly ótkerilgen Uly quryltaıǵa qatynasady. Óketaıdy qaǵan kóterý rásimi. Budan soń eline qaıtsa kerek-ti. Biraq Óketaı qaǵan óz qasynda ustap qalady. Aqyl, keńes, jańa oryn, jańa jaǵdaıǵa ıkemdeý. Izinshe, 1230 jyly kúzde Shúrjen maıdany qaıyra ashyldy. Batý, tárizi, ásker bastaýshylar qatarynda emes, qaǵannyń dárgeıindegi qosshy nóker retinde qatysty. Únemi derlik tikeleı ǵuzyrynda. Áb-aǵaǵa bar isi unasa kerek. Osy jańa maıdanda júrgende naqty sýreti salynypty. Keıinde Pekındegi ımperator saraıynan tabylyp, tarıhqa jarııa bolǵan. Jıyrmaǵa jańa kelgen, saqal-murty shyqpaǵan symbatty bozbala. Qytaı úlgisindegi qymbat kıimdi. Beline semser ilgen, qoramsaqty arys sadaq baılanǵan. Qıǵash qas, qıyq kóz, salqyn júzdi. Qytaı sýretshisi ózine qaraı buryp ketti desek te, ózindik, erekshe bitimi aıqyn tanylady. Keıinde kózbe-kóz kórgen Rýbrýktyń jazǵany bar. Denesi iri, eńsegeı boıly degen turǵyda.
1234 – Shúrjen, ıaǵnı zın ımperııasy birjola qıratyldy. Al Batý osy Soltústik Qytaı soǵysyna bastan-aıaq qatynaspaǵan sııaqty. Munshama qajettilik joq edi. Jáne Joshy ulysy, basqa da hanzadalar bar degenmen, óte úlken el, bas ıesiz qalmaýǵa tıis. Alaıda, ataýly joryq jolyndaǵy azdy-kópti eńbegi eleýsiz qalmapty. Bedeldi hanzadalar jańa jaýlanǵan jerden enshi alatyn rásim boıynsha, Batýdyń úlesine Qytaıdyń Pınıanfý aımaǵy kesiledi. Qazirde ózi, keıinde úrim-butaǵy osy ólkeden túsetin kiris-paıdaǵa ıelik etpek.
Shúrjen baǵynǵan soń, 1235 jyly Altyn uryq ókilderi túgelge jýyq qatynasqan quryltaı endi Batysqa joryq máselesin alǵa shyǵarady. Uly qaǵan Shyńǵystyń baǵzy bir ósıeti negizinde, Joshy ulysynyń shegin keńeıtý, ıaǵnı Edildiń arǵy betindegi qypshaq jurtyn beridegi bútkil túrik qaýymymen bir memleket quramyna uıystyrý. Kelesi, 1236 jylǵy quryltaıda bul másele túpkilikti sheshilipti. Batysqa joryq Shyńǵys han áýletinen on bir hanzadaǵa júkteledi. Atap aıtqanda: Óketaı qaǵannyń uly Kúıik, taǵy bir ul Qadan; Shaǵataıdyń altynshy uly Baıdar jáne tuńǵysh ul Mútigennen qalǵan Bóri; Tóleniń úlken uly Móńke men jetinshi uly Bójek; qaǵannyń inisi, Shyńǵys hannyń tórtinshi qatyny Qulannan týǵan Qulqan. Árıne, ulǵaıǵan, irgelene túsken el men jańa jerdiń negizgi ıesi bolýǵa tıis Joshy áýleti: Batý bastaǵan Orda, Sháıban, Tańǵut. Jaı ǵana irikteý emes, áskerı tájirıbesi bar, kemel tulǵalar. Bas qolbasy retinde – jurt ıesi Batý bekitiledi. Keńesshi, shyn mánisinde bútkil joryqtyń uıytqysy men uıymdastyrýshy jetekshi mindeti Batys bettiń bar jaǵdaıyn jaqsy biletin áıgili Súbitaı-bahadurǵa júkteledi.
Shyn mánisinde, Jaıyqtan arǵy baıtaq alap, eń aldymen Edil darııanyń uzyna boıy ótken jyldarda únemi nazarda turǵan. Óketaı qaǵan áýelgi, 1229 jylǵy quryltaıdan soń ár tarapqa ásker bólgende, Qypshaq, Saqsyn, Bulǵar bet, ıaǵnı beridegi Jaıyq, arydaǵy Edil maıdanyna úsh túmen – otyz myń ásker shyǵaryp, Kógedaı-noıan men Súbitaı-bahadurdy jibergen. Áýelde barlaý, ańys ańdaý. Jekelegen kelte urystar. Aqyry, úlken soǵys. Arada eki-úsh jyl ozbaı, Jaıyq boıy Joshy ulysynyń quramyna ótedi, taǵy eki jyldan soń, 1236 jyl qarsańynda Kógedaı-noıan Edil darııanyń sol qabaq etegin túgelge jýyq ıgerip, Samar ıinine jetedi. Bulǵar jurtynyń jıyn uıytqysy, uly astanasyna bes kúndik, shamasy eki júz shaqyrymdaı ǵana jer qalǵan eken.
Alaıda, halqy jıyn, áskeri qarymdy, qorǵandary qat-qabat Bulǵardy birjola jeńip alý úshin taǵy qanshama qosymsha qýat kerek edi. Jaıqyn Edilden ary ótý, Batys Dáshti tarabyn aıtpaǵanda. Tikeleı shapqyn, qandy joryq arqyly ǵana iske asatyn, kúrdeli másele.
Batys joryǵy
Batys maıdan. Iaǵnı, Edildiń uzyna boıy, odan arǵy baıtaq Dáshti. Irgeles, qanattas basqa jurttardy aıtpaǵanda. Álbette, Qaraqorym – Eke ulys astanasynda, kópti kórgen, tájirıbeli áskerı qaıratkerler bútkil joryq, keń maıdan strategııasyn belgilegen. Áýeli Bulǵar, Edildiń eki qabaǵy. Odan ári... árıne, qalyń qypshaq. Tek qypshaq qana emes. Aralyq – bókshe, burtas, ardjan jáne etektegi saqsyn, taǵy bir túsiniksiz taıpalar. Al teristik baǵytta – kúni keshe beıbit elshilerdi azaptap, baýyzdap óltirgen, budan soń Qalqada jeńilgen, biraq múlde qırap qalmaǵan Orys eli tur. Bul Orystyń ózi Qypshaqtan arǵy jarym dúnıeni alyp jatyr. Sondyqtan, keshegi kek qana emes, aldaǵy qaýipsizdik úshin birjola talqandaý shart. Mine, osydan soń anaý Ertisten tartyp, Edilden asyp, taǵy eki-úsh uly darııany ótkerip, bar jazyqtyń shegi – Qarpat deıtin buldyr taýlarǵa deıingi ulan-baıtaq qonys – Joshy ulysynyń quramynda – máńgi-baqı qut mekenge aınalýǵa tıis!..
Áýelde Túpki jurttaǵy ásker qozǵalady. Odan soń Shaǵataı jasaǵy. Uzaq jaz salqar sherý ústinde ótpek. Aqyry, Joshy ulysynyń óz jerindegi qarýly kúshter. Qısynyna qaraǵanda, qara kúzde Jaıyq ózeniniń orta tusynda báriniń basy qosyldy.
Eke Moǵul ulysynyń Batys joryǵyna jumyldyrǵan áskeriniń jalpy sany týraly ár kezde árqıly boljam aıtylǵan. Arydaǵy Karamzınniń 500 myńynan bastap, keıingi sovettiń 300 myńy, qatarlas kezeńdegi G.Vernadskııdiń 120 myńy, R.Grýsseniń 150 myńy, burnaǵy N.Veselovskııdiń 30 myńy, keıingi L.Gýmılevtiń 40 myńy, qazirgi qazaq tarıhshysy J.Sábıtovtyń 60 myńyna deıin. Orys jeńilýge tıis emes, amal ne, birge – júz jabyldy dep sanaǵan Karamzınnen keıingi barlyq eseptiń ózindik qısyn, dáleli bar. Bul máseleni biz de jan-jaqty qarastyrǵan edik. Orta esep emes, naqty dáıekter negizinde 70 myń dep túıindedik. Iaǵnı, tolyq jeti túmen. Munyń bes túmeni – 50 myń – Shyńǵys hannyń baıyrǵy jurty – Tatar dalasynda jasaǵan, alǵy bóligi Orta Azııaǵa, Shyǵys Dáshtige oıysqan qııat, qońyrat, kereı, naıman, jalaıyr, urańqaı, qataǵan, qoralas jáne basqa da týystas taıpalardan. Qalǵan eki túmenniń basym kópshiligi – Shyǵys Dáshtidegi qypshaq, birazy Máýrennahrdaǵy oǵuz ben tájik-parsy tektiler dep shamalaýǵa múmkin. Jıyny 70 myń dedik. Qaıtkende júz emes, júz jıyrma, júz elýdiń qarasyn kórmeıdi.
Jaıyq boıyndaǵy ásker jıyny, aldaǵy soǵys tásilderi tóńiregindegi baısal keńesten soń bar ásker eki topqa bólinedi. Móńke men Kúıik – eki túmen – jıyrma myń jaýyngermen Edil maıdany – uly darııanyń orta tusynan etegine deıingi qos jaǵalaýyn sypyra shabýǵa tıis. Al Bulǵar baǵyty, oǵan jalǵas Orys maıdanyna bes túmen qajet dep tanylǵan. Joshy uldary: Orda, Sháıban, Tańǵut bastaǵan, jergilikti esepti úsh túmen, Túpki jurtta jınaqtalǵan, Alyp qaǵannyń kenje uly Qulqan bastaǵan qurama túmen jáne Shaǵataı ulysynan, Baıdar men Bóri bastaǵan bir túmen. Arǵy qısapsyz orysty aıtpaǵanda, bergi qýatty Bulǵar patshalyǵyn syndyrý úshin osynshama kúsh qajet edi.
Biz Edildiń arǵy betindegi Qypshaq maıdany, darqan darııanyń Aq Edil (Qama) boıynda ótkerilgen Bulǵar soǵysy, oǵan jalǵas Orys ahýaly týraly da, Shyńǵys han tetralogııasynyń tórtinshi kitabynda bajaılap jazǵanbyz. Qaıtalaı ejikteý qajetsiz. Alaıda, Uluǵ Ulys týraly derbes kitaptyń tutastyǵy úshin, jalpy sulbasyn baıyptaı ketelik.
Edildiń sol jaǵalyǵy, Qama boıyna túrik taıpalary mıládı III-IV ǵasyr, Ǵun zamanynda qonystana bastaǵan eken. Ýaqyt ozǵan saıyn órisin uzarta kele, VIII-IH ǵasyrlarda irgeli el – Edil Bulǵar ulysy retinde birjola bekinedi. Aqyry, musylmanshylyqqa boı urǵan bulǵar-túrik qaýymy hıjranyń 310-sanaty, mıládı 922 jyly ıslam dinin resmı túrde memlekettik din dep jarııalaıdy. Eýrazııa qurylyǵynyń soltústik-shyǵysyndaǵy jalǵyz shyraq. Óz zamany úshin úlken mádenıetke jetken. Irgesi berik, nanymy kámil. Tipti, irgeles orys elin ıslamǵa tartpaq bolǵan áreketi bar. Keıinirek, tabıǵaty izgi, biraq rýhanı órisi shekteýli Rýbrýktiń aıtqany bar: «Munshama qıyr ólkege Magomed rásimin qandaı saıtan jetkizdi eken», – deıtin. Jáne bir sózi: «Bulǵar – saraınder arasyndaǵy eń jaýyz halyq», – degen. Iaǵnı, jaýyngerlik qabileti óte joǵary. Osy qarýly ásker, úlken kúsh-qýatynyń arqasynda qanshama ǵasyr boıy óziniń eldigin de, din-ójdanyn da berik saqtap turǵan eken.
Qaıtkende dáp osy joly, tabandy qarsylyqqa, erlik kúreske qaramastan, týy jyǵyldy. Qyrǵyn maıdan, dala jáne qala soǵystarynan soń, Batys tarapta birinshi bolyp Joshy ulysy, keńinen alǵanda, Eke Moǵul ımperııasynyń quramyna qosyldy. Aqyr túbi – Altyn Ordanyń eń uıyqty, berekeli, baı ólkeleriniń biri.
Bulǵardan soń, Oryspen aralyq ólkedegi bókshe, ardjan, ıaǵnı mordva jurty, burtas jáne Merovııa, Paıdovııa – shamasy marıı, shybash taıpalary baǵynyshqa túsedi. Alda – sheksiz qar basqan Orys eli turǵan. Bar orys emes, ázirge soltústik-shyǵys aımaq.
Burnaǵy velıkoross, keıingi orys-sovet tarıhshylary asyl tekti uly halyqtyń áldebir kóshpendi, dúrmek jurttan jeńilýin aqylǵa syıǵyza almaıdy. Áıtkende, búıtkende, ańdaýsyz qapy qalmaǵanda, áldebir mezette áldekim seriktese almaı, qataryn buzbaǵanda... jeńilmes edik dep sarnaıdy. Eń zor qaıǵy, negizgi sebep – orys kinázderiniń basy birikpepti, áıtpese qıratady eken... Iá. Birikkenin de kórgenbiz. Ilkidegi Qalqa urysy. Qosalqy qypshaqty aıtpaǵanda, taza orys – bir júz úsh myń ásker. Jabaıy kóshpendilerdiń nebári jıyrma myń alamany tas-talqan qyldy. Biz burnada, onyń ishinde dáp osy kitapta: Uly Horezm ımperııasynyń taǵdyry Yrǵyzda sheshildi dep jazǵan edik. Osyǵan tupa-týra sáıkes jaǵdaı – Orys eliniń taǵdyry Qalqa urysynda sheshilýi anyq. Bári bas qosqanda, ózderinen bes-alty ese kem tatardan jeńildi. Al jıyrma myń emes, elý-alpys myń, bálkim, júz, eki júz, úsh júz, tipti, bes júz myń jendet qaptaǵanda qaıtpek kerek? Bas qosý týraly úmit pen nıet adyra qalǵan. Árkim ózinshe jan saqtaýǵa tıis. Múmkin, dáp saǵan týra kelmeı, aınalyp óter, nemese basqa tarapqa keter. Sonyń ózinde... Qalqa urysynan syrt qalǵan, qatysyp úlgermegen soltústik-shyǵystaǵy Rıazan men Vladımır–Sýzdal kinázdikteri ǵana tuıaq serpýge jarapty. Rıazan qalasy úsh kúnde, al baıtaq astana Vladımır-Zalesskıı tikeleı shabýyldan soń bir jarym táýlikke jetpeı qulaǵan. Osynyń aldynda ǵana, Kolomna túbindegi, eki kinázdik kúsh qosqan aýyr maıdanda bar áskerinen aırylyp, qırap jeńilgen Vladımır ámirshisi Iýrıı Vsevolodovıch aýlaqqa bezip, jańa jasaq toptaı bastaǵan edi. Sıt ózeniniń jaǵasynda typ-tıpyl qazaǵa ushyraıdy.
Osy qandy joryqta Batýǵa qarsylyq bildirip, azdy-kópti qorǵanǵan qala, bekinister saýsaqpen sanarlyq, Rıazan men Vladımır bastap, bári de qıraǵan, qyrylǵan; sonymen qatar, kópshilik kentter kelisim boıynsha qaqpasyn qarsylyqsyz ashyp, mal-jany, bar jurtymen aman qalǵanyn kóremiz. Bul – 1237 jyldan 1238 jylǵa qaraǵan qys aılary. Batý bastaǵan qalyń qol budan soń kóktemde tústikke, Edildiń etegi, Qypshaq dalasyna qaraı jyljypty. Bul kezde jáne jalǵas jazda Móńke men Kúıiktiń eki túmeni uly darııanyń oń qabaǵyn túgeldeı beıbit jaǵdaıǵa keltirgen. Esebi, qypshaq qarýy maıyrylyp, keń qonys qana emes, kópshilik qaýym Joshy ulysynyń ǵuzyryn moıyndaǵan eken. Kelesi kezekte Tań (Don) men Úze (Dnepr) boıy, Qyrym men Teristik Qapqaz turǵan. Kóp uzamaı, úsh tarap ta baǵynyshqa túsedi. Sóıtip, 1240 – tyshqan jyly kóktemge qaraı Qypshaq-Orys joryǵy óziniń negizgi muratyn tapty. Endi sońǵy serpilis – ejelgi Rýs eliniń baıtaq astanasy, orystyń uıytqy jáne eń áıgili shahary Kıev baǵyty. Batys Qypshaqtyń ortalyq aımaǵyn janyshtaǵan soń, qarasha aıynyń basynda Batý bar áskerdiń negizgi tobymen Altyn munara, aıdyn qaqpaly Kıev shaharynyń túbine kelip toqtaıdy.
Bul zamanda Kıev – Orys jurtynyń beıresmı astanasy, bas kent qana emes, Eýropa shegindegi eń zor qalalardyń qatarynda. Jalpy aýdany – 400 gektar, halqynyń jıyn sany – 50 myń. Árıne, alystaǵy halıfat, jaqyndaǵy Máýrennahr qalalarymen salystyrǵanda, tym qorash kórinýi múmkin, alaıda, aıtqanymyzdaı, Eýropa ólsheminde áıdik, yńyrsyp, tolyqsyp turǵan ózgeshe shahar. Mán-mańyzy, halqynyń kóptigine qaraı, bekinisi de berik – úsh qabat eken. Tolyq qorshaýǵa túsedi. Áýelde tas-atar, ot-shashar serippelermen aıaýsyz tómpeshteıdi. Qamal qabyrǵasynyń bir bóligi qulaǵannan soń tikeleı shabýyl. Orys jylnamalarynyń rııasyz derekterine qaraǵanda, Kıev eki kún ishinde tolyǵymen jaýlanyp bitken. Ráshıd-ád-Dın toǵyz kúnge qaratady. Alǵashqy qursaý, daıyndyq, jappaı atqylaý kúnderimen qosyp eseptegende.
Kıevten soń, ótkendegi teristik-shyǵys sııaqty, tústik-batys – Volyn-Galıch aımaǵy da, keıbir qalalary uryssyz, endi bireýleri azdy-kópti qarsylyqtan soń, tutasymen moıyn usynypty. Al Orys eliniń teristik-batys qıyryna ázirge aıaq túspegen. Qolaıly jaǵdaı bolmaǵan, mursha kelmegen. Aqyrynda tym uzamaı, Batý hannyń Ortalyq Eýropa joryǵynan soń, el bıleýshileri óz aıaǵymen jetip, bodandyq nıet tanytpaq.
Sóıtip, bútkil Orys qaýymy Joshy ulysynyń dárgeıine bas urypty. Alda, keıingi orys jáne sovet tarıhshylarynyń aıtýynsha, úsh júz jylǵa sozylǵan «ıgo» – kiriptarlyq ahýal, búgingi bizdiń turǵydan qaraǵanda, Eýrazııalyq úsh júz jyldyq birlik zamany turǵan.
Ortalyq Eýropa maıdany
Shyńǵys han nusqaǵan, Uly Quryltaı alǵa qoıǵan barlyq mindet ornyna keldi. Osymen toqtaýǵa bolar edi. Alaıda, Batys joryǵy odan ári jalǵasady. Keıingi bir zertteýshiler Batýdyń jeke sheshimi dep shamalaǵan. Shynynda da, Dáshti-Qypshaqtyń bolashaq birligi men tynyshtyǵy úshin, bastalǵan isti yqtımal shegine jetkizý qajet edi. Oryspen irgeles qalyń qypshaqtyń eń úlken handarynyń biri Kúten Ortalyq Eýropa, Majar shegine ótip ketken. Baıaǵy, óziniń kúıeý balasynan tartyp, bútkil derlik Orys elin Qalqa qyrǵynyna bastaǵan qajyrly Kúten han. Azǵana jasaýylymen, jalǵyz ózi emes. Úı-jaı, mal-jan, ordaly jurtymen, jıyny qyryq myń shańyraq. Esebi, qyrylǵannan qalǵan, endigide qarý ustaýǵa jararlyq otyz-qyryq myń alaman. Sany qanshama bolsa da, burnaǵy-keıingi tynymsyz jeńilisterden soń jannan túńilgen jurt. Batýdyń uǵymynda, búgin bas saýǵalasa, erteń qaıryla shabýy múmkin. Shappasa da, keıingi qypshaq ishine iritki salýy, tym qurǵanda, basbuzar, teris oıǵa jeteleýi yqtımal. Bárin jınap qoıǵanda, munshama jurttyń bodandyqtan bezip, jańa ulys quramynan syrtqary qalýynyń ózi aqylǵa syımastaı. Basbuzar hannyń kózin qurtyp, qalǵan jurtyn keri qaıtarý qajet. Batý Majar-vengr koroli Belaǵa, birneshe márte elshilik attandyryp, óziniń «malshy-jalshy jurtyn» qabyldamaýǵa, el shetinen shyǵarýǵa talap qoıady. Alaıda, korol Bela jaǵynan ıligý joq, kerisinshe, arnaıy elshilerdiń ózi habarsyz ketipti: keıbiri orys jerinde qazaǵa ushyrady, endi bireýleri sol Majar tarabynda joıylǵan. Endi aýǵan bodandy qaıtarý ǵana emes, áýelde qypshaqty qabyl alǵan, keıinde beıbit elshilerdi túgel óltirgen korol Bela men onyń jurtyn jazaǵa tartý qajet eken. Sóıtip, Batý hannyń Ortalyq Eýropa joryǵyna jol ashylady.
Bul kezde árqıly sebeptermen Kúıik jáne Móńke hanzadalar elge qaıtqan. Eki túmen áskerimen. Batýmen áýel bastan kermar Bóri de óz ulysyna oralǵan. Batýdyń ǵuzyrynda Shyǵys Dáshtidegi, baıyrǵy úsh túmen qalady. Sonymen qatar, Baıdar bastaǵan Shaǵataı túmeni. Jáne Qadannyń ókimine kóshken, Túpki jurttaǵy, burnaǵy Qulqan jáne qaraılas aǵaıyndar jetegindegi bir túmen. Bizdiń esebimiz boıynsha, jıyny bes túmen. Árıne, úsh-tórt jylǵy maıdannan soń qatary seldiregen. Ondyqtar da, júzdik, myńdyqtar da tolyq emes. Alaıda, Batys Qypshaqtan qanshama jańa ásker jınaqtalǵan. Onyń ústine, keıingi bodandar – bulǵar men mordva. Jáne keshe ǵana jaýlanǵan orys ta kúsh qosypty. Bul jańa sheriktiń jıyn sanyn naqty aıtý qıyn. Áıtkenmen, ótken tórt jyldyq shyǵynnyń bar ketigi tolsa kerek. Sonymen, Batýdyń Batys joryǵyna Eke ulys týynyń astynda shyqqan áskerdiń uzyn sany elý myń shamasynda dep qoıalyq. Bizdiń áýelgi esebimizge sáıkes.
Eke Ulys qosyndary tórtke bólinip, Qarpat taýlarynyń ár tarabyndaǵy asýlardan ótip, kóp uzamaı-aq Ortalyq Eýropa – Vengr patshalyǵynyń shegine shyǵady. Batý han men Súbitaı bahadur bastaǵan negizgi lek 1241, mart aıynyń áýelgi aptasynda Montana asýyndaǵy kúzet áskerin yǵystyryp, Dýnaı darııa, Tıssanyń bir tarmaǵy Shaıo ózenine kelip jetedi. Barlaý jáne taıqyma urys úshin alǵa Sháıban hanzada bastaǵan bir túmen áskerin shyǵarypty. Bul kezde árqaısy bes myńdyq jasaǵy bar Qadan men Bójek tústik taraptan kirgen eken. Olar da jyljyp kele jatyr. Al bir túmen jáne qosalqy, shamasy tórt-bes myńdaı qypshaq, orys, mordva jasaǵyn bastaǵan Baıdar bárinen buryn, jyl basy, ıanvar aıynda qar men muzdy keship, Polsha shegine ótken edi. Ozǵyn áskerdiń negizgi maqsaty – Vengrııany yqtımal odaqtastar – Polsha, Moravııa, Bogemııa jáne jekelegen basqa da jaýynger jasaqtardan oqshaý qaldyrý eken. Bul kezde Polsha birtutas memleket emes, alaıda, jekelegen ıelikterdiń árqaısy da qýatty. Baıdar Tústik Polsha arqyly shapqyndap, áýelde Malopolska astanasy Krakovty qıratady, budan ári birneshe jeńisti urys ótkerip, aqyry Sılezııa astanasy Vrolav qalasyn basypty. Ishki bekinis – ıtadeldi qıratyp úlgermeıdi, qaterli shuǵyl habardan soń Legnıa kentine qaraı údere attanady. Bul jerde Sılezııa gerogy Genrıh Pobojnı (Piradar) qalyń ásker toptap jatyr eken. Taratyp aıtqanda: Joǵarǵy jáne Tómengi Sılezııa, Malopolska, Velıkopolska áskeri, jekelegen qala, kent quramalary, sonymen qatar, Germanııadan, Franııadan, Moravııadan shyqqan ryarlar – áıgili Tamplıer, Gospıtaler, Tevton ordenderiniń bas magıstrleri jebelegen temir-bolat jasaqtar. Qısapsyz qalyń qol. Sol zamandaǵy polıak tarıhshysy Matveı Mehovskıı júz myń dep atap aıtqan. Keıingi zaman tarıhshylary kemite kórsetedi. Qaıtkende, jetpis, seksen myńnyń ústinde. Bizdiń esebimiz boıynsha, aıttyq, Baıdardyń týy astynda baıyrǵy jurttan bir túmen, ıaǵnı nebári on myń, qosymsha, qurama jasaq – mordva, orys, burtas pen bulǵar, batys qypshaq – jıyny jarym túmennen aspasa kerek, bárin qosyp kelgende, on tórt-on bes myń jaýynger. Sheshýshi shaıqas Legnıa kentinen toǵyz shaqyrymdaı jerdegi, polıaksha Dobre-Pole, nemisshe Valshtatt – Jaısań Dala atalatyn, jataǵan qyrqalar arasyndaǵy jazań alqapta ótkerilgen. Tań azannan qarańǵy túnge ulasqan ǵalamat maıdanda kóshpendiler qarýy ústem shyǵypty. Bas qolbasy, el ıesi Genrıh Piradar jaraly qalypta tirideı qolǵa túsip, ólimge kesiledi, qaraqurym qalyń qol – álde jetpis, seksen myń, bálkim, Matveı Mehovskıı aıtqandaı, júz myńdyq qısapsyz ásker túgelge jýyq harap bolypty. Bul kezde Eke Ulys jaǵy, jeńisti urystardan soń, naqty esep úshin, ólgen jaýdyń oń qulaqtaryn kesip alyp, naqty sanaq júrgizedi eken. Áıgili polıak tarıhshylary – ǵadil jáne ultshyl Ian Dlýgosh pen bilimpaz Matveı Mehovskııdiń aıtýynsha, urystan soń kesip, jınalǵan qulaqtar týra toǵyz qapshyq bolypty. Sondaı ǵalamat, aıaýsyz qyrǵyn. 1241 jyl, 9 aprel.
Arada eki kún ótkende, Vengrııa shegi, Shaıo ózeni, oń jaǵalyq Mohı jazyǵynda, bul joly Batý han men korol Bela áskeriniń arasynda sheshýshi shaıqas ótedi. Vengr patshalyǵynyń bul maıdandaǵy áskeriniń jıyn sany, alman shejireleriniń aıtýynsha, seksen, álde júz myń. Negizinen majar bolǵanymen, bul da qurama: Batys Eýropalyq ryarlar jáne Shyǵys slavıan qosyndary bar. Al Batý hannyń áskeri otyz myńǵa tolar-tolmas. Alaıda, erligi asqan, urys tásilderi utymdy, ozyq Eke Ulys qosyndary jarym kúngi qyrǵynnan soń, aıqyn basymdyqqa jetedi. Bar áskerinen aırylǵan korol Bela áreń qashyp qutylypty. Legnıa shaıqasynan eki kún keıin, 11 aprel 1241.
Biz Eýropa sheginde ótkergen 2006-2015 jyldar mejesinde osy, qandy, áıgili eki urys dalasyn da kórdik. Legnıada, áýelde ulym Edige men esimderi nysanaly Batý, Baıdar deıtin nemereler jáne sońyra kelin, báıbishemmen, ataýly kún – 9 aprelde, jıyny úsh ret boldym. Shaıo – Mohı alańyna da, 2010 jyly, urysqa sáıkes 11 aprelde, balammen, nemerelerimmen birge baryp qaıtqan edim. Ótken ǵalamat urystar tarıhyna qatysty jer bederin naqty baıyptaý ǵana emes. Biz úshin mereı, maqtanysh bolsa, Ortalyq Eýropa jurty úshin ólsheýsiz qasyret maıdany. Qaıtkende, týǵan halqyńnyń ótken tarıhy. Búginge jetpegen, kóńilde elesi ǵana qalǵan aıdyndy rýhyń. Eshkim, eshbir tarıhtan óshirip tastaı almaıdy. Soǵan oraı, Shyńǵys han epopeıasynda barynsha bajaılap, jetkere jazdyq. Ilkide eskertkenimizdeı, jańa, derbes kitaptyń tolymdy bitimi úshin qarabaıyr qaıtalaýmen shektelip otyrmyz.
Hosh. Ondaǵan shaǵyn shaıqas, buryn-sońdy bolmaǵan eki úlken qyrǵyn maıdan – endigi kezek bizge keledi degen qaýippen bútkil Eýropa qaltyrap otyrdy deıdi. Eshqandaı amal joq. Ásker toptap qarsy shyqsań, ajal saǵatyn odan ármen jaqyndata túsedi ekensiń. Endigi bar úmit – raqymy mol qudaıda ǵana. Aqyry, jaratqannyń kómegi, álde shaıtannyń shyrmaýy – Attıla zamanynda bir bórikken Batys jurty, bul joly taza hrıstıan qaýymy, taǵy da aman qalypty. 1241 – syıyr jylynyń sońy, qazirgishe jeltoqsan aıynyń 11 kúni Shyńǵys hannyń tikeleı murageri, aqylman, meıirban, biraq keneýsiz maskúnem Óketaı qaǵan dúnıeden ótken eken.
Elge oralý
Bul kezde Majarstan tutastaı jaýlanyp bolǵan. Taqaý kórshileri túgel qıraǵan. Túp negizi keıingi Qazaq dalasynan qozǵalǵan, Muǵajjardy basyp, Edilden ótip, Qarpat taýlarynyń eteginde aıaldap, aqyry, Eýropanyń qaq ortasyna baryp túsken, kóp uzamaı-aq aıryqsha qýatqa jetken, tóńiregin túgel shapqyndap, órisin meılinshe keńeıtken majar jurty – Vengr koroldigi endi opyr-topyr jaǵdaıǵa túsip, oıran bolyp jatyr. Biraq Shaıodan soń toqtaýsyz qashqan, aqyry qazirgi Horvatııa sheginde boı jasyrǵan korol Bela qolǵa túspeı-aq qoıdy. Nebári bes myńdyq, biraq betine jan kelmes jaýynger jasaqty bastaǵan Qadan hanzada Adrıa teńiziniń jaǵasynan bir-aq shyǵady. Tárizi, áýelgi teńiz – Shúrjen sheginen ármen, shyǵysta bolsa, el ańyzyndaǵy, Shyńǵys han aıtypty-mys Sońǵy teńiz osy tárizdi. Sońǵy bolar, bolmas, ulan asyr joryqtyń aqyry eken.
Óketaı qaǵannyń kútpegen ólimi týraly habar Ortalyq Eýropaǵa bes aıdan soń áreń jetedi. Batý qıyr ozǵan Qadanǵa keri qaıtýǵa jarlyq beredi, ózi de bar áskerimen el betine burylypty.
Osy oraıda, burynǵy, keıingi tarıhnamada Batý hannyń Batys joryǵy nege orta joldan úzildi deıtin saýal týyndaǵan. Eń aıqyn jaýap orystan shyǵady. Aryda, Reseı ımperııasy zamanynda tarıhshylar, aqyn, jazýshylar tarabynan aıtylǵan. Keıinde sovettik qyzyl ımperııa kezinde dáıektelip, birjola bekitilgen. Barlyq másele uly orys halqynyń janqııar qajyr-qaıratyna baılanysty eken. Tatarlar mundaǵy jeke kinázdikterdi jaýlaý kezinde oısyraǵan shyǵynǵa ushyrap, ábden álsiregen edi, áıtse de, áýelgi aǵynymen Batysqa qaraı tóńkerildi. Alaıda, artta qalǵan Orys eli basqynshyǵa qarsy kúresi men qarsylyǵyn toqtatpady, tipti, kúsheıte tústi. Sondyqtan, kók jelkede Orys elin qaldyryp, budan ári uzap ketý – meılinshe qaterli. Aqyry, aıryqsha qaýip oılaǵan mońǵol-tatarlar at basyn keri burýǵa májbúr boldy. Orys qaýymy sonaý uly aqyn Pýshkınnen bastap, keshegi Chıvılıhın deıtin shalasaýat jazarmanyna deıin, biz bútkil Eýropany apat pen ajaldan saqtap qaldyq dep dabyldaıdy.
Shyndyǵynda... jańa jaýlanǵan Shyǵys Eýropa ázirshe birjola tynshymaǵan. Qypshaqtar narazy, tolqynyp tur. Bulǵar qaıta kóterildi. Mordva jáne basqa bir taıpalar da qarýly kúresin jalǵastyrǵan. Al uly Orys... typa-tynysh. Selt etken jel, áldenendeı kúbir-sybyr atymen joq. Eke Ulys áskeri jaýlaǵan, júrip ótken aımaqtar sózsiz baǵynysh tanytyp otyr. Ony az deseńiz, Batý hannyń Batys joryǵyna qosymsha ásker bergen. Júz bolar, myń bolar, orys jaýyngeri Legnıa men Shaıoda kórinip qalady. Iaǵnı, arttaǵy qarsylyq, Eýropany saqtap qalý qaıda, birge jaýlasqan. Sol Eýropany. Muny az deseńiz, keri qaırylǵan Eke Ulys áskeri el shetine jeter-jetpeste, burnada azat qalǵan orys kinázderiniń ózi birinen soń biri kelip, Batý hannyń aıaǵyna bas urǵan, bodandyqqa suranǵan. Boldy, bitti. Esebi, Batys joryǵyna toqtaý salǵan – qaıtpas qaharman Orys emes eken.
Dáp osy retpen Eýropa tarıhshylary men jazýshylarynyń da adasqany bar. Jabaıy kóshpendilerge temir-júrek Eýropa ryarlary aýyr soqqylar bergen, aqyry qıratyp jeńipti. Máselen, Legnıada. Jáne Moravııa – Olomoý túbinde. Bul ertegige danyshpan Góteniń ózi senip qalǵan. Záýde súıinip aıtqany bar. Az-maz saýatty Eýropa tarıhshylary keıinirek basqasha bir qısyn tabady. Endi ataýly jeńis te, jeńilis te joq. Alaıda, Eýropa ryarlarynyń erlik kúresi arqasynda, tatardyń tumsyǵy tasqa tıip, qısapsyz qazaǵa ushyrap, múlde tıtyqtaǵan eken. Budan arǵy maıdanǵa shydamaı, keri qaırylǵan.
Mine, osyndaı ǵajaıyp sheshimder.
Aqyry, tarıh ǵylymy birshama damyǵan HH ǵasyrda biraz jaǵdaıat basqasha baıyptala bastaıdy. Orystan tartyp, bútkil Eýropanyń tańdama áskeri qırap jeńilýi anyq. Alda – múlde derlik qorǵansyz Rım men Parıj turǵan. Biraq orta joldan at basy keri burylypty. Eń negizgi sebep – ıá, Óketaı qaǵannyń ólimi, osyǵan oraı Shyńǵys han memleketiniń bolashaǵy, ıaǵnı aldaǵy qaǵan saılaýynyń qam-qareketi. Qaıtkende, joryq ústindegi Batý men Baıdar, Qadan men Sháıban jáne Joshy ulysynyń sheginde qalǵan Berke men Toqaı-Temir, taǵy da qanshama hanzada Uly Quryltaıǵa qatysýy shart.
Mine, endi ǵana jobaǵa keldi. Eń basty sebep – taqtaǵy qaǵan óldi, arttaǵy qalyń el ıesiz qalmaýǵa tıis. Jáne Batý bastaǵan Joshy ulysynyń bolashaǵy da aldaǵy sheshýshi oqıǵalarǵa tikeleı baılanysty.
Árıne, Óketaı qaǵannyń ólimi – joryq jolynyń úzilýiniń basty sebebi. Alaıda, shuǵyl sheshimniń bar mánisi aldaǵy Uly Quryltaı, jańa qaǵan saılaýǵa daıyndyq jumystary ǵana emes. Bul kezde Batý hannyń Batys joryǵy óziniń negizgi maqsatyna jetken. Beıbit elshilerdiń zorlyq ólimine jaýapker Majar patshalyǵy myń san áskerinen aırylyp, qalalary qırap, tas-talqan jeńildi. Al áýelgi bir kiltıpan – bosqyn qypshaq máselesi ózinen ózi sheshilgendeı. Majar jurtynan pana tapqan baıaǵy Kúten han, parasatty, jaýynger korol Belaǵa qaıshy alpaýyt ataýlynyń aqylsyz, topas, biraq sheshimtal ozbyrlyǵy nátıjesinde qapııa qazaǵa ushyraǵan. Orysty alyp, endi Majar shegine shabýy múmkin Tatarǵa qosylyp, ishten tozdyrýy múmkin degen qısynsyz kúmánmen. Budan soń, qarýly otyz-qyryq myń qypshaq áskeri, úı-jaıy, mal-basymen, tizginin teriske buryp, túp kóterile qozǵalyp, Majarstannyń biraz aımaǵyn oırandap, Bolǵarııa shegine ótip ketipti. Tupa-týra tatar shapqyny qarsańynda. Iaǵnı, Batys joryǵynyń negizgi bir kiltıpany ózinen ózi ornyn tapty degen sóz. Al el aýǵan qypshaq máselesi ýaqyt oza kele, ońynan sheshilýge tıis. (Shynynda da, kópshilik bóligi tym ári uzamaı, beıbit jaǵdaı, óz erikterimen Joshy ulysynyń quramyna quıylǵan eken.)
Tosyn joryqtyń ekinshi bir, áýelgiden mándirek, naqty deregi aıtylmasa da, yqtımal sebebi – Joshy ulysynyń aýmaǵyn odan ármen keńeıtý, jańa, qosymsha qonys jóni bolsa kerek. Bálkim, osy keleshek qajeti, bálkim izgilik, janashyrlyq jóni, Batý Majardyń qıraǵan qalalaryn ońdaýǵa, eń bastysy – jappaı asharshylyqtyń aldyn alyp, azyq-túlik jaıyn qamdaý úshin aýyl sharýashylyǵyn qalpyna keltirýge jarlyq beredi. Árıne, áýelde estigen, shamalaǵan, keıinirek kózben kórgen jaǵdaıat – Ortalyq Eýropanyń aýa raıy Eýrazııa ólkesimen salystyrǵanda birshama jumsaq eken. Tirshilikke de, sharýaǵa da utymdyraq. Bul qolaıly óńir – ormany sırek, alasy, ashyq dalańy kóp, jasyl jazyq – Majar ólkesinen bastalyp, búgingi memleketter shekarasy boıynsha, Slovakııanyń biraz jerin qamtyp, odan ári Avstrııanyń shyǵysy, Serbııa men Horvatııanyń, Slovenııa men Bosnııanyń teristigin alyp jatqan Pannonııa alaby. Shóbi shúıgin, sýy mol. Dáshtidegi biraz jurtty túp kótere kóshirip ákelse nesi bar. Biraq áýelde qyzyqqan Batý oılanyp, tolǵana kele bul taraptan aınysa kerek. Jaıqyn Edil, tunyq Tań (Don), berekeli Úze (Dnepr) darııalarynyń boıy – qysy qatańyraq bolsa da, bar jaǵynan oraıly, halqy baılyqqa bógip, sán-saltanatymen shalqyp otyr. Ras, ázirshe dúrbeleń basylǵan joq, biraq kóp uzamaı-aq áýelgiden de yrysty jańa zaman ornaýǵa tıis. Osy sheksiz baıtaq, uıyqty ólkeni birjola baýraý kerek.
Endigi bir, bizdiń jurtqa áýelde tań kóringen, keıinde jırenish týǵyzǵan erekshe bir jaǵdaıat – Eýropa halqynyń taqyr-taza kedeıligi. Bar jaǵynan alǵanda. Qytaıdyń jibegi men Máýrennahrdyń úlpek matalary qaıda, ádepki altyn, kúmis, qymbat qazyna ataýly joqqa jaqyn. Myńǵyrǵan mal kórinbeıdi, jaıqalǵan egin de shamaly. Mundaǵy qaýym tamaǵyn qalaı asyrap otyr derlikteı. El-jurttyń turmysy jupyny ǵana emes, meılinshe jadaý. Shaǵyn aýyl, kentteri suryqsyz, shaharlary ybyrsyp, osy sózdiń týra maǵnasynda sasyp, shirip jatyr. Úlken qalalardyń eshqaısynda taza sý keltiretin hám bylǵanysh, nájis ataýlyny syrtqa aǵyzyp áketetin jerasty qubyry atymen joq eken. Úlken de, kishi de dáretin taqaý jer, kóshe qaltarysynda atqara beredi. Kóbine-kóp óz úılerinde, qysh saptaıaqqa. Árıne, onysyn tań asyryp, kún ozdyryp saqtap otyrý múmkin emes. Soǵan oraı utymdy ádisin taýypty. Sol mezetinde, kez kelgen ýaqytta terezeden, birinshi ǵana emes, ekinshi qabattan da, syrtqa aqtara salmaq. Keıde ótip bara jatqan attyly, jaıaý kisiniń basyna. Jáne tań emes eken. Óstip, onsyz da tar kósheleri únemi bylyǵyp jatady, qysqy aıazda bolmasa, jylymyq kezinde, ásirese qar erigen kóktem, jańbyr jaýǵan jaz ben kúzde balshyqpen aralasyp, naıqalyp turmaq. Jaıaýdyń tobyǵyna jetetin, attardyń shashasynan asatyn byljyr. Árıne, qala ataýlyda taza aýa atymen joq. Kúndiz de, túnde de, qysta da, jazda da – jyl boıy ıistenip, ańqyp jatady. Dem ala almaısyń. Jańa ǵana ishken adal asyńdy aqtaryp salsań ǵajap emes.
Álbette, bizdiń aǵaıyndardyń áýelgi kórgeni – Vengrııa, Polsha, Sılezııa, Bogemııa men Moravııa, ishinara Avstrııa shegi. Búginde maǵlum bolǵandaı, arǵy jurty – Batys Eýropanyń da ońyp turǵany shamaly eken. Franııa men Italııa, Ispanııa. Dáp osyndaı sasyq pen qorys. Tipti, keıingi HVIII ǵasyrdyń ózinde Parıj ben Rım, tipti, franýzdyń áıgili Lıýdovık korolderiniń saraıyndaǵy sáýletti arıstokrattar men ásem áıel zaty saraı irgesindegi baq ishinde – aǵash pen buta túbinde dáret syndyrǵan. Onysy da jón. Butyna jibermeıdi ǵoı. Sonda, anaý úlkenin qaıtpek? Ol da op-ońaı. Syrttaǵy turypty, korol saraıynyń ishinde kez kelgen qaltarys múıiste jeńileıe beredi. Sóıtip, amal ne, korol turaǵynyń ózi únemi múńkip turǵan...
Aldyńǵy qatarly Eýropa osyndaı bolǵanda, ormandaǵy orystyń jaǵdaıyn oısha elestetý qıyn emes. Qalasy dep sondaı. Al úıleri úıshik – egeýquıryq qaptaǵan, búrge men qandala órip, taraqan basqan, qapyryq, tar kepeler.
Endi mine, erteli-kesh bizden úırengeni bar, áıtip-búıtip ózderi jetkeni bar, aqyr-dúnıe teris aınalǵanda, oqys serpilgen Eýropa jańadan shyqqan ot qarýdyń kúshimen bútkil álemdi tabanyna saldy. Sóıtip, bir zamandaǵy shyn jabaıy, kembaǵal jurttyń jańa ıdeologtary bizdiń bar jaǵynan ozyq turǵan ata-babamyzdyń kembaǵal turmysy, tómen mádenıeti týraly qymsynbaı jazyp jatyr. Jáne bizdi de osyǵan ılandyryp qoıdy.
Uzyn sózdiń qysqasy, Eýrazııa keńistigin erkin jaılaǵan bula jurtqa ol zamandaǵy batys halyqtarynyń ózi – qunsyz, qonysy – múlde qajetsiz eken. Mine, Adrıa teńizine jetken at basynnyń keri burylýynyń negizgi sebebi.
Ras, qaǵannyń ólimi, óliminen de zardapty shyǵýǵa múmkin keıingi saldary árqıly jaısyz oıǵa, qajetti qam-qareketke jeteleıdi. Áıtse de, ázirshe kóldeneń bireý ortalyq ókimdi zorlyqpen basyp alýy múmkin emes. Bárin de aldaǵy Uly Quryltaı sheshpek. Batý han áýelde asyǵa qozǵalsa da, kóp uzamaı sabasyna túsipti. Endi meılinshe baıyppen jyljıdy. 1242 jyly kóktemde bastalǵan keri sapar – zor maıdan, úlken jeńisterden sońǵy demalys, mereke esepti, bir-eki aıdan soń Dýnaıdyń eteginde tynys tabady. Jappaı damyl. Jaz ótip, kúzden ozyp, qystan asyp, kelesi 1243 – qoıan jylǵy kóktemge deıin.
Árıne, osynshama mazań ýaqyt, el irgesi derlik taqaý aımaqta, aldaǵy ulyspen baılanys kúsheıe túsken. Barys, kelis, habardar qatynas qana emes, qajetti ákimshilik sharalary. Aqyry. Batý hannyń ǵuzyryndaǵy bar ásker qozǵalysqa túsedi. Kóp uzamaı, Valahııa men Moldavııa arqyly Dáshti-Qypshaq shegine ótipti.
Qajetti bir dáıekteme
Altyn Orda tarıhy qaı ǵasyr, qaı jyldan bastalady?
Aıtý ońaı sııaqty. Ońaı bolǵandyqtan árqıly túıin jasalǵan. Bul jerde másele ataýda emes, mániste.
Naqty «Altyn Orda» termıni HVI ǵasyrdyń orta shenindegi orys tarıhı jazbalarynan kórinis tapqan. Endigi ótip ketken áıdik memlekettiń ataýy retinde. Qaıdan, qalaı shyqqanyn anyqtaý qıyn emes. Áýelde Qaraqorymdaǵy qaǵannyń, keıinde Dáshti-Qypshaq ámiriniń basty ordalary. Altyndy Orda, Altyn Saraı. Bútkil ulys sheginde. Al orysta, ádepki qatynasta – Orda. Sán-saltanatyna sáıkes Altyn Orda. Ázirshe memleket esimi emes, ortalyq bılik orny. Biraq sol áýelgi zamannyń ózinde qosymsha nyspy retinde qoldanylǵan sııaqty. Keıingi kezeńde birte-birte tarıhı ádebıette jıi aıtylyp, aqyry birjola ornyqty. Altyn Orda – endi áldebir sáýletti, negizgi, resmı úı-jaı emes, tutas bir memleket ataýy retinde. Shyǵys pen Batysta, barlyq aıǵaqtaý, zertteý nusqalarda.
Qashanda memleket tarıhy onyń ataýynan bastala bermeıdi. Áýelde bir, keıinde ekinshi ataý, onyń ózi orta joldan ózgerip jatýy múmkin. Iaǵnı, Altyn Orda memleketiniń keıingi, qalyptasqan ataýy onyń tý kótergen mezgilimen sáıkespeıdi. Sonda, Eýrazııalyq alyp memleket qaı ýaqyttan bastaý almaq? Ár kezde, kúni búginge deıin árqıly baılaý ushyrasady.
Kóbine-kóp 1269 jyl, áıgili Talas quryltaıy ótken meje aıtylady. Móńke qaǵannyń 1259 jylǵy kútpegen óliminen soń Eke Moǵul ulysynyń shyǵys jáne ortalyq bóligindegi qııan-keski azamat soǵysy, ımperııa astanasynyń jat jurt túkpiri – Pekınge kóshýi, osyǵan oraı ortalyq ókimge qarsylyq nátıjesinde týyndaǵan alalyq qana emes, birjola ydyraý – aqıqat shyndyqqa aınalǵan. Talas quryltaıy burnada birshama qalyptasqan, ashyq, jarııa jaǵdaıdy resmı túrde aıǵaqtap, bekitti. Burnaǵy bólshek ulystar endi týǵan jurtynan múlde derlik qol úzip, áldebir qıyrda otyrǵan Qubylaıdy Eke Moǵul memleketiniń eń joǵarǵy, zańdy qaǵany dep tanymaıdy, ásker kúshimen bılikti basyp alǵan antbuzar ǵana. Tipti, qylmysker. Demek, endigi Qytaı patshasymen aralyq ashyq bolýǵa tıis. Budan ári Joshy ulysy, Shaǵataı ulysy jáne Óketaı áýleti – árqaısy óz ıeligin, jańa shekaralaryn bekitedi. Iaǵnı, bári de birjola azat, osy qatarda Altyn Orda ulysy da tolyq erkindik aldy degen sóz. Óz aqshasy, óz nızam, tártibi bar derbes el.
Anyǵy – bul da shartty meje bolatyn. Shyn mánisinde Óketaı qaǵannan sońǵy kezeńde Batý jekeleı ókim qura bastaǵan. Aralyqtaǵy qatyn-patsha túgili, zańdy qaǵan Kúıiktiń ózine sózsiz quldyq urmaıdy. Birer jyldyq tolqyma, Kúıiktiń óliminen soń eńsesi kóterile túsken. Endi, resmı túrde bútkil Shyńǵys han áýletine Aǵa. Móńkeni óz qolymen taqqa otyrǵyzdy. Budan áride rásim saqtap, shartty túrde Eke Ulys quramynda sanalǵanymen, bútkil Batys óńirdiń dara bıleýshisine aınaldy. Iaǵnı, Altyn Ordanyń tý kóterýi – Batý hannyń Batys joryǵyna jalǵas 1242 jyldan bastalmaq. Biraq bul da ushqary esep. Shyndyǵynda, uly qaǵan Shyńǵys atasy kóziniń tirisinde Batýdy bútkil Dáshti-Qypshaq ámiri dep bekitip ketti. Iaǵnı, qazirgi tilge kóshirsek, áýelden-aq avtonomııalyq ulys. Esebi, 1227 jyl. Alaıda, budan buryn dáp osyndaı ókimge jetken Joshy tur.
Biz ǵana emes, ár taraptaǵy tarıhshy, zertteýshi qaýymnyń birshama bóligi Altyn Orda tarıhyn osy Joshy hannan bastaıdy. Jáne keıbir eńbekte naqty aıtylypty. 1222 jyl. Keıde 1225 jyl. Joshydan bastaýy qısyndy, biraq dáp osy 22-jyldyń da, 25-jyldyń da eshbir reti joq. Tııanaqsyz, buldyr meje. Horezm joryǵynyń aqyry demesek. Onda áıgili Qulanbasy quryltaıy ótken 1223 jylǵa toqtasaq kerek qoı. Qaǵan ákesi Joshynyń endigi ıeligin birjola bekitip bergen.
Alaıda, jańa bir kiltıpan shyǵady. Shyńǵys hannyń ǵuzyry boıynsha, Dáshti-Qypshaq úlken ul Joshynyń enshisine, Horezm maıdany bastalar qarsańda, tárizi, 1219 jyly atap berilgen. Biz bul mejeni de tolyǵymen qabyldamas edik. Anyǵy, odan da buryn, tipti, Shúrjen soǵysynyń sońy, 1216 jyl, tyń tynys kezinde. Endigi kezekte, kıiz týyrlyqty qaýymnyń shetkeri jáne eń bir úlken bóligi – Qypshaq máselesi kóterilgen.
Uly qaǵannyń ataýly jarlyǵynan keıin, 1218 jyldyń uzyna boıy, Joshy Shyǵys Dáshtini bastan-aıaq adaqtap shyqty. Shartty túrde deıik, qazirgi Qazaq dalasyn Eke Ulys quramyna keltirdi. Biraq ázirshe birjola bekite alǵan joq. Osyǵan oraı, Joshy Shyǵys Dáshtini tolyq baýraǵan eń negizgi, tańbaly jyl – 1220 der edik.
Shyńǵys hannyń ulanǵaıyr Horezm joryǵynyń bir tarmaǵy – Shyǵys Dáshtini birjola ıgerý bolatyn. Úlken ul Joshyǵa basqa tarap emes, Syr boıyn jaýlaý júkteledi. Budan ári – baıtaq Sary-Arqa. Túıindep aıtqanda, keıingi Qazaq Ordasy, búgingi Qazaq respýblıkasynyń shegi tutasymen. Joshy ózine tapsyrylǵan mindetti artyq qantógissiz, tezinen jáne abyroımen atqaryp shyqty. Osyǵan oraı, búgingi qazaq dalasynyń Shyńǵys han ımperııasy quramyna qosylýy – osy 1220 jyl dep belgilenýge tıis.
Joshy Horezm maıdanyna Úrgenishti jaýlaý kezinde ǵana qatysty. Bas qala jáne bútkil ýállaıat bolashaq Joshy ulysynyń quramyna enýge tıis edi. Úrgenish alynǵan soń bar áskerimen Shyǵys Dáshtige qaıtyp oraldy. Ataýly ulysynyń bas ordasyn Ulytaýǵa ornatypty. Óz sózin az-maz óńdep, qaıtalap aıtsaq, sýy bal, shóbi shúıgin, aýasy hosh Dáshti-Qypshaqqa, ıaǵnı keıingi Qazaq Dalasyna jeter qonys jer álemde joq eken. Qutty mekenge birjola ornyqqan Joshynyń aqyry osy Ulytaýda tynym tapqany belgili.
Sonymen, jınaqtap aıtsaq, ǵalamat Eke Moǵul ımperııasynyń quramyndaǵy avtonomııalyq Joshy Ulysynyń irgesi bekip, týy kóterilýi – 1220 jyl bolady. Arada jıyrma jyl ótpeı, qanatyn keńge jaıyp, bútkil Dáshti-Qypshaq – Eýrazııa qurylyǵynyń jarym jerin qamtyǵan uly memleketke aınalǵany maǵlum.
«Joshy ulysy» – búginde qaıta jańǵyryp, kópshilik qabyldaǵan ataý. Sonymen qatar, áýelgi Joshy ulysy – Dáshti Qyshpaq ólkesin shyǵys tarıhshylary ár kezde Berke ulysy, Ózbek ulysy, Toqty ulysy dep te ataı bergeni belgili. Biz barlyq zamanǵa ortaq, ári Batys pen Shyǵys tarıhnamasynda ornyqqan Altyn Orda ataýyn maqul kórer edik. Sonymen qatar, ulystyń negizin salǵan jáne aqyr sońyna deıin tikeleı urpaqtary bılegen alyp memleketti Joshy ulysy dep ataý da qısyndy jáne ǵadiletti. Iá, aıtpaqshy, syrttaı Qypshaq memleketi, Qypshaq patshalyǵy, óz ortasynda Uluǵ Ulys deıtin ataýlar da qoldanylǵan. Jáne jalpylama – Dáshti-Qypshaq. Bul negizgi ataýlardyń barlyǵy da ózara mándes, artyǵy, kemi joq, naqty. Áıtse de, shashyratpaı, Joshy ulysy Altyn Orda desek anyǵyraq bolar edi. Nemese, tek qana Altyn Orda.
(jalǵasy bar)
