Mūhtar Maǧauinnıŋ "Altyn Orda" romany jyl basynan berı "Jūldyz" jurnalynda jaryq köre bastady. Qaŋtar, aqpan aiyndaǧy sandarynan keiın taiauda nauryz aiyndaǧy sanynda tızbektı jalǧasy jaryq körmek.
Romannyŋ alǧaşqy bölımı būdan aldyn "Jūldyz" jurnalyna cılteme jasalyp, "Adyrna" saitynda jariialanǧan. "Altyn Ordanyŋ" osy jurnalda qaŋtar aiynda jaryq körgen bastapqy bölıgınıŋ jalǧasyn nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
BATYS JORYǦY
Ūly qaǧannyŋ taŋdama nemeresı
Şyǧys Däştı ämırı, dala jūrty han dep tanyǧan Joşy köldeneŋ qazaǧa ūşyraǧan şaqta, onyŋ ekınşı ūly, jaŋa ūlys – bolaşaq Altyn Ordanyŋ ırgesın berık bekıtken Batu on segız jasta eken. Arada ai ötpei, Taŋǧūt joryǧynyŋ aldynda tūrǧan Şyŋǧys hanǧa qaraly habar jetedı. Qasterlı ülken ūl ǧana emes, bolaşaq taq mūragerınıŋ mezgılsız ketuı – ülken qaiǧy. Qaǧan Ūlytauǧa ınısı Temuge Otşygendı attandyrypty. Qaitqan äkesınıŋ ornyna endıgı el iesı retınde Batudy äigıleu jäne ärqily äreke şyǧa qalsa, jūrtty tynyştandyru üşın.
Batu Joşynyŋ ekınşı jūbaiy, qoŋyrat Ükı-qatynnan tuǧan. Alǧaşqy qatyn, ol da qoŋyrat qyzy Sartaqtan tuǧan Ordanyŋ joly ülken edı – tūŋǧyş ūl. Alaida, Däştı-Qypşaq jūrtyna ökımdık taŋdauy Batuǧa tüsedı. Keiıngı zertteuşıler ärqily boljal aitqan. Sonyŋ eŋ bastysy – Ükınıŋ äkesı Alşy-noiannyŋ ülken ana Börtege tuystyq jaqyndyǧy. Bıraq būl – şeşuşı sebep bolmauǧa tiıs. Ämända, Şyǧys hannyŋ kısı tanuynda qapy joq. Jäne jeke bas, jaqyn jamaǧat emes, el müddesı bırınşı orynda. Batu bala kezınen-aq qaǧan-atanyŋ oŋ nazaryna ılınse kerek.
Bız Şyŋǧys hannyŋ otbasylyq, pendelık ömırı turaly syrttai ǧana bılemız. Tuǧan ūldaryn, ärine, köşpendılerdıŋ ǧasyrlyq dästür-salty boiynşa tärbieledı: üi-ışındık ädep pen räsım jönın aitpaǧanda, ekı-üş jasynda aşamaimen atqa mıngızdı, tört-bes jasynda sadaq tartuǧa baulydy, būdan soŋ aŋşylyq, äskeri oiyndar; äuelde bärın derlık özı atqarsa, keiın atauly nökerler bekıtıldı. Qaitkende, äke paryzymen qatar, bolaşaq el bileuşı, äskerbasy retındegı erekşe mınez qalyptasyp, mındet, paryzyn ūǧuy şart. Sondyqtan eresek ūldaryna Ūlystaǧy basqa da bahadūr, noiandar qatarlas qaraidy. Meiırban, keŋ ǧana emes, qatqyl ämırşı, synşyl ūstaz. Būl jaǧdai bızge Joşynyŋ alǧaşqy, Kem-Kemjüt joryǧynan aiqyn tanylǧan. Osy oraida, basqa da jaǧdaiattarmen qatar, Horezm maidany kezındegı özgeşe bır şetın oqiǧa naqty mysal bolar edı. Soǧystyŋ soŋǧy kezeŋı, 1221 jyl, qoŋyr küzde Bamian qamalynyŋ tübınde Mütıgen (Mütıken) deitın nemeresı qaza tauypty. Şaǧataidyŋ er jetken ülken ūly, otau kötergen, bala süigen jas jauynger. Şyŋǧys han Mütıgendı airyqşa jaqsy körgen eken. Tärızı, qarşadai kezınen bastap. Al Horezm joryǧy kezınde ünemı qasynda ūstaidy. Aqyry, Gindukuş tauly ölkesındegı, Ündıstanmen şekaralas tereŋ aŋǧardaǧy Bamian qamalyn qorşalau kezınde sadaqqa ūşypty. Qaǧan özegı örtenıp, airyqşa küizelgen eken. Qolma-qol taqau töŋırektegı Şaǧataidy jäne Öketai men Tölenı aldyna keltıredı. Äuelde, balalarymen bas qosqan dastarqan üstınde, keide menı jüre tyŋdaisyŋdar dep jorta renış bıldırıp, būl qatarda Şaǧataiǧa şüilıgedı. Bärı de taŋ, äsırese Şaǧatai, eşqandai kınäsı joǧyn aityp aqtala bastapty. Sodan soŋ qaǧan-äke qazır saǧan ne aitsam da köteresıŋ, jylap-syqtauǧa jol joq, aqyryna deiın ünsız tyŋda dep baryp, kütpegen qazany estırtedı. Şaǧatai ün-tünsız, şögıp otyryp qaldy deidı. Qaǧan-äkenıŋ ılkıdegı jarlyǧy boiynşa, typyr etuge, dymyn şyǧaruǧa batpaǧan. (Tarihi emes, epostyq «Qasterlı şejırede» – köp aldy, ūly qūryltai üstınde qaǧan äkesı men tuǧan anasyn qatarynan qorlap, bırın – Joşy senıŋ ūlyŋ emes dep, ekınşısın jau tūtqynynan oljabai bala äkeldıŋ dep, bütkıl Ūlystyŋ basty kısılerı aldynda masqaraǧa ūşyratatyn, hanym-anasynyŋ etegın aşyp, qaǧan-äkesıne arsyldaityn, keiıngı zertteuşıler men jazarmandar sol qalpynda, aqiqat şyndyq retınde baiyptaǧan qisynsyz körınıstıŋ oidan şyǧarylǧan bas keiıpkerı Şaǧatai.) İä. Qaharly Şyŋǧys hannyŋ betıne kım kelmek. Tuǧan ūly bolsa da. Äkenıŋ eskertuınen soŋ, tysyr etuge şamasy kelmei, ışten tynǧan, aqyl esı şaiqala qūmyqqan Şaǧatai, dastarqannan soŋ ǧana, oŋaşa şyqqanda, bar şerı tarqamasa da, kökıregın keŋıtıp, aǧyl-tegıl jylaǧan eken. Köldeneŋ jūrt aldynda syrtqa syz bermegen, qatulansa da qaiyspaǧan Şyŋǧys hannyŋ özınıŋ qaiǧysy, qaiǧy nätijesındegı aşu-yzasy äldeneşe ese bolypty. Üstırt şabuylmen Bamian qamalyn tezınen basyp, bekınıs ışındegı tırı jan tūrypty, it pen mysyqqa deiın tügel öltırıp, qorǧandy bai şahardan ine sabaq jıp aldyrmai, säulettı sarai, qalqiǧan qūrylys ataulyny tügel jermen-jeksen qylyp qiratypty. Jäne şahar ornyn qarǧys atqan jer dep jariialap, aldaǧy zamanda da tırı jan baspauǧa būiyrady jäne tūraqty meken, üi-jai saluǧa tyiym jasalady. Jihanger ataulynyŋ keibır rettegı meiırımsız qataldyǧy ǧana emes, ūly qaǧannyŋ tuǧan nemeresıne degen özgeşe köŋılınıŋ aiǧaǧy. Būdan soŋ jüz jyl ötedı, ekı jüz jyl ötedı. Mıne, arada segız ǧasyr, Bamian qisary künı bügınge deiın qaŋyrap, jairap jatyr. Jer tarylǧan, almaǧaiyp zamannyŋ özınde tırı jan baspaǧan. Töŋıregı lyqsyp tūr, al qamal şegı – bıryŋǧai tegıstelgen, biıkşe qyratqa ainalypty. Aero-foto körınısterınen naqty tanylady.
Şyŋǧys han tuǧan balalardan soŋǧy nemerelerın jer betındegı ǧūmyryn odan ärmen jalǧastyratyn asyl tūqym ǧana emes, säulettı patşalyǧynyŋ bolaşaq ielerı, tozbas ǧūmyrdyŋ kuäger nysandary dep qaraǧanyn köremız. Qai-qaisyn da aldynan ötkerıp, keleşegın boljaǧandai, tılek-batasyn aitqan siiaqty. Mäselen, Horezm maidanynan qaitar jolda, Emıl özenınıŋ boiynda orda tıgıp, tynystap otyrǧan kezde Börte-qatyn bastaǧan bıraz aǧaiyn aldynan şyǧady. Tärızı, Börtege selbes taǧy bır qūrmettı qatyndar. Jäne jasy kışı nemereler. Būlardyŋ ışınde on jasar Qūbylai men segız jasar Qūlaǧu bölıp aitylady. Bolaşaq ūly märtebelerı ǧana emes, taŋbaǧa tüsırgen tarihşynyŋ qolaiyna qarai. Ūly qaǧannyŋ ūrpaǧyna ümıt artqan senımı jäne balajan mınezın köremız. Nemerelerınıŋ alǧaşqy sättı aŋşylyǧy qūrmetıne bas barmaqty mailau räsımın jasady deidı. Jäne osy oraida Qūbylaidyŋ salmaqty, qalypty jaǧdaiyn, jäne Qūlaǧudyŋ qatqyl, şeşımtal mınezın bırden aŋdapty. Sondai-aq, özınıŋ taǧy bır nemeresı, bolaşaq qaǧan Küiıktı onşama ūnatpaǧany turaly da janama derek saqtalǧan. Taŋǧūt joryǧy aldynda atauly enşı sūrap kelgen Küiıkke, tiesılı sybaǧaŋdy äkeŋ Öketaidan alasyŋ, al sen özıŋ eŋ aldymen densaulyq jaǧdaiyŋdy oila dep, bılgır täuıppen ūştastyryp, elge qaitarǧany bar.
Şynyn aitqanda, Joşynyŋ ūly Batuǧa közqarasy turaly eşqandai naqty derek saqtalmaǧan. Ärine, äuel bastan-aq talai ret kördı. Al 1223 jyly, jazǧytūrym, bügıngı Oŋtüstık Qazaqstan, Qūlanbasy degen jerde, ūly joryqtyŋ sätımen aiaqtaluyna arnalǧan qūryltai men dübırlı toida Joşynyŋ Orda men Batu jäne basqa da ūldaryn alyp keluı kümänsız. Būl top nemereler qaǧan-atanyŋ därgeiıne qūldyq ūrdy, jüzın körsetıp, alqau sözderın estıdı. Keiınde maǧlūm bolǧandai, Joşynyŋ ūldary bırınen bır ötedı. Al Batu būdan būryn-aq synǧa tolsa kerek. Qaitkende, ertelı-keş bar bolmysyn naqty tanuy haq, Joşynyŋ köldeneŋ qazasy turaly estısımen-aq, bırden alǧa şyǧaruy basqaşa oilauǧa jol qaldyrmaidy.
Iаǧni Batu – bolaşaq Saiyn han da äuel bastan ūly qaǧannyŋ airyqşa ümıt artqan süiıktı nemerelerınıŋ qatarynda bolǧan.
Jaŋa şapqyn qarsaŋynda
Batudyŋ ielıgıne köşken Joşy ūlysynyŋ äuelgı aumaǧy – şyǧysta Ertıs özenınen bastalyp, batysta Jaiyqtyŋ sol jaǧalyǧy, tüstıkte Balqaş kölınen tartyp, Şudyŋ aiaǧy, Seihūn – Syr-dariianyŋ ūzyna aǧysy jäne Aral teŋızınıŋ etegınen Jeihūn – Ämu-dariianyŋ atyrauy – Ejelgı Horezm uälaiatynyŋ ūiyqty ortalyǧyn qamtyp jatqan. Ūlan-baitaq qonys. Äzırşe, bolaşaq Ūlūǧ Ūlystyŋ şyǧys bölıgı – jarym jūrty ǧana. Äitkenmen, halqy darqan, jerı bai, ärı keŋıs – tūtas bır patşalyq eseptı.
Älbette, jaŋa ämırşı Batudyŋ alǧaşqy şaruasy – äke ısın jalǧastyru ǧana emes, ūlystyŋ etek-jeŋın jinaqtap, ondaǧy būrnaǧy jūrt pen kelgınşı şyǧys türıkterın özara ūiystyra tüsu bolsa kerek. Şyndyǧynda, batystaǧy qypşaq-türık pen şyǧystaǧy tatar-türıktıŋ qalyptasqan ūiasy bıreu-aq: Ejelgı Türık qaǧanaty. Al köpşılık qauymnyŋ qaq jaryla bölınuı – IH–H ǧasyrdan berıde ǧana, iaǧni būdan ekı, üş jüz jyl būryn bır memleket qūramynda bolǧan aǧaiyndar qaitadan tabysyp jatyr.
Joşynyŋ qazasynan soŋ el ışınde äldenendei qaişylyq, būra tartu bolmaǧan siiaqty. Al jaŋa ūlyq Batudyŋ tızgını – qaǧan-atadan soŋ bilıkke kelgen äb-aǧa Öketaidyŋ qolynda. Batu Tatar dalasynyŋ şegı, endıgı astana Qaraqorymda 1229 jyly ötkerılgen Ūly qūryltaiǧa qatynasady. Öketaidy qaǧan köteru räsımı. Būdan soŋ elıne qaitsa kerek-tı. Bıraq Öketai qaǧan öz qasynda ūstap qalady. Aqyl, keŋes, jaŋa oryn, jaŋa jaǧdaiǧa ikemdeu. Izınşe, 1230 jyly küzde Şürjen maidany qaiyra aşyldy. Batu, tärızı, äsker bastauşylar qatarynda emes, qaǧannyŋ därgeiındegı qosşy nöker retınde qatysty. Ünemı derlık tıkelei ǧūzyrynda. Äb-aǧaǧa bar ısı ūnasa kerek. Osy jaŋa maidanda jürgende naqty suretı salynypty. Keiınde Pekindegı imperator saraiynan tabylyp, tarihqa jariia bolǧan. Jiyrmaǧa jaŋa kelgen, saqal-mūrty şyqpaǧan symbatty bozbala. Qytai ülgısındegı qymbat kiımdı. Belıne semser ılgen, qoramsaqty arys sadaq bailanǧan. Qiǧaş qas, qiyq köz, salqyn jüzdı. Qytai suretşısı özıne qarai būryp kettı desek te, özındık, erekşe bıtımı aiqyn tanylady. Keiınde közbe-köz körgen Rubruktyŋ jazǧany bar. Denesı ırı, eŋsegei boily degen tūrǧyda.
1234 – Şürjen, iaǧni Szin imperiiasy bırjola qiratyldy. Al Batu osy Soltüstık Qytai soǧysyna bastan-aiaq qatynaspaǧan siiaqty. Mūnşama qajettılık joq edı. Jäne Joşy ūlysy, basqa da hanzadalar bar degenmen, öte ülken el, bas iesız qalmauǧa tiıs. Alaida, atauly joryq jolyndaǧy azdy-köptı eŋbegı eleusız qalmapty. Bedeldı hanzadalar jaŋa jaulanǧan jerden enşı alatyn räsım boiynşa, Batudyŋ ülesıne Qytaidyŋ Pinianfu aimaǧy kesıledı. Qazırde özı, keiınde ürım-būtaǧy osy ölkeden tüsetın kırıs-paidaǧa ielık etpek.
Şürjen baǧynǧan soŋ, 1235 jyly Altyn ūryq ökılderı tügelge juyq qatynasqan qūryltai endı Batysqa joryq mäselesın alǧa şyǧarady. Ūly qaǧan Şyŋǧystyŋ baǧzy bır ösietı negızınde, Joşy ūlysynyŋ şegın keŋeitu, iaǧni Edıldıŋ arǧy betındegı qypşaq jūrtyn berıdegı bütkıl türık qauymymen bır memleket qūramyna ūiystyru. Kelesı, 1236 jylǧy qūryltaida būl mäsele tüpkılıktı şeşılıptı. Batysqa joryq Şyŋǧys han äuletınen on bır hanzadaǧa jükteledı. Atap aitqanda: Öketai qaǧannyŋ ūly Küiık, taǧy bır ūl Qadan; Şaǧataidyŋ altynşy ūly Baidar jäne tūŋǧyş ūl Mütıgennen qalǧan Börı; Tölenıŋ ülken ūly Möŋke men jetınşı ūly Böjek; qaǧannyŋ ınısı, Şyŋǧys hannyŋ törtınşı qatyny Qūlannan tuǧan Qūlqan. Ärine, ūlǧaiǧan, ırgelene tüsken el men jaŋa jerdıŋ negızgı iesı boluǧa tiıs Joşy äuletı: Batu bastaǧan Orda, Şäiban, Taŋǧūt. Jai ǧana ırıkteu emes, äskeri täjıribesı bar, kemel tūlǧalar. Bas qolbasy retınde – jūrt iesı Batu bekıtıledı. Keŋesşı, şyn mänısınde bütkıl joryqtyŋ ūiytqysy men ūiymdastyruşy jetekşı mındetı Batys bettıŋ bar jaǧdaiyn jaqsy bıletın äigılı Sübıtai-bahadūrǧa jükteledı.
Şyn mänısınde, Jaiyqtan arǧy baitaq alap, eŋ aldymen Edıl dariianyŋ ūzyna boiy ötken jyldarda ünemı nazarda tūrǧan. Öketai qaǧan äuelgı, 1229 jylǧy qūryltaidan soŋ är tarapqa äsker bölgende, Qypşaq, Saqsyn, Būlǧar bet, iaǧni berıdegı Jaiyq, arydaǧy Edıl maidanyna üş tümen – otyz myŋ äsker şyǧaryp, Kögedai-noian men Sübıtai-bahadūrdy jıbergen. Äuelde barlau, aŋys aŋdau. Jekelegen kelte ūrystar. Aqyry, ülken soǧys. Arada ekı-üş jyl ozbai, Jaiyq boiy Joşy ūlysynyŋ qūramyna ötedı, taǧy ekı jyldan soŋ, 1236 jyl qarsaŋynda Kögedai-noian Edıl dariianyŋ sol qabaq etegın tügelge juyq igerıp, Samar iınıne jetedı. Būlǧar jūrtynyŋ jiyn ūiytqysy, ūly astanasyna bes kündık, şamasy ekı jüz şaqyrymdai ǧana jer qalǧan eken.
Alaida, halqy jiyn, äskerı qarymdy, qorǧandary qat-qabat Būlǧardy bırjola jeŋıp alu üşın taǧy qanşama qosymşa quat kerek edı. Jaiqyn Edılden ary ötu, Batys Däştı tarabyn aitpaǧanda. Tıkelei şapqyn, qandy joryq arqyly ǧana ıske asatyn, kürdelı mäsele.
Batys joryǧy
Batys maidan. Iаǧni, Edıldıŋ ūzyna boiy, odan arǧy baitaq Däştı. Irgeles, qanattas basqa jūrttardy aitpaǧanda. Älbette, Qaraqorym – Eke ūlys astanasynda, köptı körgen, täjıribelı äskeri qairatkerler bütkıl joryq, keŋ maidan strategiiasyn belgılegen. Äuelı Būlǧar, Edıldıŋ ekı qabaǧy. Odan ärı... ärine, qalyŋ qypşaq. Tek qypşaq qana emes. Aralyq – bökşe, būrtas, ardjan jäne etektegı saqsyn, taǧy bır tüsınıksız taipalar. Al terıstık baǧytta – künı keşe beibıt elşılerdı azaptap, bauyzdap öltırgen, būdan soŋ Qalqada jeŋılgen, bıraq mülde qirap qalmaǧan Orys elı tūr. Būl Orystyŋ özı Qypşaqtan arǧy jarym dünienı alyp jatyr. Sondyqtan, keşegı kek qana emes, aldaǧy qauıpsızdık üşın bırjola talqandau şart. Mıne, osydan soŋ anau Ertısten tartyp, Edılden asyp, taǧy ekı-üş ūly dariiany ötkerıp, bar jazyqtyŋ şegı – Qarpat deitın būldyr taularǧa deiıngı ūlan-baitaq qonys – Joşy ūlysynyŋ qūramynda – mäŋgı-baqi qūt mekenge ainaluǧa tiıs!..
Äuelde Tüpkı jūrttaǧy äsker qozǧalady. Odan soŋ Şaǧatai jasaǧy. Ūzaq jaz salqar şeru üstınde ötpek. Aqyry, Joşy ūlysynyŋ öz jerındegı qaruly küşter. Qisynyna qaraǧanda, qara küzde Jaiyq özenınıŋ orta tūsynda bärınıŋ basy qosyldy.
Eke Moǧūl ūlysynyŋ Batys joryǧyna jūmyldyrǧan äskerınıŋ jalpy sany turaly är kezde ärqily boljam aitylǧan. Arydaǧy Karamzinnıŋ 500 myŋynan bastap, keiıngı sovettıŋ 300 myŋy, qatarlas kezeŋdegı G.Vernadskiidıŋ 120 myŋy, R.Grussenıŋ 150 myŋy, būrnaǧy N.Veselovskiidıŋ 30 myŋy, keiıngı L.Gumilevtıŋ 40 myŋy, qazırgı qazaq tarihşysy J.Säbitovtyŋ 60 myŋyna deiın. Orys jeŋıluge tiıs emes, amal ne, bırge – jüz jabyldy dep sanaǧan Karamzinnen keiıngı barlyq eseptıŋ özındık qisyn, dälelı bar. Būl mäselenı bız de jan-jaqty qarastyrǧan edık. Orta esep emes, naqty däiekter negızınde 70 myŋ dep tüiındedık. Iаǧni, tolyq jetı tümen. Mūnyŋ bes tümenı – 50 myŋ – Şyŋǧys hannyŋ baiyrǧy jūrty – Tatar dalasynda jasaǧan, alǧy bölıgı Orta Aziiaǧa, Şyǧys Däştıge oiysqan qiiat, qoŋyrat, kerei, naiman, jalaiyr, ūraŋqai, qataǧan, qoralas jäne basqa da tuystas taipalardan. Qalǧan ekı tümennıŋ basym köpşılıgı – Şyǧys Däştıdegı qypşaq, bırazy Mäurennahrdaǧy oǧūz ben täjık-parsy tektıler dep şamalauǧa mümkın. Jiyny 70 myŋ dedık. Qaitkende jüz emes, jüz jiyrma, jüz eludıŋ qarasyn körmeidı.
Jaiyq boiyndaǧy äsker jiyny, aldaǧy soǧys täsılderı töŋıregındegı baisal keŋesten soŋ bar äsker ekı topqa bölınedı. Möŋke men Küiık – ekı tümen – jiyrma myŋ jauyngermen Edıl maidany – ūly dariianyŋ orta tūsynan etegıne deiıngı qos jaǧalauyn sypyra şabuǧa tiıs. Al Būlǧar baǧyty, oǧan jalǧas Orys maidanyna bes tümen qajet dep tanylǧan. Joşy ūldary: Orda, Şäiban, Taŋǧūt bastaǧan, jergılıktı eseptı üş tümen, Tüpkı jūrtta jinaqtalǧan, Alyp qaǧannyŋ kenje ūly Qūlqan bastaǧan qūrama tümen jäne Şaǧatai ūlysynan, Baidar men Börı bastaǧan bır tümen. Arǧy qisapsyz orysty aitpaǧanda, bergı quatty Būlǧar patşalyǧyn syndyru üşın osynşama küş qajet edı.
Bız Edıldıŋ arǧy betındegı Qypşaq maidany, darqan dariianyŋ Aq Edıl (Qama) boiynda ötkerılgen Būlǧar soǧysy, oǧan jalǧas Orys ahualy turaly da, Şyŋǧys han tetralogiiasynyŋ törtınşı kıtabynda bajailap jazǧanbyz. Qaitalai ejıkteu qajetsız. Alaida, Ūlūǧ Ūlys turaly derbes kıtaptyŋ tūtastyǧy üşın, jalpy sūlbasyn baiyptai ketelık.
Edıldıŋ sol jaǧalyǧy, Qama boiyna türık taipalary milädi III-IV ǧasyr, Ǧūn zamanynda qonystana bastaǧan eken. Uaqyt ozǧan saiyn örısın ūzarta kele, VIII-IH ǧasyrlarda ırgelı el – Edıl Būlǧar ūlysy retınde bırjola bekınedı. Aqyry, mūsylmanşylyqqa boi ūrǧan būlǧar-türık qauymy hijranyŋ 310-sanaty, milädi 922 jyly islam dının resmi türde memlekettık dın dep jariialaidy. Euraziia qūrylyǧynyŋ soltüstık-şyǧysyndaǧy jalǧyz şyraq. Öz zamany üşın ülken mädenietke jetken. Irgesı berık, nanymy kämıl. Tıptı, ırgeles orys elın islamǧa tartpaq bolǧan äreketı bar. Keiınırek, tabiǧaty ızgı, bıraq ruhani örısı şekteulı Rubruktıŋ aitqany bar: «Mūnşama qiyr ölkege Magomed räsımın qandai saitan jetkızdı eken», – deitın. Jäne bır sözı: «Būlǧar – sarasinder arasyndaǧy eŋ jauyz halyq», – degen. Iаǧni, jauyngerlık qabıletı öte joǧary. Osy qaruly äsker, ülken küş-quatynyŋ arqasynda qanşama ǧasyr boiy özınıŋ eldıgın de, dın-öjdanyn da berık saqtap tūrǧan eken.
Qaitkende däp osy joly, tabandy qarsylyqqa, erlık küreske qaramastan, tuy jyǧyldy. Qyrǧyn maidan, dala jäne qala soǧystarynan soŋ, Batys tarapta bırınşı bolyp Joşy ūlysy, keŋınen alǧanda, Eke Moǧūl imperiiasynyŋ qūramyna qosyldy. Aqyr tübı – Altyn Ordanyŋ eŋ ūiyqty, berekelı, bai ölkelerınıŋ bırı.
Būlǧardan soŋ, Oryspen aralyq ölkedegı bökşe, ardjan, iaǧni mordva jūrty, būrtas jäne Meroviia, Paidoviia – şamasy marii, şybaş taipalary baǧynyşqa tüsedı. Alda – şeksız qar basqan Orys elı tūrǧan. Bar orys emes, äzırge soltüstık-şyǧys aimaq.
Būrnaǧy velikoross, keiıngı orys-sovet tarihşylary asyl tektı ūly halyqtyŋ äldebır köşpendı, dürmek jūrttan jeŋıluın aqylǧa syiǧyza almaidy. Äitkende, büitkende, aŋdausyz qapy qalmaǧanda, äldebır mezette äldekım serıktese almai, qataryn būzbaǧanda... jeŋılmes edık dep sarnaidy. Eŋ zor qaiǧy, negızgı sebep – orys kınäzderınıŋ basy bırıkpeptı, äitpese qiratady eken... İä. Bırıkkenın de körgenbız. Ilkıdegı Qalqa ūrysy. Qosalqy qypşaqty aitpaǧanda, taza orys – bır jüz üş myŋ äsker. Jabaiy köşpendılerdıŋ nebärı jiyrma myŋ alamany tas-talqan qyldy. Bız būrnada, onyŋ ışınde däp osy kıtapta: Ūly Horezm imperiiasynyŋ taǧdyry Yrǧyzda şeşıldı dep jazǧan edık. Osyǧan tūpa-tura säikes jaǧdai – Orys elınıŋ taǧdyry Qalqa ūrysynda şeşıluı anyq. Bärı bas qosqanda, özderınen bes-alty ese kem tatardan jeŋıldı. Al jiyrma myŋ emes, elu-alpys myŋ, bälkım, jüz, ekı jüz, üş jüz, tıptı, bes jüz myŋ jendet qaptaǧanda qaitpek kerek? Bas qosu turaly ümıt pen niet adyra qalǧan. Ärkım özınşe jan saqtauǧa tiıs. Mümkın, däp saǧan tura kelmei, ainalyp öter, nemese basqa tarapqa keter. Sonyŋ özınde... Qalqa ūrysynan syrt qalǧan, qatysyp ülgermegen soltüstık-şyǧystaǧy Riazan men Vladimir–Suzdal kınäzdıkterı ǧana tūiaq serpuge jarapty. Riazan qalasy üş künde, al baitaq astana Vladimir-Zalesskii tıkelei şabuyldan soŋ bır jarym täulıkke jetpei qūlaǧan. Osynyŋ aldynda ǧana, Kolomna tübındegı, ekı kınäzdık küş qosqan auyr maidanda bar äskerınen airylyp, qirap jeŋılgen Vladimir ämırşısı Iýrii Vsevolodovich aulaqqa bezıp, jaŋa jasaq toptai bastaǧan edı. Sit özenınıŋ jaǧasynda typ-tipyl qazaǧa ūşyraidy.
Osy qandy joryqta Batuǧa qarsylyq bıldırıp, azdy-köptı qorǧanǧan qala, bekınıster sausaqpen sanarlyq, Riazan men Vladimir bastap, bärı de qiraǧan, qyrylǧan; sonymen qatar, köpşılık kentter kelısım boiynşa qaqpasyn qarsylyqsyz aşyp, mal-jany, bar jūrtymen aman qalǧanyn köremız. Būl – 1237 jyldan 1238 jylǧa qaraǧan qys ailary. Batu bastaǧan qalyŋ qol būdan soŋ köktemde tüstıkke, Edıldıŋ etegı, Qypşaq dalasyna qarai jyljypty. Būl kezde jäne jalǧas jazda Möŋke men Küiıktıŋ ekı tümenı ūly dariianyŋ oŋ qabaǧyn tügeldei beibıt jaǧdaiǧa keltırgen. Esebı, qypşaq qaruy maiyrylyp, keŋ qonys qana emes, köpşılık qauym Joşy ūlysynyŋ ǧūzyryn moiyndaǧan eken. Kelesı kezekte Taŋ (Don) men Üze (Dnepr) boiy, Qyrym men Terıstık Qapqaz tūrǧan. Köp ūzamai, üş tarap ta baǧynyşqa tüsedı. Söitıp, 1240 – tyşqan jyly köktemge qarai Qypşaq-Orys joryǧy özınıŋ negızgı mūratyn tapty. Endı soŋǧy serpılıs – ejelgı Rus elınıŋ baitaq astanasy, orystyŋ ūiytqy jäne eŋ äigılı şahary Kiev baǧyty. Batys Qypşaqtyŋ ortalyq aimaǧyn janyştaǧan soŋ, qaraşa aiynyŋ basynda Batu bar äskerdıŋ negızgı tobymen Altyn mūnara, aidyn qaqpaly Kiev şaharynyŋ tübıne kelıp toqtaidy.
Būl zamanda Kiev – Orys jūrtynyŋ beiresmi astanasy, bas kent qana emes, Europa şegındegı eŋ zor qalalardyŋ qatarynda. Jalpy audany – 400 gektar, halqynyŋ jiyn sany – 50 myŋ. Ärine, alystaǧy halifat, jaqyndaǧy Mäurennahr qalalarymen salystyrǧanda, tym qoraş körınuı mümkın, alaida, aitqanymyzdai, Europa ölşemınde äidık, yŋyrsyp, tolyqsyp tūrǧan özgeşe şahar. Män-maŋyzy, halqynyŋ köptıgıne qarai, bekınısı de berık – üş qabat eken. Tolyq qorşauǧa tüsedı. Äuelde tas-atar, ot-şaşar serıppelermen aiausyz tömpeşteidı. Qamal qabyrǧasynyŋ bır bölıgı qūlaǧannan soŋ tıkelei şabuyl. Orys jylnamalarynyŋ riiasyz derekterıne qaraǧanda, Kiev ekı kün ışınde tolyǧymen jaulanyp bıtken. Räşid-äd-Din toǧyz künge qaratady. Alǧaşqy qūrsau, daiyndyq, jappai atqylau künderımen qosyp eseptegende.
Kievten soŋ, ötkendegı terıstık-şyǧys siiaqty, tüstık-batys – Volyn-Galich aimaǧy da, keibır qalalary ūryssyz, endı bıreulerı azdy-köptı qarsylyqtan soŋ, tūtasymen moiyn ūsynypty. Al Orys elınıŋ terıstık-batys qiyryna äzırge aiaq tüspegen. Qolaily jaǧdai bolmaǧan, mūrşa kelmegen. Aqyrynda tym ūzamai, Batu hannyŋ Ortalyq Europa joryǧynan soŋ, el bileuşılerı öz aiaǧymen jetıp, bodandyq niet tanytpaq.
Söitıp, bütkıl Orys qauymy Joşy ūlysynyŋ därgeiıne bas ūrypty. Alda, keiıngı orys jäne sovet tarihşylarynyŋ aituynşa, üş jüz jylǧa sozylǧan «igo» – kırıptarlyq ahual, bügıngı bızdıŋ tūrǧydan qaraǧanda, Euraziialyq üş jüz jyldyq bırlık zamany tūrǧan.
Ortalyq Europa maidany
Şyŋǧys han nūsqaǧan, Ūly Qūryltai alǧa qoiǧan barlyq mındet ornyna keldı. Osymen toqtauǧa bolar edı. Alaida, Batys joryǧy odan ärı jalǧasady. Keiıngı bır zertteuşıler Batudyŋ jeke şeşımı dep şamalaǧan. Şynynda da, Däştı-Qypşaqtyŋ bolaşaq bırlıgı men tynyştyǧy üşın, bastalǧan ıstı yqtimal şegıne jetkızu qajet edı. Oryspen ırgeles qalyŋ qypşaqtyŋ eŋ ülken handarynyŋ bırı Küten Ortalyq Europa, Majar şegıne ötıp ketken. Baiaǧy, özınıŋ küieu balasynan tartyp, bütkıl derlık Orys elın Qalqa qyrǧynyna bastaǧan qajyrly Küten han. Azǧana jasauylymen, jalǧyz özı emes. Üi-jai, mal-jan, ordaly jūrtymen, jiyny qyryq myŋ şaŋyraq. Esebı, qyrylǧannan qalǧan, endıgıde qaru ūstauǧa jararlyq otyz-qyryq myŋ alaman. Sany qanşama bolsa da, būrnaǧy-keiıngı tynymsyz jeŋılısterden soŋ jannan tüŋılgen jūrt. Batudyŋ ūǧymynda, bügın bas sauǧalasa, erteŋ qairyla şabuy mümkın. Şappasa da, keiıngı qypşaq ışıne ırıtkı saluy, tym qūrǧanda, basbūzar, terıs oiǧa jeteleuı yqtimal. Bärın jinap qoiǧanda, mūnşama jūrttyŋ bodandyqtan bezıp, jaŋa ūlys qūramynan syrtqary qaluynyŋ özı aqylǧa syimastai. Basbūzar hannyŋ közın qūrtyp, qalǧan jūrtyn kerı qaitaru qajet. Batu Majar-vengr korolı Belaǧa, bırneşe märte elşılık attandyryp, özınıŋ «malşy-jalşy jūrtyn» qabyldamauǧa, el şetınen şyǧaruǧa talap qoiady. Alaida, korol Bela jaǧynan ilıgu joq, kerısınşe, arnaiy elşılerdıŋ özı habarsyz ketıptı: keibırı orys jerınde qazaǧa ūşyrady, endı bıreulerı sol Majar tarabynda joiylǧan. Endı auǧan bodandy qaitaru ǧana emes, äuelde qypşaqty qabyl alǧan, keiınde beibıt elşılerdı tügel öltırgen korol Bela men onyŋ jūrtyn jazaǧa tartu qajet eken. Söitıp, Batu hannyŋ Ortalyq Europa joryǧyna jol aşylady.
Būl kezde ärqily sebeptermen Küiık jäne Möŋke hanzadalar elge qaitqan. Ekı tümen äskerımen. Batumen äuel bastan kermar Börı de öz ūlysyna oralǧan. Batudyŋ ǧūzyrynda Şyǧys Däştıdegı, baiyrǧy üş tümen qalady. Sonymen qatar, Baidar bastaǧan Şaǧatai tümenı. Jäne Qadannyŋ ökımıne köşken, Tüpkı jūrttaǧy, būrnaǧy Qūlqan jäne qarailas aǧaiyndar jetegındegı bır tümen. Bızdıŋ esebımız boiynşa, jiyny bes tümen. Ärine, üş-tört jylǧy maidannan soŋ qatary seldıregen. Ondyqtar da, jüzdık, myŋdyqtar da tolyq emes. Alaida, Batys Qypşaqtan qanşama jaŋa äsker jinaqtalǧan. Onyŋ üstıne, keiıngı bodandar – būlǧar men mordva. Jäne keşe ǧana jaulanǧan orys ta küş qosypty. Būl jaŋa şerıktıŋ jiyn sanyn naqty aitu qiyn. Äitkenmen, ötken tört jyldyq şyǧynnyŋ bar ketıgı tolsa kerek. Sonymen, Batudyŋ Batys joryǧyna Eke ūlys tuynyŋ astynda şyqqan äskerdıŋ ūzyn sany elu myŋ şamasynda dep qoialyq. Bızdıŋ äuelgı esebımızge säikes.
Eke Ūlys qosyndary törtke bölınıp, Qarpat taularynyŋ är tarabyndaǧy asulardan ötıp, köp ūzamai-aq Ortalyq Europa – Vengr patşalyǧynyŋ şegıne şyǧady. Batu han men Sübıtai bahadūr bastaǧan negızgı lek 1241, mart aiynyŋ äuelgı aptasynda Montana asuyndaǧy küzet äskerın yǧystyryp, Dunai dariia, Tissanyŋ bır tarmaǧy Şaio özenıne kelıp jetedı. Barlau jäne taiqyma ūrys üşın alǧa Şäiban hanzada bastaǧan bır tümen äskerın şyǧarypty. Būl kezde ärqaisy bes myŋdyq jasaǧy bar Qadan men Böjek tüstık taraptan kırgen eken. Olar da jyljyp kele jatyr. Al bır tümen jäne qosalqy, şamasy tört-bes myŋdai qypşaq, orys, mordva jasaǧyn bastaǧan Baidar bärınen būryn, jyl basy, ianvar aiynda qar men mūzdy keşıp, Polşa şegıne ötken edı. Ozǧyn äskerdıŋ negızgı maqsaty – Vengriiany yqtimal odaqtastar – Polşa, Moraviia, Bogemiia jäne jekelegen basqa da jauynger jasaqtardan oqşau qaldyru eken. Būl kezde Polşa bırtūtas memleket emes, alaida, jekelegen ielıkterdıŋ ärqaisy da quatty. Baidar Tüstık Polşa arqyly şapqyndap, äuelde Malopolska astanasy Krakovty qiratady, būdan ärı bırneşe jeŋıstı ūrys ötkerıp, aqyry Sileziia astanasy Vroslav qalasyn basypty. Işkı bekınıs – sitadeldı qiratyp ülgermeidı, qaterlı şūǧyl habardan soŋ Legnisa kentıne qarai üdere attanady. Būl jerde Sileziia gersogy Genrih Pobojni (Pıradar) qalyŋ äsker toptap jatyr eken. Taratyp aitqanda: Joǧarǧy jäne Tömengı Sileziia, Malopolska, Velikopolska äskerı, jekelegen qala, kent qūramalary, sonymen qatar, Germaniiadan, Fransiiadan, Moraviiadan şyqqan rysarlar – äigılı Tamplier, Gospitaler, Tevton ordenderınıŋ bas magistrlerı jebelegen temır-bolat jasaqtar. Qisapsyz qalyŋ qol. Sol zamandaǧy poliak tarihşysy Matvei Mehovskii jüz myŋ dep atap aitqan. Keiıngı zaman tarihşylary kemıte körsetedı. Qaitkende, jetpıs, seksen myŋnyŋ üstınde. Bızdıŋ esebımız boiynşa, aittyq, Baidardyŋ tuy astynda baiyrǧy jūrttan bır tümen, iaǧni nebärı on myŋ, qosymşa, qūrama jasaq – mordva, orys, būrtas pen būlǧar, batys qypşaq – jiyny jarym tümennen aspasa kerek, bärın qosyp kelgende, on tört-on bes myŋ jauynger. Şeşuşı şaiqas Legnisa kentınen toǧyz şaqyrymdai jerdegı, poliakşa Dobre-Pole, nemısşe Valştatt – Jaisaŋ Dala atalatyn, jataǧan qyrqalar arasyndaǧy jazaŋ alqapta ötkerılgen. Taŋ azannan qaraŋǧy tünge ūlasqan ǧalamat maidanda köşpendıler qaruy üstem şyǧypty. Bas qolbasy, el iesı Genrih Pıradar jaraly qalypta tırıdei qolǧa tüsıp, ölımge kesıledı, qaraqūrym qalyŋ qol – älde jetpıs, seksen myŋ, bälkım, Matvei Mehovskii aitqandai, jüz myŋdyq qisapsyz äsker tügelge juyq harap bolypty. Būl kezde Eke Ūlys jaǧy, jeŋıstı ūrystardan soŋ, naqty esep üşın, ölgen jaudyŋ oŋ qūlaqtaryn kesıp alyp, naqty sanaq jürgızedı eken. Äigılı poliak tarihşylary – ǧadıl jäne ūltşyl Iаn Dlugoş pen bılımpaz Matvei Mehovskiidıŋ aituynşa, ūrystan soŋ kesıp, jinalǧan qūlaqtar tura toǧyz qapşyq bolypty. Sondai ǧalamat, aiausyz qyrǧyn. 1241 jyl, 9 aprel.
Arada ekı kün ötkende, Vengriia şegı, Şaio özenı, oŋ jaǧalyq Mohi jazyǧynda, būl joly Batu han men korol Bela äskerınıŋ arasynda şeşuşı şaiqas ötedı. Vengr patşalyǧynyŋ būl maidandaǧy äskerınıŋ jiyn sany, alman şejırelerınıŋ aituynşa, seksen, älde jüz myŋ. Negızınen majar bolǧanymen, būl da qūrama: Batys Europalyq rysarlar jäne Şyǧys slavian qosyndary bar. Al Batu hannyŋ äskerı otyz myŋǧa tolar-tolmas. Alaida, erlıgı asqan, ūrys täsılderı ūtymdy, ozyq Eke Ūlys qosyndary jarym küngı qyrǧynnan soŋ, aiqyn basymdyqqa jetedı. Bar äskerınen airylǧan korol Bela äreŋ qaşyp qūtylypty. Legnisa şaiqasynan ekı kün keiın, 11 aprel 1241.
Bız Europa şegınde ötkergen 2006-2015 jyldar mejesınde osy, qandy, äigılı ekı ūrys dalasyn da kördık. Legnisada, äuelde ūlym Edıge men esımderı nysanaly Batu, Baidar deitın nemereler jäne soŋyra kelın, bäibışemmen, atauly kün – 9 aprelde, jiyny üş ret boldym. Şaio – Mohi alaŋyna da, 2010 jyly, ūrysqa säikes 11 aprelde, balammen, nemerelerımmen bırge baryp qaitqan edım. Ötken ǧalamat ūrystar tarihyna qatysty jer bederın naqty baiyptau ǧana emes. Bız üşın merei, maqtanyş bolsa, Ortalyq Europa jūrty üşın ölşeusız qasyret maidany. Qaitkende, tuǧan halqyŋnyŋ ötken tarihy. Bügınge jetpegen, köŋılde elesı ǧana qalǧan aidyndy ruhyŋ. Eşkım, eşbır tarihtan öşırıp tastai almaidy. Soǧan orai, Şyŋǧys han epopeiasynda barynşa bajailap, jetkere jazdyq. Ilkıde eskertkenımızdei, jaŋa, derbes kıtaptyŋ tolymdy bıtımı üşın qarabaiyr qaitalaumen şektelıp otyrmyz.
Hoş. Ondaǧan şaǧyn şaiqas, būryn-soŋdy bolmaǧan ekı ülken qyrǧyn maidan – endıgı kezek bızge keledı degen qauıppen bütkıl Europa qaltyrap otyrdy deidı. Eşqandai amal joq. Äsker toptap qarsy şyqsaŋ, ajal saǧatyn odan ärmen jaqyndata tüsedı ekensıŋ. Endıgı bar ümıt – raqymy mol qūdaida ǧana. Aqyry, jaratqannyŋ kömegı, älde şaitannyŋ şyrmauy – Attila zamanynda bır börıkken Batys jūrty, būl joly taza hristian qauymy, taǧy da aman qalypty. 1241 – syiyr jylynyŋ soŋy, qazırgışe jeltoqsan aiynyŋ 11 künı Şyŋǧys hannyŋ tıkelei mūragerı, aqylman, meiırban, bıraq keneusız maskünem Öketai qaǧan dünieden ötken eken.
Elge oralu
Būl kezde Majarstan tūtastai jaulanyp bolǧan. Taqau körşılerı tügel qiraǧan. Tüp negızı keiıngı Qazaq dalasynan qozǧalǧan, Mūǧajjardy basyp, Edılden ötıp, Qarpat taularynyŋ etegınde aialdap, aqyry, Europanyŋ qaq ortasyna baryp tüsken, köp ūzamai-aq airyqşa quatqa jetken, töŋıregın tügel şapqyndap, örısın meilınşe keŋeitken majar jūrty – Vengr koroldıgı endı opyr-topyr jaǧdaiǧa tüsıp, oiran bolyp jatyr. Bıraq Şaiodan soŋ toqtausyz qaşqan, aqyry qazırgı Horvatiia şegınde boi jasyrǧan korol Bela qolǧa tüspei-aq qoidy. Nebärı bes myŋdyq, bıraq betıne jan kelmes jauynger jasaqty bastaǧan Qadan hanzada Adria teŋızınıŋ jaǧasynan bır-aq şyǧady. Tärızı, äuelgı teŋız – Şürjen şegınen ärmen, şyǧysta bolsa, el aŋyzyndaǧy, Şyŋǧys han aitypty-mys Soŋǧy teŋız osy tärızdı. Soŋǧy bolar, bolmas, ūlan asyr joryqtyŋ aqyry eken.
Öketai qaǧannyŋ kütpegen ölımı turaly habar Ortalyq Europaǧa bes aidan soŋ äreŋ jetedı. Batu qiyr ozǧan Qadanǧa kerı qaituǧa jarlyq beredı, özı de bar äskerımen el betıne būrylypty.
Osy oraida, būrynǧy, keiıngı tarihnamada Batu hannyŋ Batys joryǧy nege orta joldan üzıldı deitın saual tuyndaǧan. Eŋ aiqyn jauap orystan şyǧady. Aryda, Resei imperiiasy zamanynda tarihşylar, aqyn, jazuşylar tarabynan aitylǧan. Keiınde sovettık qyzyl imperiia kezınde däiektelıp, bırjola bekıtılgen. Barlyq mäsele ūly orys halqynyŋ janqiiar qajyr-qairatyna bailanysty eken. Tatarlar mūndaǧy jeke kınäzdıkterdı jaulau kezınde oisyraǧan şyǧynǧa ūşyrap, äbden älsıregen edı, äitse de, äuelgı aǧynymen Batysqa qarai töŋkerıldı. Alaida, artta qalǧan Orys elı basqynşyǧa qarsy küresı men qarsylyǧyn toqtatpady, tıptı, küşeite tüstı. Sondyqtan, kök jelkede Orys elın qaldyryp, būdan ärı ūzap ketu – meilınşe qaterlı. Aqyry, airyqşa qauıp oilaǧan moŋǧol-tatarlar at basyn kerı būruǧa mäjbür boldy. Orys qauymy sonau ūly aqyn Puşkinnen bastap, keşegı Chivilihin deitın şalasauat jazarmanyna deiın, bız bütkıl Europany apat pen ajaldan saqtap qaldyq dep dabyldaidy.
Şyndyǧynda... jaŋa jaulanǧan Şyǧys Europa äzırşe bırjola tynşymaǧan. Qypşaqtar narazy, tolqynyp tūr. Būlǧar qaita köterıldı. Mordva jäne basqa bır taipalar da qaruly küresın jalǧastyrǧan. Al ūly Orys... typa-tynyş. Selt etken jel, äldenendei kübır-sybyr atymen joq. Eke Ūlys äskerı jaulaǧan, jürıp ötken aimaqtar sözsız baǧynyş tanytyp otyr. Ony az deseŋız, Batu hannyŋ Batys joryǧyna qosymşa äsker bergen. Jüz bolar, myŋ bolar, orys jauyngerı Legnisa men Şaioda körınıp qalady. Iаǧni, arttaǧy qarsylyq, Europany saqtap qalu qaida, bırge jaulasqan. Sol Europany. Mūny az deseŋız, kerı qairylǧan Eke Ūlys äskerı el şetıne jeter-jetpeste, būrnada azat qalǧan orys kınäzderınıŋ özı bırınen soŋ bırı kelıp, Batu hannyŋ aiaǧyna bas ūrǧan, bodandyqqa sūranǧan. Boldy, bıttı. Esebı, Batys joryǧyna toqtau salǧan – qaitpas qaharman Orys emes eken.
Däp osy retpen Europa tarihşylary men jazuşylarynyŋ da adasqany bar. Jabaiy köşpendılerge temır-jürek Europa rysarlary auyr soqqylar bergen, aqyry qiratyp jeŋıptı. Mäselen, Legnisada. Jäne Moraviia – Olomous tübınde. Būl ertegıge danyşpan Götenıŋ özı senıp qalǧan. Zäude süiınıp aitqany bar. Az-maz sauatty Europa tarihşylary keiınırek basqaşa bır qisyn tabady. Endı atauly jeŋıs te, jeŋılıs te joq. Alaida, Europa rysarlarynyŋ erlık küresı arqasynda, tatardyŋ tūmsyǧy tasqa tiıp, qisapsyz qazaǧa ūşyrap, mülde tityqtaǧan eken. Būdan arǧy maidanǧa şydamai, kerı qairylǧan.
Mıne, osyndai ǧajaiyp şeşımder.
Aqyry, tarih ǧylymy bırşama damyǧan HH ǧasyrda bıraz jaǧdaiat basqaşa baiyptala bastaidy. Orystan tartyp, bütkıl Europanyŋ taŋdama äskerı qirap jeŋıluı anyq. Alda – mülde derlık qorǧansyz Rim men Parij tūrǧan. Bıraq orta joldan at basy kerı būrylypty. Eŋ negızgı sebep – iä, Öketai qaǧannyŋ ölımı, osyǧan orai Şyŋǧys han memleketınıŋ bolaşaǧy, iaǧni aldaǧy qaǧan sailauynyŋ qam-qareketı. Qaitkende, joryq üstındegı Batu men Baidar, Qadan men Şäiban jäne Joşy ūlysynyŋ şegınde qalǧan Berke men Toqai-Temır, taǧy da qanşama hanzada Ūly Qūryltaiǧa qatysuy şart.
Mıne, endı ǧana jobaǧa keldı. Eŋ basty sebep – taqtaǧy qaǧan öldı, arttaǧy qalyŋ el iesız qalmauǧa tiıs. Jäne Batu bastaǧan Joşy ūlysynyŋ bolaşaǧy da aldaǧy şeşuşı oqiǧalarǧa tıkelei bailanysty.
Ärine, Öketai qaǧannyŋ ölımı – joryq jolynyŋ üzıluınıŋ basty sebebı. Alaida, şūǧyl şeşımnıŋ bar mänısı aldaǧy Ūly Qūryltai, jaŋa qaǧan sailauǧa daiyndyq jūmystary ǧana emes. Būl kezde Batu hannyŋ Batys joryǧy özınıŋ negızgı maqsatyna jetken. Beibıt elşılerdıŋ zorlyq ölımıne jauapker Majar patşalyǧy myŋ san äskerınen airylyp, qalalary qirap, tas-talqan jeŋıldı. Al äuelgı bır kıltipan – bosqyn qypşaq mäselesı özınen özı şeşılgendei. Majar jūrtynan pana tapqan baiaǧy Küten han, parasatty, jauynger korol Belaǧa qaişy alpauyt ataulynyŋ aqylsyz, topas, bıraq şeşımtal ozbyrlyǧy nätijesınde qapiia qazaǧa ūşyraǧan. Orysty alyp, endı Majar şegıne şabuy mümkın Tatarǧa qosylyp, ışten tozdyruy mümkın degen qisynsyz kümänmen. Būdan soŋ, qaruly otyz-qyryq myŋ qypşaq äskerı, üi-jaiy, mal-basymen, tızgının terıske būryp, tüp köterıle qozǧalyp, Majarstannyŋ bıraz aimaǧyn oirandap, Bolǧariia şegıne ötıp ketıptı. Tūpa-tura tatar şapqyny qarsaŋynda. Iаǧni, Batys joryǧynyŋ negızgı bır kıltipany özınen özı ornyn tapty degen söz. Al el auǧan qypşaq mäselesı uaqyt oza kele, oŋynan şeşıluge tiıs. (Şynynda da, köpşılık bölıgı tym ärı ūzamai, beibıt jaǧdai, öz erıkterımen Joşy ūlysynyŋ qūramyna qūiylǧan eken.)
Tosyn joryqtyŋ ekınşı bır, äuelgıden mändırek, naqty deregı aitylmasa da, yqtimal sebebı – Joşy ūlysynyŋ aumaǧyn odan ärmen keŋeitu, jaŋa, qosymşa qonys jönı bolsa kerek. Bälkım, osy keleşek qajetı, bälkım ızgılık, janaşyrlyq jönı, Batu Majardyŋ qiraǧan qalalaryn oŋdauǧa, eŋ bastysy – jappai aşarşylyqtyŋ aldyn alyp, azyq-tülık jaiyn qamdau üşın auyl şaruaşylyǧyn qalpyna keltıruge jarlyq beredı. Ärine, äuelde estıgen, şamalaǧan, keiınırek közben körgen jaǧdaiat – Ortalyq Europanyŋ aua raiy Euraziia ölkesımen salystyrǧanda bırşama jūmsaq eken. Tırşılıkke de, şaruaǧa da ūtymdyraq. Būl qolaily öŋır – ormany sirek, alasy, aşyq dalaŋy köp, jasyl jazyq – Majar ölkesınen bastalyp, bügıngı memleketter şekarasy boiynşa, Slovakiianyŋ bıraz jerın qamtyp, odan ärı Avstriianyŋ şyǧysy, Serbiia men Horvatiianyŋ, Sloveniia men Bosniianyŋ terıstıgın alyp jatqan Pannoniia alaby. Şöbı şüigın, suy mol. Däştıdegı bıraz jūrtty tüp kötere köşırıp äkelse nesı bar. Bıraq äuelde qyzyqqan Batu oilanyp, tolǧana kele būl taraptan ainysa kerek. Jaiqyn Edıl, tūnyq Taŋ (Don), berekelı Üze (Dnepr) dariialarynyŋ boiy – qysy qataŋyraq bolsa da, bar jaǧynan oraily, halqy bailyqqa bögıp, sän-saltanatymen şalqyp otyr. Ras, äzırşe dürbeleŋ basylǧan joq, bıraq köp ūzamai-aq äuelgıden de yrysty jaŋa zaman ornauǧa tiıs. Osy şeksız baitaq, ūiyqty ölkenı bırjola baurau kerek.
Endıgı bır, bızdıŋ jūrtqa äuelde taŋ körıngen, keiınde jirenış tuǧyzǧan erekşe bır jaǧdaiat – Europa halqynyŋ taqyr-taza kedeilıgı. Bar jaǧynan alǧanda. Qytaidyŋ jıbegı men Mäurennahrdyŋ ülpek matalary qaida, ädepkı altyn, kümıs, qymbat qazyna atauly joqqa jaqyn. Myŋǧyrǧan mal körınbeidı, jaiqalǧan egın de şamaly. Mūndaǧy qauym tamaǧyn qalai asyrap otyr derlıktei. El-jūrttyŋ tūrmysy jūpyny ǧana emes, meilınşe jadau. Şaǧyn auyl, kentterı sūryqsyz, şaharlary ybyrsyp, osy sözdıŋ tura maǧnasynda sasyp, şırıp jatyr. Ülken qalalardyŋ eşqaisynda taza su keltıretın häm bylǧanyş, näjıs ataulyny syrtqa aǧyzyp äketetın jerasty qūbyry atymen joq eken. Ülken de, kışı de däretın taqau jer, köşe qaltarysynda atqara beredı. Köbıne-köp öz üilerınde, qyş saptaiaqqa. Ärine, onysyn taŋ asyryp, kün ozdyryp saqtap otyru mümkın emes. Soǧan orai ūtymdy ädısın tauypty. Sol mezetınde, kez kelgen uaqytta terezeden, bırınşı ǧana emes, ekınşı qabattan da, syrtqa aqtara salmaq. Keide ötıp bara jatqan attyly, jaiau kısınıŋ basyna. Jäne taŋ emes eken. Östıp, onsyz da tar köşelerı ünemı bylyǧyp jatady, qysqy aiazda bolmasa, jylymyq kezınde, äsırese qar erıgen köktem, jaŋbyr jauǧan jaz ben küzde balşyqpen aralasyp, naiqalyp tūrmaq. Jaiaudyŋ tobyǧyna jetetın, attardyŋ şaşasynan asatyn byljyr. Ärine, qala ataulyda taza aua atymen joq. Kündız de, tünde de, qysta da, jazda da – jyl boiy iıstenıp, aŋqyp jatady. Dem ala almaisyŋ. Jaŋa ǧana ışken adal asyŋdy aqtaryp salsaŋ ǧajap emes.
Älbette, bızdıŋ aǧaiyndardyŋ äuelgı körgenı – Vengriia, Polşa, Sileziia, Bogemiia men Moraviia, ışınara Avstriia şegı. Bügınde maǧlūm bolǧandai, arǧy jūrty – Batys Europanyŋ da oŋyp tūrǧany şamaly eken. Fransiia men İtaliia, İspaniia. Däp osyndai sasyq pen qorys. Tıptı, keiıngı HVIII ǧasyrdyŋ özınde Parij ben Rim, tıptı, fransuzdyŋ äigılı Liudovik korolderınıŋ saraiyndaǧy säulettı aristokrattar men äsem äiel zaty sarai ırgesındegı baq ışınde – aǧaş pen būta tübınde däret syndyrǧan. Onysy da jön. Būtyna jıbermeidı ǧoi. Sonda, anau ülkenın qaitpek? Ol da op-oŋai. Syrttaǧy tūrypty, korol saraiynyŋ ışınde kez kelgen qaltarys müiıste jeŋıleie beredı. Söitıp, amal ne, korol tūraǧynyŋ özı ünemı müŋkıp tūrǧan...
Aldyŋǧy qatarly Europa osyndai bolǧanda, ormandaǧy orystyŋ jaǧdaiyn oişa elestetu qiyn emes. Qalasy dep sondai. Al üilerı üişık – egeuqūiryq qaptaǧan, bürge men qandala örıp, taraqan basqan, qapyryq, tar kepeler.
Endı mıne, ertelı-keş bızden üirengenı bar, äitıp-büitıp özderı jetkenı bar, aqyr-dünie terıs ainalǧanda, oqys serpılgen Europa jaŋadan şyqqan ot qarudyŋ küşımen bütkıl älemdı tabanyna saldy. Söitıp, bır zamandaǧy şyn jabaiy, kembaǧal jūrttyŋ jaŋa ideologtary bızdıŋ bar jaǧynan ozyq tūrǧan ata-babamyzdyŋ kembaǧal tūrmysy, tömen mädenietı turaly qymsynbai jazyp jatyr. Jäne bızdı de osyǧan ilandyryp qoidy.
Ūzyn sözdıŋ qysqasy, Euraziia keŋıstıgın erkın jailaǧan būla jūrtqa ol zamandaǧy batys halyqtarynyŋ özı – qūnsyz, qonysy – mülde qajetsız eken. Mıne, Adria teŋızıne jetken at basynnyŋ kerı būryluynyŋ negızgı sebebı.
Ras, qaǧannyŋ ölımı, ölımınen de zardapty şyǧuǧa mümkın keiıngı saldary ärqily jaisyz oiǧa, qajettı qam-qareketke jeteleidı. Äitse de, äzırşe köldeneŋ bıreu ortalyq ökımdı zorlyqpen basyp aluy mümkın emes. Bärın de aldaǧy Ūly Qūryltai şeşpek. Batu han äuelde asyǧa qozǧalsa da, köp ūzamai sabasyna tüsıptı. Endı meilınşe baiyppen jyljidy. 1242 jyly köktemde bastalǧan kerı sapar – zor maidan, ülken jeŋısterden soŋǧy demalys, mereke eseptı, bır-ekı aidan soŋ Dunaidyŋ etegınde tynys tabady. Jappai damyl. Jaz ötıp, küzden ozyp, qystan asyp, kelesı 1243 – qoian jylǧy köktemge deiın.
Ärine, osynşama mazaŋ uaqyt, el ırgesı derlık taqau aimaqta, aldaǧy ūlyspen bailanys küşeie tüsken. Barys, kelıs, habardar qatynas qana emes, qajettı äkımşılık şaralary. Aqyry. Batu hannyŋ ǧūzyryndaǧy bar äsker qozǧalysqa tüsedı. Köp ūzamai, Valahiia men Moldaviia arqyly Däştı-Qypşaq şegıne ötıptı.
Qajettı bır däiekteme
Altyn Orda tarihy qai ǧasyr, qai jyldan bastalady?
Aitu oŋai siiaqty. Oŋai bolǧandyqtan ärqily tüiın jasalǧan. Būl jerde mäsele atauda emes, mänıste.
Naqty «Altyn Orda» terminı HVI ǧasyrdyŋ orta şenındegı orys tarihi jazbalarynan körınıs tapqan. Endıgı ötıp ketken äidık memlekettıŋ atauy retınde. Qaidan, qalai şyqqanyn anyqtau qiyn emes. Äuelde Qaraqorymdaǧy qaǧannyŋ, keiınde Däştı-Qypşaq ämırınıŋ basty ordalary. Altyndy Orda, Altyn Sarai. Bütkıl ūlys şegınde. Al orysta, ädepkı qatynasta – Orda. Sän-saltanatyna säikes Altyn Orda. Äzırşe memleket esımı emes, ortalyq bilık orny. Bıraq sol äuelgı zamannyŋ özınde qosymşa nyspy retınde qoldanylǧan siiaqty. Keiıngı kezeŋde bırte-bırte tarihi ädebiette jiı aitylyp, aqyry bırjola ornyqty. Altyn Orda – endı äldebır säulettı, negızgı, resmi üi-jai emes, tūtas bır memleket atauy retınde. Şyǧys pen Batysta, barlyq aiǧaqtau, zertteu nūsqalarda.
Qaşanda memleket tarihy onyŋ atauynan bastala bermeidı. Äuelde bır, keiınde ekınşı atau, onyŋ özı orta joldan özgerıp jatuy mümkın. Iаǧni, Altyn Orda memleketınıŋ keiıngı, qalyptasqan atauy onyŋ tu kötergen mezgılımen säikespeidı. Sonda, Euraziialyq alyp memleket qai uaqyttan bastau almaq? Är kezde, künı bügınge deiın ärqily bailau ūşyrasady.
Köbıne-köp 1269 jyl, äigılı Talas qūryltaiy ötken meje aitylady. Möŋke qaǧannyŋ 1259 jylǧy kütpegen ölımınen soŋ Eke Moǧūl ūlysynyŋ şyǧys jäne ortalyq bölıgındegı qiian-keskı azamat soǧysy, imperiia astanasynyŋ jat jūrt tükpırı – Pekinge köşuı, osyǧan orai ortalyq ökımge qarsylyq nätijesınde tuyndaǧan alalyq qana emes, bırjola ydyrau – aqiqat şyndyqqa ainalǧan. Talas qūryltaiy būrnada bırşama qalyptasqan, aşyq, jariia jaǧdaidy resmi türde aiǧaqtap, bekıttı. Būrnaǧy bölşek ūlystar endı tuǧan jūrtynan mülde derlık qol üzıp, äldebır qiyrda otyrǧan Qūbylaidy Eke Moǧūl memleketınıŋ eŋ joǧarǧy, zaŋdy qaǧany dep tanymaidy, äsker küşımen bilıktı basyp alǧan antbūzar ǧana. Tıptı, qylmysker. Demek, endıgı Qytai patşasymen aralyq aşyq boluǧa tiıs. Būdan ärı Joşy ūlysy, Şaǧatai ūlysy jäne Öketai äuletı – ärqaisy öz ielıgın, jaŋa şekaralaryn bekıtedı. Iаǧni, bärı de bırjola azat, osy qatarda Altyn Orda ūlysy da tolyq erkındık aldy degen söz. Öz aqşasy, öz nizam, tärtıbı bar derbes el.
Anyǧy – būl da şartty meje bolatyn. Şyn mänısınde Öketai qaǧannan soŋǧy kezeŋde Batu jekelei ökım qūra bastaǧan. Aralyqtaǧy qatyn-patşa tügılı, zaŋdy qaǧan Küiıktıŋ özıne sözsız qūldyq ūrmaidy. Bırer jyldyq tolqyma, Küiıktıŋ ölımınen soŋ eŋsesı köterıle tüsken. Endı, resmi türde bütkıl Şyŋǧys han äuletıne Aǧa. Möŋkenı öz qolymen taqqa otyrǧyzdy. Būdan ärıde räsım saqtap, şartty türde Eke Ūlys qūramynda sanalǧanymen, bütkıl Batys öŋırdıŋ dara bileuşısıne ainaldy. Iаǧni, Altyn Ordanyŋ tu köteruı – Batu hannyŋ Batys joryǧyna jalǧas 1242 jyldan bastalmaq. Bıraq būl da ūşqary esep. Şyndyǧynda, ūly qaǧan Şyŋǧys atasy közınıŋ tırısınde Batudy bütkıl Däştı-Qypşaq ämırı dep bekıtıp kettı. Iаǧni, qazırgı tılge köşırsek, äuelden-aq avtonomiialyq ūlys. Esebı, 1227 jyl. Alaida, būdan būryn däp osyndai ökımge jetken Joşy tūr.
Bız ǧana emes, är taraptaǧy tarihşy, zertteuşı qauymnyŋ bırşama bölıgı Altyn Orda tarihyn osy Joşy hannan bastaidy. Jäne keibır eŋbekte naqty aitylypty. 1222 jyl. Keide 1225 jyl. Joşydan bastauy qisyndy, bıraq däp osy 22-jyldyŋ da, 25-jyldyŋ da eşbır retı joq. Tiianaqsyz, būldyr meje. Horezm joryǧynyŋ aqyry demesek. Onda äigılı Qūlanbasy qūryltaiy ötken 1223 jylǧa toqtasaq kerek qoi. Qaǧan äkesı Joşynyŋ endıgı ielıgın bırjola bekıtıp bergen.
Alaida, jaŋa bır kıltipan şyǧady. Şyŋǧys hannyŋ ǧūzyry boiynşa, Däştı-Qypşaq ülken ūl Joşynyŋ enşısıne, Horezm maidany bastalar qarsaŋda, tärızı, 1219 jyly atap berılgen. Bız būl mejenı de tolyǧymen qabyldamas edık. Anyǧy, odan da būryn, tıptı, Şürjen soǧysynyŋ soŋy, 1216 jyl, tyŋ tynys kezınde. Endıgı kezekte, kiız tuyrlyqty qauymnyŋ şetkerı jäne eŋ bır ülken bölıgı – Qypşaq mäselesı köterılgen.
Ūly qaǧannyŋ atauly jarlyǧynan keiın, 1218 jyldyŋ ūzyna boiy, Joşy Şyǧys Däştını bastan-aiaq adaqtap şyqty. Şartty türde deiık, qazırgı Qazaq dalasyn Eke Ūlys qūramyna keltırdı. Bıraq äzırşe bırjola bekıte alǧan joq. Osyǧan orai, Joşy Şyǧys Däştını tolyq bauraǧan eŋ negızgı, taŋbaly jyl – 1220 der edık.
Şyŋǧys hannyŋ ūlanǧaiyr Horezm joryǧynyŋ bır tarmaǧy – Şyǧys Däştını bırjola igeru bolatyn. Ülken ūl Joşyǧa basqa tarap emes, Syr boiyn jaulau jükteledı. Būdan ärı – baitaq Sary-Arqa. Tüiındep aitqanda, keiıngı Qazaq Ordasy, bügıngı Qazaq respublikasynyŋ şegı tūtasymen. Joşy özıne tapsyrylǧan mındettı artyq qantögıssız, tezınen jäne abyroimen atqaryp şyqty. Osyǧan orai, bügıngı qazaq dalasynyŋ Şyŋǧys han imperiiasy qūramyna qosyluy – osy 1220 jyl dep belgılenuge tiıs.
Joşy Horezm maidanyna Ürgenıştı jaulau kezınde ǧana qatysty. Bas qala jäne bütkıl uällaiat bolaşaq Joşy ūlysynyŋ qūramyna enuge tiıs edı. Ürgenış alynǧan soŋ bar äskerımen Şyǧys Däştıge qaityp oraldy. Atauly ūlysynyŋ bas ordasyn Ūlytauǧa ornatypty. Öz sözın az-maz öŋdep, qaitalap aitsaq, suy bal, şöbı şüigın, auasy hoş Däştı-Qypşaqqa, iaǧni keiıngı Qazaq Dalasyna jeter qonys jer älemde joq eken. Qūtty mekenge bırjola ornyqqan Joşynyŋ aqyry osy Ūlytauda tynym tapqany belgılı.
Sonymen, jinaqtap aitsaq, ǧalamat Eke Moǧūl imperiiasynyŋ qūramyndaǧy avtonomiialyq Joşy Ūlysynyŋ ırgesı bekıp, tuy köterıluı – 1220 jyl bolady. Arada jiyrma jyl ötpei, qanatyn keŋge jaiyp, bütkıl Däştı-Qypşaq – Euraziia qūrylyǧynyŋ jarym jerın qamtyǧan ūly memleketke ainalǧany maǧlūm.
«Joşy ūlysy» – bügınde qaita jaŋǧyryp, köpşılık qabyldaǧan atau. Sonymen qatar, äuelgı Joşy ūlysy – Däştı Qyşpaq ölkesın şyǧys tarihşylary är kezde Berke ūlysy, Özbek ūlysy, Toqty ūlysy dep te atai bergenı belgılı. Bız barlyq zamanǧa ortaq, ärı Batys pen Şyǧys tarihnamasynda ornyqqan Altyn Orda atauyn maqūl körer edık. Sonymen qatar, ūlystyŋ negızın salǧan jäne aqyr soŋyna deiın tıkelei ūrpaqtary bilegen alyp memlekettı Joşy ūlysy dep atau da qisyndy jäne ǧadılettı. İä, aitpaqşy, syrttai Qypşaq memleketı, Qypşaq patşalyǧy, öz ortasynda Ūlūǧ Ūlys deitın ataular da qoldanylǧan. Jäne jalpylama – Däştı-Qypşaq. Būl negızgı ataulardyŋ barlyǧy da özara mändes, artyǧy, kemı joq, naqty. Äitse de, şaşyratpai, Joşy ūlysy Altyn Orda desek anyǧyraq bolar edı. Nemese, tek qana Altyn Orda.
(jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
