قازىر اتىراۋ وبلىسىندا وتەتىن ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىنا دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. قاڭتار ايىندا ۇلتتىق قۇرىلتاي جۇمىس سەكتسيالارىنىڭ وتىرىسى ءبىر ۋاقىتتا ءوتىپ، قوعامنىڭ بىرلىگىنە، ءتارتىپ پەن زاڭدىلىقتىڭ ساقتالۋىنا، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان جاڭا ۇسىنىستار تالقىلاندى.
بيىل بولاتىن ۇلتتىق قۇرىلتايعا قاتىستى مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى نۇربەك پۇسىرمانوۆتان بىرنەشە جاۋاپ العان بولاتىنبىز. ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ وتۋىنە ءبىرىنشى رەت باتىس ءوڭىرى تاڭدالۋىنا قاتىستى ول كەڭ تۇرعىدا جاۋاپ بەردى.
- نۇربەك مىرزا، ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ بيىلعى وتىرىسىنىڭ وتۋىنە اتىراۋ قالاسىنىڭ تاڭدالۋىنا نە سەبەپ؟
- بۇل ساۋالعا ءتۇرلى پريزمادا جاۋاپ ۇسىنۋعا بولادى. ءبىرى تاريحي نەگىزدەمە، ەكىنشىسى وڭىرلەردى دامىتۋ – ورتالىقسىزداندىرۋ پروتسەسىمەن بايلانىستى. تاريحي نەگىزدەمەگە سايكەس ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ۇلىتاۋ-تۇركىستان-اتىراۋدا (سارايشىق) ءوتۋى بابالار ءجۇرىپ وتكەن مەملەكەتتىلىكتىڭ دالەلى بولعان وڭىرلەردە تاعى ءبىر مارتە وتكەن، بۇگىن جانە كەلەشەكتىڭ كوكجيەگىن پايىمداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
ۇلتتىق قۇرىلتاي حالىققا جاقىن قۇرىلىم، دالا دەموكراتياسىنىڭ نىشانى. ونىڭ كوشپەلى قاعيداتپەن وتكىزىلۋى – ۇلتتىق مۇددەنى ءتيىمدى قورعاۋداعى تاريحي پەرسپەكتيۆانىڭ جاڭعىرۋىن بىلدىرسە كەرەك.
العاشقى قۇرىلتاي – ۇلىتاۋدا ءوتتى، ول مەكەن – پالەوليت پەن نەوليت داۋىرلەرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەر تابىلعان ءوڭىر عانا ەمەس، تاريحتاعى مىس ءداۋىرىنىڭ دە كەڭ قولدانىسقا ەنۋىمەن وركەنيەت گۇلدەنۋىنىڭ باستاۋى بولعان ايماق.
ەۋرازيالىق كەڭىستىكتە ۇلىتاۋعا ۇقساس اتاۋلارى بار تاۋ شىڭدارى قازىرگى تۇركيا (كىشى ازيا تۇبەگى، باتىس انادولى) مەن سولتۇستىك كاۆكاز اۋماعىندا كەزدەسەدى. ۋلۋداگ تاۋلارىن (Ulu Daglari) وسماندار كەشيش داگ – موناحتار تاۋى دەپ اتادى. انتيكالىق اڭىزدارعا سايكەس، ۋلۋداگ بيىكتىگىنەن گرەك قۇدايلارى ترويالىق سوعىستىڭ بارىسىن باقىلاعان.
«ۋللۋ تاۋ تاۋ» جوتاسى مەن اتتاس تاۋ شىڭى كاباردينو-بالكاريادا ورنالاسقان. ۋللۋ تاۋ شىڭىن «انا-تاۋ» دەپ اتايدى. اتاۋلاردىڭ ۇقساستىعى ۇلىتاۋدى جادىندا ساقتاپ، جاڭا جەرلەرگە جەتكىزگەن ەرتە وعىز تۇرىكتەرى مەن قىپشاق تۇرىكتەرىنىڭ ەكىنشى تولقىنىنىڭ باتىسقا ىلگەرىلەگەنىن كورسەتەدى. ۇلىتاۋ جوتاسىنىڭ كيەلى ماڭىزىن عالىمدار ءار داۋىردەگى كوپتەگەن ارحەولوگيالىق جانە تاريحي ەسكەرتكىشتەردىڭ بولۋىمەن تۇسىندىرەدى. تاۋ جوتاسى ەجەلگى ۋاقىتتا يگەرىلگەن.
جوشى حان مەن تۇركى تىلدەس تايپالاردىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى الاشا حان كەسەنەلەرىنىڭ دە وسىندا ورنىعۋى تامىرلى تاريحىمىزدىڭ تۇتقاسى ەكەندىگىن ايقىندايتىنداي.
ۇلىتاۋ – سونىمەن قاتار ەجەلدەن جىلقى ءوسىرۋ مادەنيەتىنىڭ ءداستۇرى ساقتالعان سارىارقانىڭ ءىنجۋ-مارجانى. 2018 جىلى دۇنيەجۇزىلىك مۇرا تىزىمىنە ەنگەن «قازاق جىلقىشىلارىنىڭ كوكتەمگى مەرەكەلىك سالت-داستۇرلەرى» (ونىڭ ىشىندە بيە بايلاۋ، ايعىر قوسۋ، قىمىزمۇرىندىق عۇرىپتارى) ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا ەلەمەنتىنىڭ وسى وڭىردەن ۇسىنىلۋى كەزدەيسوق ەمەس.
تۇركىستان – كوپۆەكتورلى تاريحقا يە. ول تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني ورتالىعى، يسلام وركەنيەتىنىڭ جاندانعان قاسيەتتى مەكەنى. جاڭا مودەرنيزاتسيا پروتسەسى تۇركىستانمەن تىعىز بايلانىستى. ۇلى جىبەك جولى بويىندا حالىقارالىق ساۋدا جانە ەكونوميكا دامىدى، سۋ رەسۋرستارى وركەندەدى. كوشپەلى جانە وتىرىقشىلىقتىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن ىسكە اسىرعان استانالى شاھار بولا الدى.
قازىرگى تۇركىستان جاڭا وبلىس رەتىندە تاريحي-مادەني، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باعىتى تۋريزم كلاستەرىنىڭ ورتالىعى، ينۆەستيتسيا تارتىمدىلىعى مەن ارنايى ەكونوميكالىق زونا بولۋىمەن ماڭىزدى. وسىلايشا وتكەن تاريح پەن بۇگىنگىنىڭ كەلبەتىنە سەرپىن بەرۋ – ۇلتتىق قۇرىلتايدىڭ ەكىنشى وتىرىسىنان كورىنىس تاپتى.
سارايشىق – التىن وردانىڭ رۋحاني، ساياسي-ەكونوميكالىق ورتالىعىنىڭ ءبىرى. ۇلىق ۇلىس گۇلدەنىپ، مەملەكەت وركەندەۋىنىڭ كۋاسى. جوشى ۇلىسى، ودان تاراعان التىن وردا حاندارىنىڭ (بەركە حان، توقتى حان، جانىبەك حان، بەردىبەك حان، ت.ب.) ەل بيلەگەن ۇلىسى. بىرەر تاريحشىلار پىكىرلەرىنشە، «سارايشىق كەرۋەن جولدارىنان الىم-سالىق جينايتىن اكىمشىلىك ورتالىق بولعان» دەسەدى. سارايشىق ۇلىق ۇلىس تۇسىندا الەمگە تانىمال ەكونوميكالىق حاب. وعان يبن باتۋتا (1333-1334 جج.), دجوۆانني مارينوللي (1338-1353 جج.), فرانتسيسكو مەن دومينيكو پيتسيگانيلەر (1367 ج.) كەلۋى دالەل.
سارايشىق بۇگىندە اسپان استىنداعى اشىق مۇرامىز، وسىنى جان-جاقتى دارىپتەۋ مىندەتىمىز.
ەكىنشى نەگىزدەمە وڭىرلەردى دامىتۋ – ورتالىقسىزداندىرۋ پروتسەسى اياسىندا ءتۇرلى ايماقتا ءوتۋى - ءوڭىردىڭ وزىنە سەرپىن بەرۋگە ۇمتىلىس. ءار ءوڭىر ءوز دەڭگەيىندە ول – ورتالىق. ەلدە ەكونوميكا ماسەلەسى – ۇكىمەت وتىرىسىندا، ۇلتتىق سانا-سەزىمدى جاڭعىرتاتىن جانە حالىقتى تولعاندىراتىن ماسەلەلەر – ۇلتتىق قۇرىلتايدا كورىنىس تابادى. بۇل ورايدا، بيلىك پەن حالىقتى جاقىنداستىرۋدا كوپ جۇمىستار اتقارىلۋدا. اكىمدەر سايلاۋى، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ، باسقالارى بار. ەڭ باستىسى مەملەكەتتىك ورگاندار، ونىڭ ىشىندە جەرىگىلكتى اتقارۋشى ورگاندار قوعامدىق ديالوگتىڭ مودەراتورى ءرولىن اتقارا باستادى. تۋىنداعان بارلىق پىكىرتالاسقا باستاماشىلىق جاساۋدى ۇيرەنۋدە. ساياسي كوممۋنيكاتسيا وزگەرۋدە. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جاڭا قوعامدىق ادەپ قالىپتاساتىنى ءسوزسىز. وسىعان قۇرىلتايدىڭ ءوزى اشىق جانە ءتيىمدى ديالوگ رەتىندە ۇلگى بولىپ وتىر.
- قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىندا سارايشىقتىڭ ءرولى قانداي؟
- بيىل جوشى ۇلىسىنىڭ ىرگەسى قالانعانىنا 800 جىل. قازاق حاندىعى كەشەگى التىن وردانىڭ تىكەلەي ميراسقورى. حايدار ءدۋلاتيدىڭ «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىندە بۇرىندىق حاننىڭ سارايشىقتا بيلىگى ايتىلادى. كەيىن كەلە قاسىم حاننىڭ ساياساتى سارايشىقتا جالعاسىپ، حالىق سانى 1 ملن.-عا ارتقان. قاسىمۇلى حاقنازار حان قازاق حاندىعىنىڭ سارايشىقتاعى بيلىگى جالعاستىردى. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىندا جانە ەلدىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن نىعايتۋدا ماڭىزدى ورىن الدى. سونىمەن بىرگە اڭىزداردا حاندىق بيلەۋشىلەرى جەرلەنگەن پانتەون بولعان دەگەن دە مالىمەت ۇشىراسادى.
قۇرىلتايلاردى ەل اۋماعىندا، الدىمەن ەلىمىزدىڭ ءدال ورتالىعىندا، ودان كەيىن وڭتۇستىكتە، ەندى باتىستا وتكىزۋ ستراتەگياسىنىڭ ءوزى بىرقاتار سەميوتيكالىق ماڭىزدى اسپەكتىلەردى ايقىندايدى. بىرىنشىدەن، تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ رەسپۋبليكانىڭ قاق ورتاسىندا ۇلىتاۋدا ءوتۋى مەملەكەتتىلىگىمىز بەن سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ تاريحىنىڭ ساباقتاستىعىن كورسەتەدى. ەكىنشىدەن، قازاق حاندىعىنىڭ استانالارىنىڭ ءبىرى تۇركىستاندا قۇرىلتايدى وتكىزۋ ورنىنىڭ تاڭدالۋى مەملەكەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى كەزەڭمەن قاتار مادەني ساباقتاستىقتى تانۋعا جانە مادەنيەتتى، رۋحانيلىقتى دامىتۋعا باعىتتالعان قۇندىلىق قۇرامداس بولىگىنىڭ باسىمدىلىعىن بىلدىرەدى.
ءۇشىنشى قۇرىلتايعا اتىراۋدىڭ تاڭدالۋى مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحىمەن ءدال وسىنداي بايلانىستى كورسەتەدى، ويتكەنى ساياسي-تاريحي مۇرامىزدىڭ بىرەگەي نىساندارىنىڭ ءبىرى وبلىس اۋماعىندا – ەجەلگى سارايشىق قالاشىعى ورنالاسقان. جالپى، ءبىز قۇرىلتايلاردىڭ ورنالاسقان جەرىن انىقتاۋدا ناقتى تاڭدالعان ءۇردىستى بايقايمىز، ياعني تاڭدالعان جەرلەردىڭ بارلىعى ءبىر جاعىنان مەملەكەتتىلىك تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى، ەكىنشى جاعىنان – ءار ءوڭىردىڭ ماڭىزى ونىڭ تاريحىمەن دە، مۇراسىمەن دە ايقىندالادى.
- ۇلتتىق قۇرىلتاي بويىنشا قانداي جوسپارلار الدىعا قويىلعان؟
ۇلتتىق قۇرىلتاي جۇمىسى ءبىزدىڭ ورتاق قۇندىلىقتارىمىزدى نىعايتۋ جانە ىلگەرىلەتۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەيدى. ول ديالوگ الاڭى رەتىندە ءتۇرلى پىكىر الۋاندىعىن توعىستىرادى. ءتۇرلى سالا وكىلدەرى، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى قۇرىلتايدىڭ سەكتسيالىق وتىرىسىندا الەۋمەتتىك-گۋمانيتارلىق باعىتتا پىكىر الماسا الادى. قازىرگى كۇنى «Quryltai» ءموبيلدى قوسىمشاسى ىسكە قوسىلعان، جانە دە «حابار» تەلەارناسىندا «ۇلتتىق قۇرىلتاي» ارنايى باعدارلاماسى شىعارىلادى، الداعى قۇرىلتايعا ساتتىلىك تىلەپ، پرەزيدەنت رەفورمالارىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىنە (ساياسات، ەكونوميكا، يدەولوگيا) سايكەس ەلدىڭ تاريحي جادىن جاڭعىرتۋ جولدارىن كەڭەيتەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
