Qazir Atyraý oblysynda ótetin Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysyna daıyndyq jumystary júrgizilýde. Qańtar aıynda Ulttyq quryltaı jumys sekııalarynyń otyrysy bir ýaqytta ótip, qoǵamnyń birligine, tártip pen zańdylyqtyń saqtalýyna, ulttyq qundylyqtardy nasıhattaýǵa baǵyttalǵan jańa usynystar talqylandy.
Bıyl bolatyn Ulttyq quryltaıǵa qatysty Memleket tarıhy ınstıtýtynyń dırektory Nurbek Pusyrmanovtan birneshe jaýap alǵan bolatynbyz. Ulttyq quryltaıdyń ótýine birinshi ret batys óńiri tańdalýyna qatysty ol keń turǵyda jaýap berdi.
- Nurbek myrza, Ulttyq Quryltaıdyń bıylǵy otyrysynyń ótýine Atyraý qalasynyń tańdalýyna ne sebep?
- Bul saýalǵa túrli prızmada jaýap usynýǵa bolady. Biri tarıhı negizdeme, ekinshisi óńirlerdi damytý – ortalyqsyzdandyrý proesimen baılanysty. Tarıhı negizdemege sáıkes Ulttyq Quryltaıdyń Ulytaý-Túrkistan-Atyraýda (Saraıshyq) ótýi babalar júrip ótken memlekettiliktiń dáleli bolǵan óńirlerde taǵy bir márte ótken, búgin jáne keleshektiń kókjıegin paıymdaýǵa múmkindik beredi.
Ulttyq Quryltaı halyqqa jaqyn qurylym, dala demokratııasynyń nyshany. Onyń kóshpeli qaǵıdatpen ótkizilýi – ulttyq múddeni tıimdi qorǵaýdaǵy tarıhı perspektıvanyń jańǵyrýyn bildirse kerek.
Alǵashqy Quryltaı – Ulytaýda ótti, ol meken – paleolıt pen neolıt dáýirlerine jatatyn eskertkishter tabylǵan óńir ǵana emes, tarıhtaǵy mys dáýiriniń de keń qoldanysqa enýimen órkenıet gúldenýiniń bastaýy bolǵan aımaq.
Eýrazııalyq keńistikte Ulytaýǵa uqsas ataýlary bar taý shyńdary qazirgi Túrkııa (Kishi Azııa túbegi, Batys Anadoly) men Soltústik Kavkaz aýmaǵynda kezdesedi. Ýlýdag taýlaryn (Ulu Daglari) osmandar Keshısh dag – Monahtar taýy dep atady. Antıkalyq ańyzdarǵa sáıkes, Ýlýdag bıiktiginen grek qudaılary Troıalyq soǵystyń barysyn baqylaǵan.
«Ýllý taý taý» jotasy men attas taý shyńy Kabardıno-Balkarııada ornalasqan. Ýllý taý shyńyn «ana-taý» dep ataıdy. Ataýlardyń uqsastyǵy Ulytaýdy jadynda saqtap, jańa jerlerge jetkizgen erte oǵyz túrikteri men qypshaq túrikteriniń ekinshi tolqynynyń batysqa ilgerilegenin kórsetedi. Ulytaý jotasynyń kıeli mańyzyn ǵalymdar ár dáýirdegi kóptegen arheologııalyq jáne tarıhı eskertkishterdiń bolýymen túsindiredi. Taý jotasy ejelgi ýaqytta ıgerilgen.
Joshy han men túrki tildes taıpalardyń negizin qalaýshylardyń biri Alasha han keseneleriniń de osynda ornyǵýy tamyrly tarıhymyzdyń tutqasy ekendigin aıqyndaıtyndaı.
Ulytaý – sonymen qatar ejelden jylqy ósirý mádenıetiniń dástúri saqtalǵan Saryarqanyń injý-marjany. 2018 jyly Dúnıejúzilik mura tizimine engen «Qazaq jylqyshylarynyń kóktemgi merekelik salt-dástúrleri» (onyń ishinde Bıe Baılaý, Aıǵyr Qosý, Qymyzmuryndyq ǵuryptary) materıaldyq emes mádenı mura elementiniń osy óńirden usynylýy kezdeısoq emes.
Túrkistan – kópvektorly tarıhqa ıe. Ol Túrki áleminiń rýhanı ortalyǵy, ıslam órkenıetiniń jandanǵan qasıetti mekeni. Jańa modernızaııa proesi Túrkistanmen tyǵyz baılanysty. Uly Jibek joly boıynda halyqaralyq saýda jáne ekonomıka damydy, sý resýrstary órkendedi. Kóshpeli jáne otyryqshylyqtyń úılesimdiligin iske asyrǵan astanaly shahar bola aldy.
Qazirgi Túrkistan jańa oblys retinde tarıhı-mádenı, áleýmettik-ekonomıkalyq baǵyty týrızm klasteriniń ortalyǵy, ınvestıııa tartymdylyǵy men arnaıy ekonomıkalyq zona bolýymen mańyzdy. Osylaısha ótken tarıh pen búginginiń kelbetine serpin berý – Ulttyq Quryltaıdyń ekinshi otyrysynan kórinis tapty.
Saraıshyq – Altyn Ordanyń rýhanı, saıası-ekonomıkalyq ortalyǵynyń biri. Ulyq Ulys gúldenip, memleket órkendeýiniń kýási. Joshy ulysy, odan taraǵan Altyn Orda handarynyń (Berke han, Toqty han, Jánibek han, Berdibek han, t.b.) el bılegen ulysy. Birer tarıhshylar pikirlerinshe, «Saraıshyq kerýen joldarynan alym-salyq jınaıtyn ákimshilik ortalyq bolǵan» desedi. Saraıshyq Ulyq ulys tusynda álemge tanymal ekonomıkalyq hab. Oǵan Ibn Batýta (1333-1334 jj.), Djovannı Marınollı (1338-1353 jj.), Franısko men Domınıko Pııganıler (1367 j.) kelýi dálel.
Saraıshyq búginde aspan astyndaǵy ashyq muramyz, osyny jan-jaqty dáripteý mindetimiz.
Ekinshi negizdeme óńirlerdi damytý – ortalyqsyzdandyrý proesi aıasynda túrli aımaqta ótýi - óńirdiń ózine serpin berýge umtylys. Ár óńir óz deńgeıinde ol – ortalyq. Elde ekonomıka máselesi – úkimet otyrysynda, ulttyq sana-sezimdi jańǵyrtatyn jáne halyqty tolǵandyratyn máseleler – Ulttyq Quryltaıda kórinis tabady. Bul oraıda, bılik pen halyqty jaqyndastyrýda kóp jumystar atqarylýda. Ákimder saılaýy, jergilikti ózin-ózi basqarý, basqalary bar. Eń bastysy memlekettik organdar, onyń ishinde jerigilkti atqarýshy organdar qoǵamdyq dıalogtyń moderatory rólin atqara bastady. Týyndaǵan barlyq pikirtalasqa bastamashylyq jasaýdy úırenýde. Saıası kommýnıkaııa ózgerýde. Osynyń nátıjesinde jańa qoǵamdyq ádep qalyptasatyny sózsiz. Osyǵan Quryltaıdiń ózi ashyq jáne tıimdi dıalog retinde úlgi bolyp otyr.
- Qazaq memlekettiliginiń qalyptasýynda Saraıshyqtyń róli qandaı?
- Bıyl Joshy ulysynyń irgesi qalanǵanyna 800 jyl. Qazaq handyǵy keshegi Altyn Ordanyń tikeleı mırasqory. Haıdar Dýlatıdiń «Tarıhı Rashıdı» eńbeginde Buryndyq hannyń Saraıshyqta bıligi aıtylady. Keıin kele Qasym hannyń saıasaty Saraıshyqta jalǵasyp, halyq sany 1 mln.-ǵa artqan. Qasymuly Haqnazar han Qazaq handyǵynyń Saraıshyqtaǵy bıligi jalǵastyrdy. Qazaq memlekettiliginiń qalyptasýynda jáne eldiń ulttyq biregeıligin nyǵaıtýda mańyzdy oryn aldy. Sonymen birge ańyzdarda handyq bıleýshileri jerlengen panteon bolǵan degen de málimet ushyrasady.
Quryltaılardy el aýmaǵynda, aldymen elimizdiń dál ortalyǵynda, odan keıin ońtústikte, endi batysta ótkizý strategııasynyń ózi birqatar semıotıkalyq mańyzdy aspektilerdi aıqyndaıdy. Birinshiden, Tuńǵysh Quryltaıdyń respýblıkanyń qaq ortasynda Ulytaýda ótýi memlekettiligimiz ben salt-dástúrimizdiń tarıhynyń sabaqtastyǵyn kórsetedi. Ekinshiden, Qazaq handyǵynyń astanalarynyń biri Túrkistanda Quryltaıdy ótkizý ornynyń tańdalýy memleketimizdiń tarıhyndaǵy mańyzdy kezeńmen qatar mádenı sabaqtastyqty tanýǵa jáne mádenıetti, rýhanılyqty damytýǵa baǵyttalǵan qundylyq quramdas bóliginiń basymdylyǵyn bildiredi.
Úshinshi Quryltaıǵa Atyraýdyń tańdalýy memlekettiligimizdiń tarıhymen dál osyndaı baılanysty kórsetedi, óıtkeni saıası-tarıhı muramyzdyń biregeı nysandarynyń biri oblys aýmaǵynda – ejelgi Saraıshyq qalashyǵy ornalasqan. Jalpy, biz Quryltaılardyń ornalasqan jerin anyqtaýda naqty tańdalǵan úrdisti baıqaımyz, ıaǵnı tańdalǵan jerlerdiń barlyǵy bir jaǵynan memlekettilik tarıhymen tyǵyz baılanysty, ekinshi jaǵynan – ár óńirdiń mańyzy onyń tarıhymen de, murasymen de aıqyndalady.
- Ulttyq quryltaı boıynsha qandaı josparlar aldyǵa qoıylǵan?
Ulttyq quryltaı jumysy bizdiń ortaq qundylyqtarymyzdy nyǵaıtý jáne ilgeriletý boıynsha usynystar ázirleıdi. Ol dıalog alańy retinde túrli pikir alýandyǵyn toǵystyrady. Túrli sala ókilderi, azamattyq qoǵam ınstıtýttary quryltaıdyń sekııalyq otyrysynda áleýmettik-gýmanıtarlyq baǵytta pikir almasa alady. Qazirgi kúni «Quryltai» mobıldi qosymshasy iske qosylǵan, jáne de «Habar» telearnasynda «Ulttyq quryltaı» arnaıy baǵdarlamasy shyǵarylady, Aldaǵy quryltaıǵa sáttilik tilep, prezıdent reformalarynyń úılesimdiligine (saıasat, ekonomıka, ıdeologııa) sáıkes eldiń tarıhı jadyn jańǵyrtý joldaryn keńeıtedi dep úmittenemiz.
"Adyrna" ulttyq portaly
