Ūlttyq qūryltai - ūlttyq müddenı tiımdı qorǧaudaǧy tarihi perspektivanyŋ jaŋǧyruy - Nūrbek Pūsyrmanov

Qazır Atyrau oblysynda ötetın Ūlttyq qūryltaidyŋ üşınşı otyrysyna daiyndyq jūmystary jürgızılude. Qaŋtar aiynda Ūlttyq qūryltai jūmys seksiialarynyŋ otyrysy bır uaqytta ötıp, qoǧamnyŋ bırlıgıne, tärtıp pen zaŋdylyqtyŋ saqtaluyna, ūlttyq qūndylyqtardy nasihattauǧa baǧyttalǧan jaŋa ūsynystar talqylandy. Biyl bolatyn Ūlttyq qūryltaiǧa qatysty Memleket tarihy institutynyŋ direktory Nūrbek Pūsyrmanovtan bırneşe jauap alǧan bolatynbyz. Ūlttyq qūryltaidyŋ ötuıne bırınşı ret batys öŋırı taŋdaluyna qatysty ol keŋ tūrǧyda jauap berdı. - Nūrbek myrza, Ūlttyq Qūryltaidyŋ biylǧy otyrysynyŋ ötuıne Atyrau qalasynyŋ taŋdaluyna ne sebep? - Būl saualǧa türlı prizmada jauap ūsynuǧa bolady. Bırı tarihi negızdeme, ekınşısı öŋırlerdı damytu – ortalyqsyzdandyru prosesımen bailanysty. Tarihi negızdemege säikes Ūlttyq Qūryltaidyŋ Ūlytau-Türkıstan-Atyrauda (Saraişyq) ötuı babalar jürıp ötken memlekettılıktıŋ dälelı bolǧan öŋırlerde taǧy bır märte ötken, bügın jäne keleşektıŋ kökjiegın paiymdauǧa mümkındık beredı. Ūlttyq Qūryltai halyqqa jaqyn qūrylym, dala demokratiiasynyŋ nyşany. Onyŋ köşpelı qaǧidatpen ötkızıluı – ūlttyq müddenı tiımdı qorǧaudaǧy tarihi perspektivanyŋ jaŋǧyruyn bıldırse kerek. Alǧaşqy Qūryltai – Ūlytauda öttı, ol meken – paleolit pen neolit däuırlerıne jatatyn eskertkışter tabylǧan öŋır ǧana emes, tarihtaǧy mys däuırınıŋ de keŋ qoldanysqa enuımen örkeniet güldenuınıŋ bastauy bolǧan aimaq. Euraziialyq keŋıstıkte Ūlytauǧa ūqsas ataulary bar tau şyŋdary qazırgı Türkiia (Kışı Aziia tübegı, Batys Anadoly) men Soltüstık Kavkaz aumaǧynda kezdesedı. Uludag taularyn (Ulu Daglari) osmandar Keşiş dag – Monahtar tauy dep atady. Antikalyq aŋyzdarǧa säikes, Uludag biıktıgınen grek qūdailary Troialyq soǧystyŋ barysyn baqylaǧan. «Ullu tau tau» jotasy men attas tau şyŋy Kabardino-Balkariiada ornalasqan. Ullu tau şyŋyn «ana-tau» dep ataidy. Ataulardyŋ ūqsastyǧy Ūlytaudy jadynda saqtap, jaŋa jerlerge jetkızgen erte oǧyz türıkterı men qypşaq türıkterınıŋ ekınşı tolqynynyŋ batysqa ılgerılegenın körsetedı. Ūlytau jotasynyŋ kielı maŋyzyn ǧalymdar är däuırdegı köptegen arheologiialyq jäne tarihi eskertkışterdıŋ boluymen tüsındıredı. Tau jotasy ejelgı uaqytta igerılgen. Joşy han men türkı tıldes taipalardyŋ negızın qalauşylardyŋ bırı Alaşa han kesenelerınıŋ de osynda ornyǧuy tamyrly tarihymyzdyŋ tūtqasy ekendıgın aiqyndaityndai. Ūlytau – sonymen qatar ejelden jylqy ösıru mädenietınıŋ dästürı saqtalǧan Saryarqanyŋ ınju-marjany. 2018 jyly Düniejüzılık mūra tızımıne engen «Qazaq jylqyşylarynyŋ köktemgı merekelık salt-dästürlerı» (onyŋ ışınde Bie Bailau, Aiǧyr Qosu, Qymyzmūryndyq ǧūryptary) materialdyq emes mädeni mūra elementınıŋ osy öŋırden ūsynyluy kezdeisoq emes. Türkıstan – köpvektorly tarihqa ie. Ol Türkı älemınıŋ ruhani ortalyǧy, islam örkenietınıŋ jandanǧan qasiettı mekenı. Jaŋa modernizasiia prosesı Türkıstanmen tyǧyz bailanysty. Ūly Jıbek joly boiynda halyqaralyq sauda jäne ekonomika damydy, su resurstary örkendedı. Köşpelı jäne otyryqşylyqtyŋ üilesımdılıgın ıske asyrǧan astanaly şahar bola aldy. Qazırgı Türkıstan jaŋa oblys retınde tarihi-mädeni, äleumettık-ekonomikalyq baǧyty turizm klasterınıŋ ortalyǧy, investisiia tartymdylyǧy men arnaiy ekonomikalyq zona boluymen maŋyzdy. Osylaişa ötken tarih pen bügıngınıŋ kelbetıne serpın beru – Ūlttyq Qūryltaidyŋ ekınşı otyrysynan körınıs tapty. Saraişyq – Altyn Ordanyŋ ruhani, saiasi-ekonomikalyq ortalyǧynyŋ bırı. Ūlyq Ūlys güldenıp, memleket örkendeuınıŋ kuäsı. Joşy ūlysy, odan taraǧan Altyn Orda handarynyŋ (Berke han, Toqty han, Jänıbek han, Berdıbek han, t.b.) el bilegen ūlysy. Bırer tarihşylar pıkırlerınşe, «Sarai­şyq keruen joldarynan alym-salyq jinaityn äkımşılık ortalyq bolǧan» desedı. Saraişyq Ūlyq ūlys tūsynda älemge tanymal ekonomikalyq hab. Oǧan İbn Batuta (1333-1334 jj.), Djovanni Marinolli (1338-1353 jj.), Fransisko men Dominiko Pisiganiler (1367 j.) keluı dälel. Saraişyq bügınde aspan astyndaǧy aşyq mūramyz, osyny jan-jaqty därıpteu mındetımız. Ekınşı negızdeme öŋırlerdı damytu – ortalyqsyzdandyru prosesı aiasynda türlı aimaqta ötuı - öŋırdıŋ özıne serpın beruge ūmtylys. Är öŋır öz deŋgeiınde ol – ortalyq. Elde ekonomika mäselesı – ükımet otyrysynda, ūlttyq sana-sezımdı jaŋǧyrtatyn jäne halyqty tolǧandyratyn mäseleler – Ūlttyq Qūryltaida körınıs tabady. Būl oraida, bilık pen halyqty jaqyndastyruda köp jūmystar atqaryluda. Äkımder sailauy, jergılıktı özın-özı basqaru, basqalary bar. Eŋ bastysy memlekettık organdar, onyŋ ışınde jerıgılktı atqaruşy organdar qoǧamdyq dialogtyŋ moderatory rölın atqara bastady. Tuyndaǧan barlyq pıkırtalasqa bastamaşylyq jasaudy üirenude. Saiasi kommunikasiia özgerude. Osynyŋ nätijesınde jaŋa qoǧamdyq ädep qalyptasatyny sözsız. Osyǧan Qūryltaidıŋ özı aşyq jäne tiımdı dialog retınde ülgı bolyp otyr. - Qazaq memlekettılıgınıŋ qalyptasuynda Saraişyqtyŋ rölı qandai? - Biyl Joşy ūlysynyŋ ırgesı qalanǧanyna 800 jyl. Qazaq handyǧy keşegı Altyn Ordanyŋ tıkelei mirasqory. Haidar Dulatidıŋ «Tarihi Raşidi» eŋbegınde Būryndyq hannyŋ Saraişyqta bilıgı aitylady. Keiın kele Qasym hannyŋ saiasaty Saraişyqta jalǧasyp, halyq sany 1 mln.-ǧa artqan. Qasymūly Haqnazar han Qazaq handyǧynyŋ Saraişyqtaǧy bilıgı jalǧastyrdy. Qazaq memlekettılıgınıŋ qalyptasuynda jäne eldıŋ ūlttyq bıregeilıgın nyǧaituda maŋyzdy oryn aldy. Sonymen bırge aŋyzdarda handyq bileuşılerı jerlengen panteon bolǧan degen de mälımet ūşyrasady. Qūryltailardy el aumaǧynda, aldymen elımızdıŋ däl ortalyǧynda, odan keiın oŋtüstıkte, endı batysta ötkızu strategiiasynyŋ özı bırqatar semiotikalyq maŋyzdy aspektılerdı aiqyndaidy. Bırınşıden, Tūŋǧyş Qūryltaidyŋ respublikanyŋ qaq ortasynda Ūlytauda ötuı memlekettılıgımız ben salt-dästürımızdıŋ tarihynyŋ sabaqtastyǧyn körsetedı. Ekınşıden, Qazaq handyǧynyŋ astanalarynyŋ bırı Türkıstanda Qūryltaidy ötkızu ornynyŋ taŋdaluy memleketımızdıŋ tarihyndaǧy maŋyzdy kezeŋmen qatar mädeni sabaqtastyqty tanuǧa jäne mädeniettı, ruhanilyqty damytuǧa baǧyttalǧan qūndylyq qūramdas bölıgınıŋ basymdylyǧyn bıldıredı. Üşınşı Qūryltaiǧa Atyraudyŋ taŋdaluy memlekettılıgımızdıŋ tarihymen däl osyndai bailanysty körsetedı, öitkenı saiasi-tarihi mūramyzdyŋ bıregei nysandarynyŋ bırı oblys aumaǧynda – ejelgı Saraişyq qalaşyǧy ornalasqan. Jalpy, bız Qūryltailardyŋ ornalasqan jerın anyqtauda naqty taŋdalǧan ürdıstı baiqaimyz, iaǧni taŋdalǧan jerlerdıŋ barlyǧy bır jaǧynan memlekettılık tarihymen tyǧyz bailanysty, ekınşı jaǧynan – är öŋırdıŋ maŋyzy onyŋ tarihymen de, mūrasymen de aiqyndalady. - Ūlttyq qūryltai boiynşa qandai josparlar aldyǧa qoiylǧan? Ūlttyq qūryltai jūmysy bızdıŋ ortaq qūndylyqtarymyzdy nyǧaitu jäne ılgerıletu boiynşa ūsynystar äzırleidı. Ol dialog alaŋy retınde türlı pıkır aluandyǧyn toǧystyrady. Türlı sala ökılderı, azamattyq qoǧam instituttary qūryltaidyŋ seksiialyq otyrysynda äleumettık-gumanitarlyq baǧytta pıkır almasa alady. Qazırgı künı «Quryltai» mobildı qosymşasy ıske qosylǧan, jäne de «Habar» telearnasynda «Ūlttyq qūryltai» arnaiy baǧdarlamasy şyǧarylady, Aldaǧy qūryltaiǧa sättılık tılep, prezident reformalarynyŋ üilesımdılıgıne (saiasat, ekonomika, ideologiia) säikes eldıŋ tarihi jadyn jaŋǧyrtu joldaryn keŋeitedı dep ümıttenemız.

"Adyrna" ūlttyq portaly