دۇنيە جۇزىندە 8 ملرد ادام ءومىر سۇرەدى دەسەك، ولاردىڭ ۇلتى، ءدىنى، ساياسي كوزقاراسى مەن وي-پىكىرلەرى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلەدى.
تولەرانتتى بولۋ دەگەنىمىز باسقا ۇلت وكىلدەرىن، وزگە دىنگە سەنەتىن جانداردى، ولاردىڭ كوزقاراسى مەن ومىرلىك ۇستانىمى مەن پىكىرىنە قاتىستى ءبولىپ جارماي، سول كۇيىندە قابىلداپ، قارىم-قاتىناستى ورناتۋدى بىلدىرەدى، سەبەبى ءار ادام ءوز كوزقاراسىن پاش ەتۋگە قۇقىلى!
تولەرانتتى بولۋ قازاق حالقىنىڭ تابيعاتىنان بار ما، الدە بۇل ءبىزدىڭ ۇيرەنەرىمىز بە؟
مىسالى، باتىس ەلدەرىمەن سالىستىراتىن بولساق قاراپايىم رەزيۋمەدە جەكە تۇلعا ءوزىنىڭ سۋرەتىن، تۋعان جەرىن، تۋعان كۇنىن، جىلىن، تۇرمىستىق ستاتۋسىن كورسەتۋ مىندەتتى ەمەس، بۇل جۇيە زاڭ تۇرعىسىنان شەكتەلگەن ەكەن. ياعني جۇمىسقا ورنالاساتىن ادام جۇمىس تاجىريبەسىمەن بولىسسە جەتكىلىكتى. ال بىزدە قالاي؟ بىزدە ءبارى كەرىسىنشە. جوعارىدا جازىلعان كورسەتكىشتەر رەزيۋمەدە مىندەتتى فاكتورلار بولىپ تابىلادى. بۇل تولەرانتتىق دەڭگەيىن قالىپتاستىرۋدىڭ جارقىن مىسالى. ءار قوعامدىق ورتانىڭ ءوزىنىڭ تولەرانتتىلىعى بولۋى مۇمكىن. مىسالى اۆتوريتارلىق ەلدەردىڭ تولەرانتتىلىعى پرەزيدەنتكە، باسقارۋ جۇيەسىنە جانە دەموكراتيالىق جۇيەسىنە بايلانىستى ادامنىڭ ۇستانىمدارى بولۋى مۇمكىن. سونىمەن بۇل ءۇردىس جۇرە كەلە، ومىرلىك تاجىريبەلەرگە بايلانىستى پايدا بولۋى مۇمكىندىگى، تابيعاتىنان پايدا بولۋ مۇمكىندىگىنە قاراعاندا جوعارى بولىپ كەلەدى.
تولەرانتتى بولۋدىڭ قوعامعا تيگىزەر پايداسى قانداي؟
“تولەرانتتىلىق جوق جەردە، ەركىن قوعام بولا المايدى”
بەلگىلى جۋرناليست بەللا ورىنتاەۆانىڭ ايتقان بۇل سوزدەرىنەن مىنا نارسەنى ءتۇيىپ الۋعا بولادى:
جالپى قوعامدىق ورتادا ادامدار ءبىر-ءبىرىنىڭ كوزقاراسىنا، وزىندىك ۇستانىمىنا قۇرمەتپەن قاراماسا، ياعني تولەرانتتىلىق جوق جەردە ادامداردىڭ سىيىسىپ، ەركىن ءومىر ءسۇرۋى قيىنداي بەرمەك! تولەرانتتى بولعان جانە باسقادا كوزقاراستاردى قابىلداپ، سولارمەن بىرگە جۇمىس ىستەپ تۇسىنىسۋگە تىرىسقان كومپانيالار، قوعامدار، مەملەكەتتەر قارىشتاپ دامىپ جاتىر. ەگەر زاماناۋي مەملەكەت بولامىز دەسەك، ەتنيكالىق قانعا، رۋعا، دىنگە، تۋعان جەرىنە بايلانىستى كەمسىتۋشىلىككە، ديسكريميناتسياعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.
ادامدار نەلىكتەن تولەرانتتى بولا المايدى؟
قازىرگى قازاق قوعامىنىڭ اراسىندا ۇلتى، ءدىنى، مادەنيەتى وزگەشە ادامداردى وزىنە جاۋ كورەتىن ادامدار جوق ەمەس. مۇنداي جاعداي نەلىكتەن ورىن الادى؟ قالىپتاسىپ قالعان وزىندىك ورتاسى، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىنا دا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. كوبىنە ءدىني سەنىمدەگى ادامدار اراسىندا دا مۇنداي جايتتى كەزدەستىرۋگە بولادى، ياعني دىنگە قاتتى بەرىلگەن ادامدار وزگە ءدىننىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە جاتىرقاي قارايتىنىن بايقاپ جاتامىز! ءدال وسى سۇراققا باسقا قىرىناندا جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. ياعني ازامات ءوسىپ-جەتىلگەن ورتاسىنان الشاقتاپ شىقپاۋى ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. باسقا ادامدارمەن ارالاسىپ كورمەۋى، ادامنىڭ تانىم كوكجيەگىنىڭ كەڭ بولماۋى بۇنىڭ باستى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى. الەمدە ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ سالتانات قۇرۋى قوعام نەگىزىن قۇرايتىن ساياسي مادەنيەتتىڭ بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەنىنىڭ بەلگىسى.
بۇگىنگى كۇنى الەمدە 30 000 نا استام ءدىني اعىم بار. قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ جۇرەگىنە جاقىن ءوز سەنىمىنە سايكەس ءدىندى ۇستانۋعا قۇقىلى. ادامزات بالاسى ءبىر-ءبىرىنىڭ پىكىرىن تىڭداپ ۇيرەنبەگەن جاعدايدا جەر بەتىندە سانسىز قاقتىعىستار مەن قاندى شايقاستار بەلەڭ الىپ كەتەر ەدى. سۇراپىل سوعىستاردىڭ ءوزى ءدىني قاراما-قايشىلىقتان تۋىنداۋى مۇمكىن.
سايىپ كەلگەندە، تولەرانتتىلىق ۇلتارالىق كەلىسىم، ءبىر-ءبىرىنىڭ پىكىرىن قۇرمەتتەۋدى بىلدىرەدى ەكەن. ال توزىمدىلىك قاجەتى جوق جانجالدى تۋدىرماس ءۇشىن بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىز تولەرانتتىلىق ۇعىمىن سانامىزعا ءسىڭىرىپ الۋىمىز كەرەك! وزىمىزگە ۇقسامايتىن ادامنىڭ بىزبەن تەڭ، قۇقىقتارىنىڭ بىردەي ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون!
ءجۇسىپ ايگۇل مۇراتقىزى
