جۋرناليست ەرمەك بالتاشۇلى اعامنىڭ پاراقشاسىنان وقىدىم، دۇنيەدەن داۋلەسكەر كۇيشى قۇنان كارىپبەك ءوتىپتى.
شەرتپە كۇي ونەرىنىڭ شىڭى تاتتىمبەت كۇيلەرى دەسەك، قۇنان اعا سونىڭ ەل ىشىندە قالعان ەڭ سوڭعى وكىلى ەدى. ولاي دەيتىنىم، قۇناننىڭ ارعى اتاسى تاتتىمبەتتىڭ وزىنەن ورنەك العان كۇيشى بولسا، ونىڭ بۇل كۇيشىلىگى بالاسىنا دارىپ، ودان ونىڭ ۇلى كارىپبەككە جۇعىستى بولىپ، كارىپبەكتەن ونىڭ بالاسى قۇنانعا (قابدىقۇمار) ميراس بولعان.
دەمەك، بۇل تۇقىم تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ تۇپنۇسقالىعىن ساقتاپ، اتادان بالاعا امانات قىلۋمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاز-قالپىندا جەتكىزگەن بىردەن-ءبىر مۇراگەر اۋلەت بولىپ كەلگەن.
قۇنان اعامەن مەن سوناۋ توقسانىنشى جىلداردان باستاپ، تانىس-ءبىلىس بولدىم بەرتىن كەلە، ءبىر-ەكى ءان-كۇي كەشىنە شاقىرعانىم دا ەسىمدە قالىپتى. ال 2006 جىلى وبلىستىق تەلەۆيدەنيەگە الدىرىپ، كوپ كۇيلەرىن اڭىزدارىمەن قوسا جازىپ الىپ، ەفير ارقىلى وبلىس جۇرتشىلىعىنا ناسيحاتتالۋىنا ازدى-كوپتى سەپتىگىمدى تيگىزگەنىم بار.
قۇنان اعا كەيىنگى جىلدارى قاراعاندىعا ءبىرجولا كوشىپ كەلگەن سوڭ، بۇرىنعىداي ەمەس، ءجيى كورىسىپ اڭگىمەلەسۋگە مۇمكىندىك تۋىپ ەدى. قۇنەكەڭ بالا مىنەزدى كىسى ەدى. اڭگىمەلەرى دە ەرىكسىز ەزۋ تارتقىزاتىن – كىرشىكسىز تازا بولاتىن. ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ول كوپ جىلدار بويى ەگىندىبۇلاق اۋداندىق كوركەمونەرپازدار اۆتوكلۋبىنىڭ كولىك جۇرگىزۋشىسى بوپ ىستەپتى. "كوبىنەسە ەگىندىبۇلاقتىڭ اۋىلدارىن ارالاپ كونتسەرت قويامىز. ونەرپازدار ءان ايتىپ، كۇي تارتىپ جاتادى. اياعىنا تامان شالدار جاعى شىداماي كەتەدى. ء"اي، الگى قۇنان قايدا ءجۇر، سەندەردىكى جەتەدى ەندى، كانى قۇنان شىعىپ، كۇي تارتسىن!", – دەگەن داۋىستار ەستىلە باستايدى. كونتسەرت جۇرگىزۋشى امالسىز مەنى شىعارادى. سودان تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن تارتامىن. ۇلكەندەر ريزا بولىسىپ، ءبىر جاساپ قالادى. ءسويتىپ شوپىر بوپ بارىپ، كۇيشى بوپ قايتۋشى ەدىم – دەپ كۇلۋشى ەدى، جارىقتىق. – قازىر سول شالدار ولگەلى ەلدە كۇي تىڭدايتىن ادام قالماي قالدى عوي", – دەيتىن شاراسىز ۇنمەن.
ول ۋاق ءالى قاراعاندىدا تۇراتىن كەزىم. ءبىر كۇنى ۇيگە فرانتسيادان بەلگىلى تاريحشى، مۋزىكا زەرتتەۋشى گزاۆە الەز كەلە قالدى. مارە-سارە بوپ جاتىرمىز. ءدام ۇستىندە گزاۆە تاتتىمبەت كۇيلەرىن ديسك ەتىپ شىعارماق ويى بارىن، مەنىمەن اقىلداسقالى كەلگەنىن، مۇمكىندىك بولسا قول ۇشىمدى بەرۋىمدى ءوتىندى. مەن ونى ءبىراز جايتتاردان حاباردار ەتە كەلىپ، تاتتىمبەتتىڭ ناعىز ميراسقورى – قۇنان كۇيشىنىڭ قاراعاندىعا كوشىپ كەلگەنىن، قازىر وسىندا تۇرىپ جاتقانىن ايتتىم. گزاۆە – قۇنان كۇيشىنى بۇرىننان بىلەتىن ءارى ونىڭ ونەرىن جوعارى باعالايتىن. سودان قۇنان اعامەن حابارلاسىپ، پاريجدەن ءوزىن جازۋعا ارنايى عالىمنىڭ كەلگەنىن، ەرتەڭ باراتىنىمىزدى، دومبىراسىن باپتاپ ءازىر بولۋىن ءوتىندىم. العاشقىدا ابدىراپ قالعان قۇنەكەڭ: كۇيدى مۇلدە قويعانىن، دومبىراسىنىڭ دا توزعانىن، ساۋساقتارىنىڭ يكەمى كەتكەنىن، سودان قولىنىڭ جۇرمەي قالعانىن ايتىپ جاتىر. مەن ەشتەڭە ەتپەيتىنىن، ءوزىڭمنىڭ شەشەن سويلەيتىن دومبىرامدى اپارىپ بەرەتىنىمدى، كۇيدى شاما-شارقىنشا تارتسا بولاتىنىن ايتىپ، كوڭىلىن دەمدەدىم.
ۋادەلى كۇنى گزاۆە ەكەۋمىز قۇنان كۇيشىنىڭ مايقۇدىقتاعى ۇيىنە جەتىپ، پاتەرىنىڭ ەسىگىن قاقتىق.
سودان ۇزاقتى كۇن قۇنەكەڭمەن اڭگىمەلەسىپ ءارى شابىتىن كەلتىرىپ، بىرنەشە كۇي جازىپ الىپ قايتتىق.
كەيىن ىشىندە قۇنان كارىپبەكوۆتىڭ ورىنداۋلارى بار، تاتتىمبەت كۇيلەرىنىڭ بۇل ديسكىسى پاريجدەن بەس مىڭ تيراجبەن شىعىپ، ارنايى ساتۋ جەلىسى ارقىلى الەمگە تاراپ كەتتى.
بىردە تالاسبەك اعامەن ەكەۋارا تاتتىمبەت كۇيلەرى جونىندە اڭگىمە-دۇكەن قۇرىستىق. ءسوز اراسىندا تاكەڭ تاتتىمبەتتىڭ "ازىنا" دەگەن كۇيى بولعانىن، بالا كەزىندە ءوزى قولىندا وسكەن ناعاشىسىنىڭ تارتقانىن كورگەنىن، بىراق قازىر ەسىندە قالماعانىن، قازىر بۇل كۇيدىڭ ۇمىتىلىپ كەتكەنىنە وكىنىشىن ءبىلدىردى. مەن تاكەڭە بۇل كۇيدى قۇنان كۇيشىنىڭ تارتاتىنىن، كەزىندە ءوز قولىنان جازىپ الىپ ساقتاپ قويعانىمدى ايتقانىمدا تاكەڭ تاڭعالىپ: "اپىر-اي، ءا!" دەپ قۋانىپ قالدى.
وسىلايشا، قۇنان كۇيشىدەن تاتتىمبەتتىڭ ۇمىتىلىپ كەتە جازداعان "ازىنا" كۇيىن ونىڭ شىعۋ تاريحىمەن قوسا جازىپ العان ەدىم.
قۇنان كۇيشى تاتتىمبەتتىڭ بىرنەشە تۋىندىلارىن اسىرەسە، "كوكەيكەستى", "سارجايلاۋ", "قوسباسار", "بەس تورە" "بىلقىلداق", "سىلقىلداق", "ازىنا" كۇيلەرىن شەبەر تارتاتىن. شەبەر تارتقانى سول ەمەس پە، اتاقتى ابىكەن حاسەنوۆتىڭ ءوزى قۇنانعا تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن تارتقىزىپ، سوڭىنان ريزا بولىپ باتاسىن بەرسە!
قۇنان كۇيشىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى كۇيدە اسا وڭەي قويمايتىن. مۇنىڭ جايىن ول: "جاس كەزىم عوي، ابىكەن ماعان تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن تارتقىزدى. "انا كۇيدى، مىنا كۇيدى تارت", – دەيدى. بىلگەنىمشە تارتىپ وتىرمىن. تارتىپ بولعاسىن، "دۇرىس، كۇيدى بۇزبايدى ەكەنسىڭ! – دەدى دە –: تەك وڭەپ تارتادى ەكەنسىڭ، بۇدان بىلاي دومبىرانى وڭەمەي تارت", – دەپ ەسكەرتتى. باسقا سىن ايتقان جوق. سودان بەرى اسا وڭەمەۋگە تىرىسامىن", – دەگەن ەدى كۇيشى.
تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن ءوز ەلىندە شەبەر تارتقان ارىدە نۇركەن شىنتەمىروۆ، ءانشى عابباس ايتباەۆ، بەرىدە ابىكەن حاسەنوۆ بولعانى بەلگىلى.
ءبىز پاقىرعا تاتتىمبەتتىڭ ءوز اينالاسىنان – ونىڭ ۇرپاعى سەكىلدى قالعان ەكى كۇيشىنى كورۋ باقىتى بۇيىردى. ءبىرى – تۇرىسبەك تۇسىپبەكوۆ ەدى، ءبىرى – وسى قۇنان كارىپبەكوۆ بولاتىن. تۇرىسبەك اعامىز زامانىندا ەگىندىبۇلاق اۋداندىق اۆتوكلۋبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان، كوزى اشىق، شيراق ادام ەدى. وسى قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان بەرى ءجيى-ءجيى ەفيرلەرگە شىعىپ، تاتتىمبەت ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى بىردەن-ءبىر ناسيحاتشىسىنا اينالدى. ءتىپتى ول سوناۋ جەتپىسىنشى جىلدارى اكادەميك الكەي مارعۇلانعا بارىپ، تاتتىمبەت جونىندە ءوزى جيناعان كوپ ماتەريالدارىن اتاقتى عالىمنىڭ ءوز قولىنا بەرىپ قايتقان ەكەن. كەيىن بۇل ماتەريالداردى الەكەڭ ءوزىنىڭ "تاتتىمبەت" اتتى كولەمدى ماقالاسىنا پايدالانعانىن كورەمىز.
1990 جىلى ەگىندىبۇلاق اۋىلىنان اسا قاشىق ەمەس جەردە (ەگىندىبۇلاق ول كەزدە اۋدان ورتالىعى) تاتتىمبەت قازانعاپۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەي تويى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە دۇركىرەپ ءوتتى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ ەندى-ەندى قۇلايىن دەپ شاتقاياقتاپ تۇرعان شاعى. سوعان قاراماستان، وسىناۋ مەرەكەنى تاسپالاۋعا ماسكەۋدىڭ "وستانكينوسىنان" اتاقتى "120 مينۋت" باعدارلاماسىنىڭ ءتۇسىرىلىم توبى كەلدى. الدىندا ولار تويدىڭ جالپى كورىنىستەرىن ءتۇسىرىپ جۇرگەن ەدى، ەندى ءبىر قاراسام، تۇرىسبەك اعامىز ءبىر توبەنىڭ باسىندا سولارعا سۇحبات بەرىپ، زاۋلاپ وتىر. قولىمداعى دومبىرامدى كورىپ قالعان تۇرسەكەڭ ءاي-ءشاي جوق: ء"اي، دومبىراڭدى بەرە تۇرشى", – دەپ مەنىڭ دومبىرامدى.سۇراپ الدى. حالىق كوپ، دومبىرامنان كوز جازىپ قالمايىن دەپ تۇسىرۋشىلەردىڭ سىرتىنان باسپالاپ قاراپ تۇرمىن قازىر اتى ەسىمدە قالماپتى، تۇرسەكەڭ الگىلەرگە تاتتىمبەتتىڭ مەن ەستىمەگەن ءبىر كۇيىن تارتىپ بەردى. سويتكەن تۇرسەكەڭ، كەيىن ەستىدىم، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن باقيلىق بولىپتى. ەندى مىنە، كەشەگى كۇن قۇنان كۇيشى ءوتىپتى ومىردەن. ءسويتىپ تاتتىمبەت مەكتەبىنىڭ ەل ىشىندەگى ميراسقورلارى تۇگەسىلدى. ەندى تەك، ارنايى مۋزىكالىق ءبىلىم العان جاڭا زامان كۇيشىلەرىن تىڭدايتىن بولامىز.
قۇنان اعانى سوڭعى رەت 2017 جىلى قارقارالى دا وتكەن قازبەك بي بابامىزدىڭ 350 جىلدىق تويىندا كوردىم. توي ساحناسىنىڭ جانىنان قاپەرسىز ءوتىپ بارا جاتىر ەدىم، تۋ سىرتىمنان "ەرلان!" دەگەن داۋىستى ەستىپ قالىپ، جالت قاراسام، قۇنان اعا! ەبىل-دەبىلى شىعىپ جۇگىرتىپ كەلە جاتىر ەكەن. كەلىپ قۇشاقتاي الدى دا: "ەرلان-اۋ، سەن كەتكەلى مەنى ەشكىم كەرەك قىلمايتىن بولدى. ءبىر جۇرگەن جەتىم شالمىن قازىر", – دەپ جىلاپ جىبەردى. مەنىڭ دە كوڭىلىم بوسادى...
جاسىرمايمىن، قازىر دە بوساپ وتىرمىن. ارينە، تۋماق بار دا، ولمەك بار. بۇل – ءومىر زاڭدىلىعى. دەگەنمەن، جانىڭا جاقىن ەستى ازاماتتار، اياۋلى جاندار، كوشەلى ونەرپازدار ومىردەن وتكەندە كوڭىلىڭ جابىرقاپ، كوزىڭە ەرىكسىز جاس كەلەدى.
ەگەر ءار حالىقتىڭ ءوز ءومىر ءسۇرۋ الەمى بار دەسەك، مۇنى ۇلتتىق كەڭىستىك دەپ اتاعانىمىز ءجون شىعار. دەمەك، ءار ۇلت ءوز وربيتاسىن اينالىپ جۇرەتىن عارىشتاعى اسپان دەنەلەرى ءتارىزدى ءوز كەڭىستىگىندە ءومىر سۇرمەك. ءتول دۇنيەتانىمى، ءتىلى مەن ءدىلى، سالت-ءداستۇرى مەن حالىقتىق ونەرى ءار ۇلتتى ءوز وربيتاسىنان اۋىتقىتپاي ۇستاپ تۇرار تارتىلىس كۇشى ىسپەتتى. ال ۇلتتىق ونەرپازدار مەن حالقىمىزدىڭ بيىك پاراسات يەلەرى – قازاقى تۇلعالار سول تارتىلىس كۇشىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن ۇزىلمەس ارقاۋلارى سەكىلدى. ماسەلەن اقسەلەۋ سەيدىمبەك، ءابىش كەكىلباەۆ، بولات اتاباەۆ، جارقىن شاكەرىم، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، قوبىزشى سماتاي ۇمبەتباەۆ سىندى تاياۋ جىلدارى دۇنيەدەن وتكەن اياۋلى اعالار ۇلتتىڭ كەڭىستىگىمىزدىڭ قازاقى بولمىسىن ساقتاۋشى الىپ تۇلعالارىمىز ەدى. قازىر مۇنداي قازاقى تۇلعالار ارامىزدا ساناۋلى-اق قالۋدا. بيلىكتىڭ مۇنداي قازاقى ازاماتتاردى جاقتىرمايتىنى، ماڭايلارىنا جولاتپايتىنى – ءتىپتى كەي جاعدايدا قورلايتىنى ءىش جيعىزادى. ءارىسى كەڭەستىك كەزەڭدى ايتپاعاندا، بەرىسى نازارباەۆ داۋىرىندە قانشاما ەلىم دەگەن مەملەكەتشىل، حالىقشىل ەرلەر ءبىرى وقتان، ەندى ءبىرى قۇسادان ءولدى. قۇنى سۇراۋسىز كەتتى.
ەگەر قازاقتىعىمىزدىڭ قاينار كوزى، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ مۇنداي نوسيتەلدەرىن ساقتاي الماساق، قادىرىنە جەتە الماساق – مۇنىڭ سوڭى تۇبىندە ۇلتتىق بولمىسىمىزدان ايىرىلۋعا، ءسويتىپ قازاقتىعىمىزدان اجىراۋعا اكەلىپ سوقپاق. بۇل قاتەرلى تەندەنتسيانىڭ العاشقى نىشاندارى قازىردىڭ وزىندە-اق بىلىنۋدە. مىسالى كەزىندە اقسەلەۋ مەن ءابىش اعالاردىڭ اۋزىنا قاراعان جۇرت – بۇل كۇندە اراپ مەملەكەتتەرىندە كۇماندى ءدىن وقۋىن وقىپ كەلگەن كۇيەك ساقال، تاز مۇرت نادان مولدالاردىڭ سوڭىنان شۇبىرۋمەن ءجۇر. سونىڭ دەنى جاستار. ەشقانداي شەت مەملەكەتتىك ءدىن وقۋى، جالپى كەز كەلگەن شەت ەلدىك ءبىلىم وشاعى: "سەن اۋەلى ءوز حالقىڭنىڭ پەرزەنتىسىڭ، بارىپ ۇلتىڭا ادال قىزمەت قىل" دەپ وقىتپايدى. قايتا "سەنىڭ حالقىڭ اداسقان ۇلت" دەگەن قاتەرلى، زومبي پروگراممامەن ساناسىن جادىلاپ، ميىن ۋلاپ جىبەرەدى. مۇنى نەگە بىلمەيمىز، نەگە ەسكەرمەيمىز؟ سونداي-اق پالەنباي بايدان شىققان ايەلدەر بلوگەر اتانىپ الىپ، ەل ءىشىن الاتايداي بۇلدىرۋدە. ال مىنا قالىڭ توبىردىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان فانەرششيك اتاۋلى ەلىمىزدىڭ مۋزىكا كەڭىستىگىن ابدەن لاستاپ، بىلعاپ ءبىتتى. ەل ءىشى، ونىڭ رۋحانياتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دەگرەداتسياعا ۇشىراپ، ارى قاراي ازدىرۋعا كەلمەيتىن شەگىنە جەتىپ، ابدەن ازعىندالىپ، تولىق توزعىندالىپ بولدى. سالدارىنان حالقىمىز ءان-كۇي الەمىنە بويلاۋدان، ونى تۇيسىنۋدەن، سەزىنۋدەن، ودان رۋحاني ءنار، جان سارايىنا قورەك الۋدان قالدى. جاستارىمىز بولسا، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى مۇلدە جاتسىنىپ كەتكەن. جات ءدىن، سارت-ساۋاندىق كىرمە ونەردىڭ جانكۇيەرى بولىپ العان ولار قازاقتىعىنان جەرىپ، ۇلتىن تارك ەتىپ، ءوز الدىنا بولەك سۋبەتنوسقا اينالۋدا.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تارتىلىس كۇشىنەن ايىرىلىپ، ءوز وربيتاسىنان شىعىپ كەتكەن عالامشار سەكىلدى – رۋحاني ورىسىنەن كىندىگىن ۇزگەن قازاق حالقى بەيمالىم بەلگىسىزدىككە ماڭىپ بارا جاتقانداي. مۇنىڭ الدىن الايىق دەپ جاتقان نە بيلىك، نە قوعام جوق. وسىنى ويلاعاندا ءىشىڭ مۇزداپ كەتەدى، ءومىر سۇرگىڭ كەلمەي قالادى كەيدە. قايسىبىرىن ايتقاندايسىڭ، ءبىر ويدى ءبىر وي ءتۇرتىپ، باسقا جاققا كەتىپ بارامىن، قۇنان كۇيشىگە ورالىپ، سەزىمدى تامامدايىن.
الاشقا اتى شىقپاسا دا قۇنان كۇيشى جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ەسكى ءداۋىردىڭ، سوناۋ تاتتىمبەت زامانىنىڭ ەل ىشىندە قالعان جالعىز كوزى جالقى تۇياعى ەدى. ساف التىن ساز بالشىقتىڭ ىشىندە دە جاتا بەرمەك. قۇنان كۇيشىنىڭ دە قادىرى بىلىنگەن جوق، ەل ىشىندە ەلەۋسىز عانا عۇمىر كەشىپ، ەلەنبەي ءولىپ وتىر. سونىڭ بەلگىسىندەي ەلى – قاراعاندى دا، كۇيشىلەر قاۋىمى دا تىم-تىرىس. ەگەر ەرمەك بالتاشۇلى اعامىز پاراقشاسى ارقىلى حابارلاماعاندا داۋلەسكەر كۇيشىنىڭ ارامىزدان كەتكەنىن بىلمەي دە قالعانداي ەكەنبىز.
باپسىز، باقسىز وتكەن قايران قۇنان اعام-اي، وزىڭمەن بىرگە تۇتاس ءداۋىردى اكەتىپ بارا جاتقانىڭدى بىلمەي كەتىپ باراسىڭ. ول تاتتىمبەتتىڭ جۇپار شاشقان اڭقىلداق كۇيلەرى ەدى. ءوزىڭ دە اڭقىلداق بولمىستى ەرەكشە جارالعان ونەرپاز ەدىڭ، مومىندىعىڭدا شەك جوق ەدى. قوش، ابىزىم! باقۇل بول، قۇنان اعا! كورمەگەن كوشەڭىزدەن جارىلقاسىن.
Erlan Toleutai
