قازانعاپ حالىقتىڭ تاريحىن كۇيمەن قاشاعان

6011
Adyrna.kz Telegram
فوتو: egemen.kz
فوتو: egemen.kz

قازاقتىڭ رۋحاني الەمىندەگى شوقتىعى بيىك ونەر سالاسى – كۇي تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن از دەۋگە دە، كوپ دەۋگە دە بولماس. قازاق ونەرتانۋىنىڭ اتاسى، بەلگىلى اكادەميك – احمەت قۋانۇلى جۇبانوۆتىڭ  «قۇرمانعازى»، «داۋلەتكەرەي»، «عاسىرلار پەرنەسى»، «زامانا بۇلبۇلدارى» سەكىلدى شىعارمالارىنان باستاپ، بۇگىنگى سۇبەلى تۋىندى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ «قازاقتىڭ كۇي ونەرى» اتتى كۇيلەر جيناعىنا دەيىنگى ارالىقتا تالاي ەڭبەكتەردىڭ جارىق كورگەنى  راس. الايدا، ءار زەرتتەۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءبىر كىتاپتا تاريحي شولۋ باسىم بولسا، بىرەۋىندە ومىرباياندىق دەرەكتەر مولىراق، ەندى ءبىر اۆتور تاقىرىپتىق تالداۋ جاعىنا ءمان بەرگەن. مۇنىڭ ءبارىن ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى دەپ قاراعان ءجون. ۇلتتىق ونەرتانۋ عىلىمى وسىلاي بىرتە-بىرتە جۇيەگە تۇسەدى. بابالارىمىزدىڭ اسىل  مۇراسىن دارىپتەۋ، جاڭا تۇرعىدا زەرتتەۋ – بۇگىنگى تاڭداعى كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلەردىڭ ءبىرى.

سءوزباسى

كەشەگى سارىتاپ كەزەڭدە ونەر مەن مادەنيەتكە ءبىر جاقتى عانا ءمان بەرىلىپ، بۇلاردى يدەولوگيا، ساياسات قۇرالىنا اينالدىرۋ ماقساتى بولعانى ءمالىم. ول ۋاقىتتا يدەولوگياعا قارسى كەلمەگەن شىعارمالارعا عانا جول اشىلعان-دى. ماقالامىزدا ايتايىن دەپ وتىرعان قازانعاپ تىلەپبەرگەنۇلى كۇيلەرى ول زاماندا نەگە كوزگە ءىلىنىپ، دارىپتەلمەدى دەگەن ساۋالدىڭ استارىندا وسىنداي ءمان-ماعىنا جاتىر. قازانعاپ مۇرالارى XIX عاسىرداعى قازاق ۇلتى باستان كەشكەن، وتارلىق پيعىلدىڭ قولىنان جاسالعان اشتىق، قۋعىن-سۇرگىن سەكىلدى وراسان زور قاسىرەتتى بەينەلەيدى.

كۇيشى شىعارمالارى بايىپتى، تەرەڭ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ول تۋرالى جەڭىل-جەلپى پىكىر ايتۋ قيانات. سوندىقتان بابا مۇرالارى سىرلارىنا تەرەڭ  بويلاۋ ءۇشىن ىجداعاتتى تۇردە تەر توگۋ ءلازىم جانە بۇل ءىس ۇلكەن جۇرەكتى كەرەك ەتەتىنىن ەستە ۇستاعان ءجون. ەگەر بۇلاي ەتپەگەن جاعدايدا، داڭقتى كۇيشى مۇراسىن قايتا جوعالتامىز.

ونەر سالاسىندا سوڭعى 15-20 جىلدىڭ كولەمىندە قازانعاپ تىلەپبەرگەنۇلىنىڭ كۇيشىلىك مۇراسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق ارتا تۇسۋدە. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى – قازانعاپ كۇيلەرىنىڭ سۇلۋ سازعا، مۇڭ مەن فيلوسوفياعا تولى تەرەڭ مازمۇندا جاتقانى داۋسىز. ونىڭ قاي كۇيىن الىپ قاراساڭىز دا، ءار كۇيىنەن جەكە ادامنىڭ ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ جان كۇيزەلىسى، قايعى-قاسىرەتى، باستان كەشكەن تاريحى سەزىلىپ تۇرادى. جەكە تاعدىردان باستالعان لەيموتيۆتىڭ حالىقتىق، جالپى ادامزاتتىق قۇبىلىسقا اينالۋى حاس تالانتتىڭ قۇدىرەتىنەن تۋاتىن نارسە.

سولاي دەسەك تە، قازانعاپ تىلەپبەرگەنۇلى كۇيلەرىنىڭ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تانىلىپ، ۇلتتىق ىقىلاسقا كوتەرىلۋىنە سەبەپشى بولعانداردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى بەلگىلى دومبىراشى مارقۇم سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ ەكەنىن مويىنداعان ءجون. سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ قازانعاپ كۇيلەرىن قايتا سويلەتكەن، ونىڭ ورىندالۋ ءتاسىلىن جاڭا ساتىعا كوتەرگەن ويلى دا شەبەر ۇلى كۇيشى. ول ءوزىنىڭ بۇكىل عۇمىرىن قازانعاپ كۇيلەرىن زەرتتەپ، زەردەلەۋگە ارناپ، ەل ارالاپ ءجۇرىپ، ونىڭ كوپتەگەن كۇيلەرىن تاۋىپ، حالىق الدىندا ويناپ جارىققا شىعاردى.

قازاقتىڭ كۇيلەرى كەزىندە نوتاعا تۇسپەگەن، بەلگىلى ورىنداۋشىلاردىڭ جەتكىزۋى ارقىلى تاراعان. ءار دومبىراشىنىڭ ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگىنە، شەبەرلىگىنە، كۇيدى تۇسىنۋىنە بايلانىستى كۇيلەردىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارى پايدا بولعان. سوندىقتان كۇي تاريحىن كۇيشىلەردىڭ ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىگىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ، زەرتتەۋ – وڭ قۇبىلىس. ماسەلەن، «كۇي شاقىرعىش اقجەلەڭنىڭ» العاش نوتاعا تۇسكەن نۇسقاسى مەن باقىت باسىعاراەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى كۇيدىڭ نۇسقاسىن سالىستىرساڭىز، ەكەۋى ەكى بولەك كۇي سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن. بىراق مۇقيات تىڭداساڭىز، ەكەۋىندە ورتاق اۋەندەردىڭ  بار ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

ءبىر كۇيدىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن ەستىپ، سالىستىرۋ ارقىلى تۇپنۇسقانى كوزگە ەلەستەتۋگە بولادى.

«جۇرتتا قالعان» كۇيىنىڭ شىعارىلۋى جايىندا ءار ءتۇرلى ەكىاڭىزدىڭ، «كوكىل» تۋرالى ءۇش اڭىزدىڭ، «بۇراڭ بەل اقجەلەڭ» تۋرالى ءتورت اڭىزدىڭ بەرىلۋى كۇي تاريحىن بايىتپاسا، كەمىتىپ وتىرعان جوق.

قانداي بولسا دا، قيىندىق، توسقاۋىلعا قاراماي قازانعاپ كۇيلەرىنىڭ ۇلت ساناسىنان جوعالماي كەلە جاتقانى بابا مۇرالارىنىڭ ومىرشەڭدىگىن كورسەتتى. ونىڭ سىرى كۇيشىنىڭ ۇلت تاريحىن شىنايى شەبەرلىكپەن جەتكىزىپ تولعاۋىنا بايلانىستى.

كۇيشىنىڭ ونەرىن كەلەشەككە شاكىرتتەرى جەتكىزگەن

قازانعاپ تىلەپبەرگەنۇلى 1854-1921 جىلدار ارالىعىندا ارال تەڭىزىنىڭ بويىنداعى قۇلاندى تۇبەگىنىڭ اقباۋىر دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. دەگەنمەن، كۇيشى تۋرالى دەرەكتەر بىزگە باسقا كۇيشىلەرگە قاراعاندا كەشتەۋ جەتتى. ونىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – 1934 جىلى وتكەن ونەرپازداردىڭ ءبىرىنشى رەسپۋبليكالىق سلەتىنە قازانعاپ كۇيلەرىن ورىنداۋشىلاردىڭ كوبىسى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن كەلمەي قالدى. بۇل ونەر ورداسىنىڭ شاقىرۋىنا ءۇن قوسىپ كەلگەن قازانعاپتىڭ شاكىرتى جالەكەش ايپاقوۆ قانا بولدى.

قازانعاپتىڭ كۇيشىلىك مەكتەبى سوڭىنان ەرگەن شاكىرتتەرى ارقىلى دامىپ، ءوز جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. ونىڭ كۇيلەرى ويناۋعا وتە قيىن بولعانىمەن، ومىرشەڭدىگىنىڭ ارقاسىندا ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، كۇيشىلىك مۇرامىزدىڭ التىن قازىناسىنا اينالىپ وتىر.

قازانعاپتىڭ كۇيلەرىن ونىڭ شاكىرتتەرى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا اينا-قاتەسىز جەتكىزدى دەۋگە ابدەن نەگىز بار. ولاردىڭ قاتارىندا كادىرالى ەرجانوۆ، جالەكەش ايپاقوۆ، كەلبەت تىلەۋلين، قۇرمانعازى بوقاەۆ، بالماعامبەت سايىمۇلى، شۇرەن سارتوۆ، نۇرقات قوسۋاقۇلى، رايىمبەرگەن جولەكەنوۆ، ايسا ءشارىپوۆ، رۇستەمبەك وماروۆ، مەدەۋباي باقتىبەرگەنۇلى، كۇنجان سايىمكەلىنى، مومىن بايعانين، مامبەتالين ناجىمەددين، قوجاگەلدى امانوۆ، زاداش بايداۋلەتوۆ، جۇماباي جانسۇگىروۆ، نۇربولات جانامانوۆ، اقاش مۇراتوۆ، بيمان كەجەتاەۆ، جۇمالى ەمبەرگەنوۆ، بورانباي بەردالىۇلى، ءماجيت بەيسەمباەۆ، ءىزباسار ءىلياسوۆ، مىرزالى تولەۋۇلى، بەرتىن كەلە سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ، باقىت باسىعاراەۆ، ءابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ، جايلاۋ اسىلحانوۆ، تالاپ حامزين سىندى ورىنداۋشىلاردى اتاپ ايتۋ كەرەك.

وكىنىشكە قاراي، قازانعاپتىڭ بالالارىنىڭ نەمەسە تۋعان-تۋىستارىنىڭ ىشىنەن ونەرىن جالعاستىرعان ەشكىم بولمادى. ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە شالقارلىق جۋرناليست مۇحامەدقالي ەسماعامبەتوۆتىڭ «دومبىرامەن قوشتاسۋ» ارقىلى ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىك.

«قازانعاپتى كوكجوتەل قىسىپ، اۋىرىپ جۇرگەن كەزى. دەم الا الماي، تىنىسى تارىلعان ول: «جالعاس-اي، سۇيەشى مەنى، دارمەنىم قۇرىپ بارادى»، - دەپ قارلىققان داۋىسىمەن ات بايلاپ جاتقان بالاسىن شاقىردى.

بالاسى: «ۇزاق جولعا شىداي المايتىنىڭدى بىلەسىڭ، سۋىقتا توبەنىڭ باسىنا شىعىپ...» - دەپ دۇڭك ەتىپ جاۋاپ بەردى. بالاسىنان كوڭىلى قالعان ساتتەردە وسىلاي وزىنەن-ءوزى مۇڭعا باتاتىن. جالعاس بالاسى دۇنيەگە كەلگەندە قاتتى قۋانعان بولاتىن. بىراق جالعاستىڭ مىنەزى دويىر بولىپ ءوستى. ەڭ بولماسا، اكە جولىن قۋىپ، دومبىرا قۇلاعىن ۇستاعان جوق.

قازانعاپ: «ەي، جاساعان، قۋ اعاشقا ءتىل بىتىرگىزگەن دارىندى تۇقىمىمدا ماعان بەرىپ، جالعاننان وزىڭمەن بىرگە الا كەتەسىڭ بە؟ تۋماسا دا تۋعانىمداي بولعان قادىرالىم، سەن امان بول! سەنىڭ ساۋساقتارىڭ مەنىڭ ءۇنىمدى كەيىنگىگە جەتكىزەدى، سەنەن باسقا كىمىم بار مەنىڭ؟! ەي، دۇنيە، وتەسىڭ دە كەتەسىڭ!» - دەپتى».

سونىمەن بىرگە ەل اۋزىنداعى مىنا ءبىر اڭگىمەدە بىلايشا باياندالادى: «قازانعاپ شاكىرتى قادىرالى ەكەۋى جەم بويىن ارالاپ جۇرگەندە، ەلدەگىلەر كۇيشىدەن: «بىرەۋىڭنىڭ كوزىڭ – كوك، بىرەۋىڭنىڭ كوزىڭ – قارا. بىراق ءبىر-بىرىڭنەن اينىمايسىڭدار. مىنا بالا تۋىسىڭ با، الدە ءوز بالاڭ با؟» دەپ سۇراپتى. سوندا قازانعاپ: «تۋىس دەيتىن تۋىس تا ەمەس، بالام دا ەمەس. بىراق كۇيگە مۇنداي ءتانتى بولعان بالانى بۇرىن-سوڭدى كورگەن ەمەن. اللا تاعالا مەنىڭ جولىمدى وسى بالاعا بەرەتىن شىعار، بالانىڭ وزىمە ۇقساس بولۋى دا، مۇمكىن سودان شىعار»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى».

مىنە، وسى اڭگىمەلەردەن بايقاعانىمىزداي، قازانعاپتىڭ ونەرپازدىق قاسيەتى، ءوز كىندىگىنەن وربىگەن ۇرپاعىنا دارىماسا دا، ونەر جولىن قۋعان شاكىرتتەرىنە ميراس بولدى.

«شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» دەمەكشى، سوڭىندا قالعان ون ساۋساعىنان ونەر تامعان شاكىرتتەرى ونىڭ كۇيلەرىن كەيىنگى ۇرپاق يگىلىگىنە، رۋحاني مۇرامىزعا اينالدىردى. تىڭداۋشىسى بار حالىقتا قاستەرلى كۇيدىڭ شىراق-جۇلدىزىنىڭ سونبەسى انىق.

قازانعاپ ءداستۇرىنىڭ تانىلۋىنا بەلگىلى كۇيشى، مارقۇم سادۋاقاس بالماعامبەتوۆتىڭ دە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقانى اقيقات. ول قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا عۇمىرىندا، قاس-قاعىم الماعايىپ ءومىر جولىندا ۇلى فيلوسوف-كۇيشى، دارىندى ءارى اسقان شەبەر دومبىراشى، دانا قازانعاپتىڭ كۇيلەرىندەگى تۇنىپ تۇرعان قۇپيا سىردى جان-جاقتى زەرتتەپ، زەردەلەدى.

كورنەكتى عالىم بەكەجان سۇلەيمەنوۆ سادۋاقاستىڭ ونەرىنە مىناداي باعا بەرگەن: «سادۋاقاس اسقان شەبەر دومبىراشى عوي. قازانعاپتىڭ كۇيلەرىن ويناعاندا، باتىستىڭ اۋەنىنە ەلىكتەۋشىلىك اسەرى بار. كۇيدىڭ وزىندىك قاز-قالپىن وزگەرتۋ بايقالادى». مۇنى شىنايى جاناشىرلىققا سايار سىن ەسكەرتپەسى بىلگەن ءجون.  

ال، سادۋاقاستىڭ دوسى ءالىباي دۇيسەنوۆ: «سادۋاقاس مەنەن بۇرىن ولسە، ونىڭ ساۋساعىن جەرگە بەرمەي، كەسىپ الىپ، ءۇيىمنىڭ قاق تورىمە ءىلىپ قويامىن»، - دەپ ساۋساقتاعى ەرەكشە قيمىل مەن يكەمدىلىككە، سەزگىشتىك پەن دالدىككە تاڭ قالىسىن جاسىرماي ايتىپ وتىراتىن-دى. وسىنداي تالانت يەسىنە ايرىقشا باعا بەرگەن ءالىباي، ءوزىنىڭ  دەگەنىنە جەتە الماي ومىردەن ەرتە ءوتىپ كەتتى.  

 مىنە، قايسار كۇيشى سادۋاقاس، وسىلايشا ەرەكشەلەنىپ، ءتىرى قازانعاپ اتاندى. ول ءبىر \تۋار فيلوسوف-كۇيشى قازانعاپتىڭ تەرەڭ ءماندى كۇيلەرىن ون جىلدان استام ۋاقىت بويى جان-جاقتى زەرتتەپ، قايتالانباس كۇيدىڭ قاسيەتىن سومداپ، ءتىرىلتتى. سول سەبەپتەن دە كۇيشى ۇستاز سادۋاقاس بالماعامبەتوۆتىڭ قازاق مۋزىكا ونەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەكشە دەۋىمىز كەرەك.

اقجەلەڭنىڭ اقتاڭگەرى

قازاق حالقىنىڭ مۋزىكا ونەرiنiڭ ەڭ باي سالاسىنىڭ بiرi – كۇي ونەرى. كەزiندە بەلگiلi اكادەميك احمەت جۇبانوۆ قازاقتىڭ بەلگiلi كۇيشiلەرi جايىندا ءوزiنiڭ «عاسىرلار پەرنەسi» اتتى جيناعىندا قازانعاپ تiلەپبەرگەنۇلىنىڭ ءومiر جولىنا توقتالىپ، كۇيشi جايىندا مالiمەتتەر بەرگەن. سونىمەن قاتار قازانعاپتىڭ بiرنەشە كۇيiن نوتاعا ءتۇسiرiپ، قالىڭ بۇقاراعا جاريا ەتەدى. قازانعاپتى حالىققا تانىستىرۋ جۇمىستارىندا احمەت جۇبانوۆتىڭ ەڭبەگi زور.

قازانعاپ تiلەپبەرگەنۇلى 1854-1921 جىلدار ارالىعىندا اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار اۋدانىندا، قازiرگi ايشۋاق كەڭشارىنىڭ قۇلاندى دەگەن جەرiندە دۇنيەگە كەلگەن. ول – «اقجەلەڭ» دەپ اتالاتىن كۇيلەردiڭ نەگiزiن سالۋشىلاردىڭ بiرi ءارi دامىتۋشى.

اقجەلەڭ دەگەنiمiزدiڭ ءوزi – شات كوڭiلدi, ويناقى تارتىلاتىن كۇيلەر. قازانعاپتىڭ باسقا كۇيلەرiن بىلاي قويعاندا، بiر تاقىرىپقا ارناپ – اقجەلەڭنiڭ 62 ءتۇرiن شىعارعان. ءار كۇيدiڭ اتىنا سايكەس شتريحتارىن (قاعىستارىن), ولشەمدەرiن وزگەرتiپ، دامىتادى. ءوزiنiڭ ستيلدiك ەرەكشەلiگiن وسى كۇيلەرiنiڭ ءون بويىندا ساقتاپ وتىرادى. قازانعاپ كۇيلەرiنiڭ تاعى بiر ەرەكشەلiگi, ول كۇيلەر پروگراممالى.

قازانعاپ تiلەپبەرگەنۇلىنا قاتىستى دەرەكتەر مەن ماعلۇماتتار جيناۋ ماقساتىندا كۇيشiنiڭ تۋعان جەرiنە، ياعني اقتوبە وڭiرiنە، ونىڭ iشiندە شالقار كەڭشارىنا، كۇيشiنiڭ تۋعان اۋىلى ايشۋاق ايماعىنا بiرنەشە رەت ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالار جاساعان بولاتىنبىز. وسى ساپارلارىمىزدىڭ بارىسىندا كۇيشi جايىندا تىڭ دەرەكتەردi جيناقتاپ، ولاردى ۇنتاسپالارعا، بەينەتاسپالارعا بارىنشا جازىپ الۋعا تىرىستىق.

قازانعاپتىڭ ەسىمدەرى حالىققا بەيماعلۇم بiرنەشە شاكiرتiن تاۋىپ، ولارمەن كەزدەسiپ، قازانعاپ تىلەپبەرگەنۇلى جايىنداعى تىڭ دەرەكتەر مەن مالiمەتتەردiڭ كۋاسi بولدىق. سونىمەن قاتار حالىققا كەڭiنەن تانىلماي كەلە جاتقان قازانعاپتىڭ شاكiرتi شۇرەن سارتوۆ پەن جاس كۇيشi ورازعالي كوشiموۆ، جاسى الپىستى القىمداعان زاداش بايداۋلەتوۆ، ناجiمەددين مامبەتالين، ومiردەن وزىپ كەتكەن كۇيشi تاسىباي ماحامبەتوۆ، قازانعاپتىڭ 145 جىلدىق مەرەيتويىندا كۇيشiلەر اراسىنان وزىپ شىققان ونەر يەسى قوجاگەلدi امانوۆ جايىندا ەش جەردە جاريالانباعان حالىق اۋزىنداعى تىڭ دەرەكتەر، ولاردىڭ ءومiرi مەن، كۇيشiلiك ورتاسى جايىندا تومەندەگى مالiمەتتەرگە كۋا بولدىق.

سەگىز قىرلى سادۋاقاس

سادۋاقاس بالماعامبەتوۆكۇي ونەرىن، ونىڭ ىشىندە اقتوبە ءوڭىرىنىڭ كۇيشىلىك مەكتەبىن جالعاستىرۋشى. ۇلى كۇيشى قازانعاپ شىعارمالارىن تۇبەگەيلى  مەڭگەرگەن، زامانىمىزدىڭ ءتىرى قازانعابىنا اينالعان ازامات. سادۋاقاس – دومبىرا، كۇي ونەرىنىڭ حاس شەبەرى. ول ەڭ الدىمەن سول ىقىلىم زاماننان بەرى قوس ىشەككە ءتىل بىتىرگەن كۇيشى-دومبىراشىلار مۇراسىن كەيىنگىگە جەتىزىپ، ۇلتتىق ءداستۇردى جالعاستىردى. سوندىقتان دا كيەلى ونەردى دامىتۋشىلار قاتارىنان ويىپ ورىن الدى.

سادۋاقاس بالماعامبەتوۆ 1941 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار اۋدانىنداعى 8-ناۋرىز كەڭشارىنىڭ №11 اۋىلىندا، قازىرگى سارىبۇلاق ماڭىندا دۇنيەگە كەلگەن. تۋىپ-وسكەن اۋىلى ءانشى-كۇيشىلەر مەن ونەر يەلەرىنىڭ شوعىرلانعان ورتاسى دەسە دە بولادى. ول باتاقتىڭ سارىسىنىڭ، پۇسىرمان جىراۋدىڭ، وزگە دە اتاقتى سال-سەرىلەردىڭ جىر-تولعاۋلارىن، ءان-كۇيلەرىن بالا كۇنىنەن قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، سولاردىڭ ونەرىنە ەلىكتەپ ءوستى. وسىنداي بىرەگەي دارىنداردىڭ ورىنداۋلارىن كوزىمەن كورىپ، ءتالىم-تاربيە العان سادۋاقاستىڭ ونەر جولىن تاڭداماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

ونىڭ بويىنا قازانعاپ كۇيلەرى انا سۇتىمەن دارىعان. ولاي دەيتىنىمىز، سادۋاقاستىڭ اكەسى بالماعامبەت سايىمۇلى قازانعاپتىڭ ەڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان. «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەگەندەي، جاس بالانىڭ كۇي ونەرىنە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ويانۋىنا اكەسىنىڭ سەپتىگى مولىنان ءتيدى. سونىمەن قاتار ونىڭ بىرىڭعاي دومبىراشىلىق جولعا تۇسۋىنە تۋعان ناعاشىسى، سول ەلدىڭ اتاقتى كۇيشىسى، قازانعاپتىڭ بەلدى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى ماتاي قۋانتايۇلىنىڭ دا ىقپال ەتكەنى انىق. بەرتىن كەلە قادىرالى ەرجانوۆ، كەلبەت تىلەۋلين، جالەكەش ايپاقوۆ، قۇرمانعالي ومىرزاقوۆ سىندى كۇيشىلەردەن شەبەرلىگىن تولىقتىرادى. ولار تەك كۇي ۇيرەتىپ قانا قويماي، كۇي تارتۋدىڭ قىرى مەن سىرىن دا تانىتتى.

سادۋاقاستىڭ اكەسى بالماعامبەت سايىمۇلى 1890 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار ماڭىندا، ىرعىز ۋەزىنىڭ بۇرىنعى №11 اۋىلىندا، قازىرگى ەسەت باتىر ەلدى مەكەنىندە دۇنيەگە كەلگەن. ول اۋىل-ايماققا سىيلى، ادامگەرشىلىگى مول كىسى بولعان دەسەدى. اكەسى سايىم بالماعامبەتتىڭ جاس كۇنىندە كوز جۇمادى. قازانعاپ اكە تاربيەسىن كورمەي وسكەن بالا بالماعامبەتتى ءوز قامقورلىعىنا العان ەكەن. وعان اكەلىك اقىلىن ايتىپ، مەيىرىمىن توگىپ، جانىنان تاستاماي ەرتىپ جۇرەدى. ءوز كۇيلەرىن ۇيرەتىپ، كۇيشىلىك ونەرگە باۋلي باستايدى. ول كەزدە بالماعامبەتتىڭ جاسى نەبارى ون ەكىدە ەدى. قازانعاپ ۇيرەتكەن كۇيلەردى قاعىپ الاتىن بالماعامبەت سول ەلگە جاسىنان اتى شىعىپ، كوپشىلىكتىڭ الدىندا كۇي تارتا باستايدى.

بالماعامبەتتىڭ بالاسى سادۋاقاس تا اكەسىنەن ەرتە ايىرىلادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ەل قورعاۋعا اتتانعان بالماعامبەت مايدان دالاسىندا قايتىس بولادى. ونەرپازدىق قاسيەت اكەدەن بالاعا دارىعان بولار، سادۋاقاس تا ءۇش-ءتورت جاسىندا-اق دومبىرا تارتۋعا اۋەستەنەدى. ال اناسى كۇنجان – دومبىرا تارتپاسا دا، قازانعاپتىڭ كۇيلەرىن جاس كەزىنەن ەل ىشىندەگى دومبىراشىلاردان ەستىپ وسكەن جان. ول قازانعاپتىڭ كوزىن كورگەن، ونىڭ تارتقان كۇيلەرىن تىڭداعان. جولداسى بالماعامبەتتىڭ كۇيشى دوستارى مەن قاتار قۇربىلارىنىڭ تارتقان كۇيلەرىن ەستىپ، دومبىرا ءۇنىن كوكىرەگىنە ۇيالاتا بىلگەن.

اناسىنىڭ كۇيگە دەگەن قۇشتارلىعىن سادۋاقاستىڭ مىناۋ اڭگىمەسىنەن اڭعارۋعا بولادى: «بىردە ۇيگە اكەمنىڭ دوستارى قوناققا كەلىپ، ولار ءتۇننىڭ ورتاسى اۋعانعا دەيىن كۇي تارتتى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ قوناقتار ءۇيدى-ۇيىنە قوش ايتىسىپ تاراي باستادى. وسى مەزەتتە مەن مانادان بەرى تىڭداپ وتىرعان كۇيلەردى اناما تارتىپ بەرۋگە كىرىستىم. ونداعى ويىم، وسى مەنىڭ انام كۇيدى شىنىمەن-اق تۇسىنە مە ەكەن، الدە جاي عانا باسىن يزەپ وتىرا بەرە مە ەكەن؟ وسىنداي كۇدىكپەن ءبىر كۇيدىڭ ءبىر بۋىنىن ادەيى بۇزىپ تارتتىم. سول كەزدە انام كۇنجان ماعان جالت قاراپ:

– مىنا ءبولىمىن دۇرىس وينامادىڭ، – دەپ ماعان ەسكەرتۋ جاسادى. ال مەن بولسام كۇلە سويلەپ:

– مەن ءسىزدى سىناعان ەدىم، – دەپ اناما كۇيدى باسىنان اياعىنا دەيىن مۇدىرمەي قايتا تارتىپ بەردىم. سوندا كۇنجان انام:

– باسقا جەردە كۇيدى بۇلاي بۇزىپ تارتۋشى بولما، سەن – اكە ونەرىن كەيىنگىگە جالعاستىرۋشىسىڭ، بالام! – دەپ ايتقان ەدى».

ال سادۋاقاس ءوزىنىڭ كۇيگە دەگەن ىقىلاسىن، دومبىرا تارتۋعا دەگەن تالابىنىڭ قالاي ويانعانىن، كۇيدى قالايشا تەز ۇيرەنگەنى جايىندا بىلايشا  اڭگىمەلەپ بەرگەن بولاتىن: «اكەم سوعىسقا كەتىپ، سودان ەلگە ورالمادى. اناما قاراۋ، كۇنكورىس قامى  قيىن دا بولسا، مەنىڭ موينىمدا. ازاننان قارا كەشكە دەيىن قوي سوڭىندا ءجۇرىپ، قوزى-لاق باعامىن. ۇيگە اكەمنىڭ جولداستارى ءجيى كەلىپ تۇراتىن. ولار تارتقان كۇيلەر قۇلاعىمنان كەتپەي، بالا كوڭىلىمدى ەرەكشە تەبىرەنتەتىن. وسىلايشا قوزى باعىپ ءجۇرىپ، دالادا ءوسىپ تۇرعان جىڭعىل اعاشىنىڭ ءبىر بۇتاعان سىندىرىپ الىپ، وزىمشە دومبىرا قىلىپ تارتاتىنمىن. ەستىگەن كۇيلەرىمدى ەسىمە ءتۇسىرىپ: «مىناۋ كۇيدىڭ باسى، ال مىناۋ ورتاسى، مىناۋ ساعاسى» دەپ اۋەندى ىڭىلداپ، كۇيدى ىشىمنەن اندەتىپ وينايتىنمىن».

سادۋاقاس قازانعاپ كۇيلەرىن ناقىشىنا كەلتىرە ويناعان. سونىمەن قاتار ول بالا كۇنىنەن، مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇرىپ تە, قالىڭ جۇرتقا ءوزىنىڭ بويىنداعى كۇيشىلىك قابىلەتىن مويىنداتا باستادى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق جاس كۇيشى حالىق شىعارمالارىن، قازانعاپ، قۇرمانعازى، داۋلەتكەرەي، دينا، ىبىرايدىڭ، ابايدىڭ اندەرىن شەبەر ورىنداعان. «جىگىتكە ولەڭ دە ونەر، ونەر دە ونەر» دەگەندەي، وسى  قاسيەتتەردىڭ بارلىعى سادۋاقاستىڭ ءون بويىنان تابىلۋى ونىڭ بالا كۇنىنەن سەگىز قىرلى ونەرپاز بولىپ ەر جەتكەنىن بىلدىرەدى.

ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە ەل ىشىندەگى قاريالاردىڭ مىناۋ ەستەلىگىنە دە جۇگىنىپ كورسەك: «بىردە مەكتەپ وقۋشىلارى قويعان كونتسەرتتە ءبىر قارا بالا شىعىپ قازانعاپتىڭ «اقجەلەڭ» اتتى كۇيىن تارتا جونەلدى. كۇي ءبىتىپ، جۇرت دۋ قول شاپالاقتاعاندا، الگى قارا بالا سادۋاقاس ەل قۇرمەتىنە باس يۋگە دە قىسىلىپ، ءجۇزى بالبۇل جانىپ، دومبىراسىن قۇشاقتاعان كۇيىندە ساحنادان اياقتارىن جىلدام باسىپ كەتىپ قالادى. كونتسەرتتەن كەيىن ەل-جۇرت ءۇيدى-ۇيىنە تاراپ بارا جاتقاندا، مىنا ءبىر اڭگىمەنى ونىڭ قۇلاعى شالىپ قالادى: «قۇرمانعازى مەن قۇرمانعاليعا نۇر جاۋسىن، قازانعاپ اتاسىنىڭ كۇيلەرىن ەرەكشە ىقىلاسپەن ۇيرەتكەن ەكەن. ءتىنالى مەن ناعاشى اعاسى ماتاي دا بالاعا كۇيدىڭ قۇدىرەتىن ۇعىندىرعانى كورىنىپ تۇر. ە، سۇم سوعىس جالماماعاندا، قازانعاپتىڭ وق بويى وزىق شاكىرتى بالماعامبەت شەرتكەن كۇيلەردى ءالى كۇنگە دەيىن ەستىپ جۇرگەن بولار ەدىك قوي! - دەپ كۇبىرلەسىپ بارا جاتتى».

سادۋاقاس نەبارى ون بەس جاسىندا قازانعاپتىڭ بىرنەشە كۇيىن مەڭگەرىر ۇلگەرگەن ەدى. ولاردىڭ قاتارىندا «كۇي باسى»، «ۇلكەن قاراتوس»، «كىشى قاراتوس»، «قاراتوستىڭ بۇلدىراتپاسى»، «دومالاتپايدىڭ جەتى ءتۇرى»، «اقجەلەڭ – 62 ءتۇرلى»، «جيما اقجەلەڭ»، «شىرىلداتپا»، «بۇراڭداما، كەلىنشەك»، «بالجان قىز» اتتى قيىن دا كۇردەلى كۇيلەرى بار.  

سادۋاقاستىڭ بۇدان بىلايعى ءومىرى شالقار اۋدانىنداعى ورتا مەكتەپتى ويداعىداي ءبىتىرىپ، بولاشاقتاعى ارمانى ونەر جولىنا بەتبۇرىس جاساۋىنا بايلانىستى ەدى. جاقسى كۇيشى بولۋ ءۇشىن تەك تالانت پەن بويعا بىتكەن تابيعي قاسيەتتىڭ ازدىق ەتەتىنىن، وعان قوسا بەلگىلى كاسىبي ءبىلىمنىڭ كەرەك ەكەنىن تۇسىنگەن ول الماتىداعى ونەر ورداسى، كيەلى شاڭىراق قۇرمانعازى اتىنداعى كونسەرۆاتورياعا وقۋعا تۇسۋگە بەل بۋادى. وكىنىشكە قاراي، ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن بۇل تىلەگى ورىندالماي، ول تۋعان اۋىلىنا قايتىپ ورالۋعا تۋرا كەلەدى.

1964 جىلى بوزبالا سادۋاقاس كوزدەگەن ارمانىنا قالايدا جەتسەم دەگەن نيەتپەن كونسەرۆاتورياعا قايتادان كەلىپ، قۇجاتتارىن تاپسىرادى. بۇل جولى قۇداي ءساتىن سالعان ەكەن، ەمتيحاندارىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، وقۋعا تۇسەدى. دايىندىق ءبولىمىنىڭ دومبىرا ماماندىعىنا تاڭداعان ول بەلگىلى وقىتۋشى، كاسىبي مامان حابيدوللا تاستانوۆتان ءدارىس الادى. سادۋاقاستىڭ قازانعاپ كۇيلەرىن ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىندايتىن تالانتىنا العاشقى كۇندەردىڭ وزىندە-اق ۇستازى حابيدوللا تاستانوۆ تاڭداي قاعىپ، تامسانعان كورىنەدى. وقىتۋشى ءوزىنىڭ شاكىرتى جايىندا مىناداي پىكىر ايتقان: «سادۋاقاس ءوزىنىڭ شەبەرلىگىمەن بىردەن كوزگە ءتۇسىپ كەلەدى. ونىڭ دومبىرا تارتۋداعى شەبەرلىگى سول، تارتقان كۇيلەرىندە ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءبىر ەرەكشەلىك بار. ونىڭ وڭ قولى مەن سول قولىنىڭ ءجۇرىسى، دومبىرانىڭ بەت قاقپاعىنا تيگىزبەي الاتىن قاعىستارى تىڭداۋشىسىن ءتانتى ەتەدى».

سادۋاقاس ءوزىنىڭ قازانعاپ كۇيلەرىن العاش ورىنداعان ساتتەرىن ەسىنە الىپ بىلاي دەگەن ەدى: «قالىڭ قازاقتىڭ مۇڭ-شەرىن قوس ىشەكتە سويلەتكەن، تامىرى تەرەڭ فيلوسوفيالىق ويمەن استاسىپ جاتقان مۇڭدى، سازدى كۇيلەردى ءبىر كەزدەرى ساحنالاردا ويناۋ، تىڭداۋ ارمانعا اينالىپ كەتكەن ەدى. كەيبىر بىلگىر بەلسەندىلەردىڭ ءىس-ارەكەتىنەن، ونىڭ ۇستىنە قازاق ونەرىنەن جىراق وسكەن، جانى اشىمايتىن ادامداردىڭ بيلىك باسىندا جۇرگەندىگىنەن بولار، «قازاقتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن جىلاپ كەلگەنى دە جەتەدى، مۇڭدى ءان مەن كۇي ساحنالاردا ورىندالماسىن» دەگەن وكتەم سوزدەر دە ەستىلە باستاعان. وسى ۋاقىتتاردا كونسەرۆاتوريادا وتكەن كونتسەرتتە مەن قۇرمانعازى اتامنىڭ «بوزشولاق» كۇيىن ورىندايتىن بولدىم. بىراق ساحناعا شىققاندا قازانعاپ اتامنىڭ «جۇرتتا قالعان» اتتى كۇيىن باستاپ جىبەردىم. العاشقىدا نە بولار ەكەن دەپ قورىققانىم دا راس، الايدا كورەرمەننىڭ قۇلشىنا قول سوققانى، جاقسى تىڭداعانى كۇدىگىمدى سەيىلتكەندەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە، ۇستاز دومبىراشى قالي جانتىلەۋوۆتىڭ: «اينالايىن، مىنا كۇيىڭدە قۇرمانعازىنىڭ «كىسەن اشقانى» سەكىلدى جاندى تەبىرەنتەتىن ءبىر مۇڭ بار ەكەن»، - دەپ قولىمدى الىپ، ەرەكشە قۇتتىقتاعانى كوڭىلىمە قۋات بەردى. وسىدان كەيىن قازانعاپ كۇيلەرىن ساحنادا ءجيى ورىنداي باستادىم. كەيدە ادامعا تالانتپەن قاتار، توتەن ەرلىك تە قاجەت ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالاسىڭ وسىنداي ساتتەن كەيىن».

سادۋاقاس 1974 جىلى كونسەرۆاتوريانى ءبىتىرىپ، وسى وقۋ ورنىندا وقىتۋشى بولىپ جۇمىسقا قالادى. بۇل ونىڭ شەبەرلىگىن، بىلىكتىلىگىن، كاسىبيلىگىن وقىتۋشىلارىنىڭ دا مويىنداعاندىعىن اڭعارتادى.

بەلگىلى اقىن باكىر تاجىباەۆ سادۋاقاستىڭ قازانعاپ كۇيلەرىن ورىنداعان كەزدەگى ونىڭ شەبەرلىگىنە مىناداي ولەڭ جولدارىن ارناعان.

جايشىلىق كەزدە قاتاردان،

ەرەن بوپ ءجۇرۋ سەندە جوق.

ورەكپەلدىككە اپارعان،

ورەكپىن تۇرۋ سەندە جوق.

ءدۇيىم جۇرت ەلىتىپ قالاتىن،

دومبىرا شەرتكەن كەزىڭدە.

نۇر ساۋلە بويعا تاراتىپ،

قۇدىرەت بەردىڭ سەزىمگە.

قازانعاپ اتام كۇيىنىڭ،

تەرەڭىنە بويلاپ تۇسىنگەن.

تۇرامىن ساعان ءسۇيسىنىپ،

ورەكپىلدىگىڭ ءۇشىن مەن.

شالقىتىپ كەتكەن تالايدى،

سەن تارتقان كۇيلەر كەزى كوپ.

قىزىعىپ ساعان قارايمىن،

قازانعاپ اتام كوزى دەپ.


اقىن كۇيشى تۋرالى ءوز پىكىر-لەبىزىن تەبىرەنە تولقي وتىرىپ، كوڭىلگە قونىمدى ەتىپ جەتكىزگەن. سادۋاقاستىڭ ونەرىنە بەرىلگەن باعا قاي ونەرپازعا بولسىن ۇلگى بولارلىق. ونىڭ قازانعاپ كۇيلەرىن تارتۋ مانەرى ءوز الدىنا ءبىر بولەك دۇنيە. ول بولاشاق ۇرپاقتىڭ يگىلىگىنە قازانعاپتىڭ كۇيلەرىن«اقجەلەڭ» دەگەن اتپەن قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنا جازدىرىپ قالدىرعان.

قازانعاپ كۇيشىنىڭ شاكىرتى قادىرالى ەرجانوۆقا: «كوزىمدەي كورىپ ۇستارسىڭ، جەتىمسىرەتپەي تارتىپ ءجۇر» دەپ قالدىرعان ءوز دومبىراسىن قادىرالى دۇنيەدەن وتكەن سوڭ ونىڭ زايىبى زەينەپ اپاي اسىلدىڭ كوزىندەي مۇلىكتىڭ قادىرىن ءبىلىپ، ساندىق تۇبىنە ساقتاپ جۇرگەن. سول قارا دومبىراسىن قىزى اقىلگەكتەن الىپ، ونى قالپىنا كەلتىرىپ، حالىققا جەتكىزگەن دە سادۋاقاس بولاتىن. بۇل قاستەرلى دومبىرانىڭ ءۇنىن العاش رەت ەستىگەن بەلگىلى ونەرتانۋشى بولات سارىباەۆ ەدى. وسى دومبىرانى كورگەن ساتتە دە اقىن باكىر تاجىباەۆ ەرەكشە تەبىرەنىپ، تومەندەگى جىر جولدارىن ارناعان ەكەن.

ەل سۇيگەن دومبىراشى – كادىرالى،

«ءپىرىم» دەپ قازانعاپقا تابىنادى.

قاسىنان ۇستازىنىڭ قالماي كەلگەن،

كۇيلەرىن كەيىنگىگە جالعاي بىلگەن.

كوپ ءجۇرىپ كۇي شەجىرە جەتەگىندە،

قازانعاپ دۇنيەدەن وتەرىندە.

سىيلاپتى دومبىراسىن شاكىرتىنە،

كوزىنىڭ سىعىپ تاستاپ سوڭعى جاسىن.

 

قانشاما سودان بەرى ءوتتى ءومىر،

فانيدەن تالاي جاندار كەتتى نە ءبىر.

ارداقتاپ قادىءرالى اماناتىن,

ىرزا ەتتى زەينەپ اپا مۇرانى التىن.

اتاعى ايگىلەنگەن ءتامام ەلدە،

ونەرپاز دومبىراسىن جانعا بەرمەي.

تۇبىندە كەبەجەنىڭ ساقتاپ كەلگەن

تىلەگىن جۇبايىنىڭ اقتاپ كەلگەن.

سونى ەستىپ ماردان باردى استانادان،

ءوتىنىش ءسوزىن ايتىپ باسپالاعان.

«ساقتاپ ەم قاراشىقتاي سەنى عانا»

قولىنا ۇستاپ دوبىرانى كەيۋانا.

كونەنىڭ كوزىن كورگەن كەيىنگىلەر،

كوڭىلىن شەكسىز مۇلدەم سەيىلدىرەر.

دەپتى دە، اسىل مۇلكىن تابىستاعان,

بۇل جايلار ارماندى العا باعىشتاعان.

قانشاما كەرۋەن-جىلدار تالماي ءوتىپ،

ەسكەرتكىش الماتىعا تالماي جەتىپ.

ۇيىندە سادۋاقاستىڭ ساقتاۋلى تۇر،

سازىنا كەلىپ ابدەن باپتاۋلى تۇر.

پەندەمىن قاعاجۋلىق كورمەدىڭ بە؟

كەيدە ءبىر قوبالجىعان كەزدەرىمدە.

قازانعاپ دومبىراسىن قولىما الىپ،

كۇيلەرىن كۇمبىرلەگەن شالىپ-شالىپ.

قۇدىرەت دەگەندى دە انىق بايقاپ،

جانىما سۇلۋ سەزىم الىپ قايتام، -

دەپ جىرلاعان ەكەن اقىن. اسىلدىڭ توت باسپايتىن سىنىعىنداي قازىنانى حالىققا جەتكىزگەن سادۋاقاستىڭ ەرەن ەڭبەگىن ەرەكشە دەپ ايتۋعا تۇرارلىق. سونىمەن قاتار قازانعاپتىڭ ءبيۋستىن جاساپ، ۇمىتىلماس ەسكەرتكىش بەلگى رەتىندە ورناتتىرعانىن قۇندى ەڭبەك دەپ باعالاۋعا ءتيىسپىز.

سادۋاقاس 1999 جىلى 17 قىركۇيەك كۇنى 58 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ بەينەسى ونەر سۇيەر قاۋىمنىڭ، حالىق جۇرەگىندە مۋزىكا الەمىندە ۇمىتىلمايتىنىنا، حالىقتىڭ ەسىندە ماڭگىگە ساقتالاتىندىعىنا سەنىمىمىز مول.

قازانعاپتىڭ قوسشىسى ءارى شاكىرتى – قادىرالى

قازانعاپتىڭ سەنىم ارتقان شاكىرتى، تالانتى مەن دارىن بولەك دومبىراشى قادىرالى ەرجانوۆ 1854 جىلى شالقار قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى  توپالاڭدى قۇمىندا وتكەن. بۇل – پاتشا زامانىندا قۇلاندى بولىسىنا قاراعان ەل. وسى ەلدە قازانعاپ كۇيشى ءومىر سۇرگەن. قادىرالى قازانعاپتىڭ قاسىنا سەگىز جاسىنان ەرىپ، قىرىق جىلداي قوسشىسى ءارى شاكىرتى بولعان. ول ۇستازىنان كۇي ۇيرەنۋدەن ەش جالىقپاي، كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا دا زەيىن قويا تىڭداپ، كوكىرەگىنە قۇيا بىلگەن. قازانعاپ قادىرالىنى ءوزىنىڭ بالاسىنداي كورىپ، «مەنىڭ كۇيلەرىمدى كەيىنگى ۇرپاققا جالعاستىراتىن سەن بولاسىڭ»، – دەپ ءوزىنىڭ سان جىلدار بويعى سەرىگى دومبىراسىن سىيعا تارتادى.

1934 جىلى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ ونەر تارلاندارىن جيناپ جاتىر دەگەن حاباردى ەستىپ قادىرلالى ءوزىنىڭ جالەكەش ايپاقوۆ، ءالي قۇرمانباەۆ سىندى دوستارىن ەرتىپ الماتىعا كەلەدى. ۇشەۋى وسىندا دەرەكتى فيلمگە تۇسەدى. بۇل عاجاپ تۋىندى قازاق مۋزىكاسىنىڭ التىن قورىندا ساقتاۋلى تۇر.

1954 جىلى قادىرالى «سويۋزيتيل» مەكەمەسىندە دايىنداۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ال 1960 جىلى قادىرالىنىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعان اكادەميك احمەت جۇبانوۆ شالقار قالاسىنا ىزدەپ كەلىپ، قازانعاپتىڭ كوپتەگەن كۇيلەرىن جازدىرىپ الادى. بىراق ول كەزدە قازانعاپتى «پيسسيميست»، «سارىۋايىمشىل» دەپ كىنالاپ، ەفيردەن ونىڭ كۇيلەرىن كورسەتۋگە تىيىم سالىنىپ تاستالعان بولاتىن. بىراق ۋاقىت بارىنە دە ساراپشى، بارىنە دە ءادىل باعاسىن بەرەدى. حالىق تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە، قازانعابىمەن دە قاۋىشىپ، ماڭگىلىك مۇراسىنان رۋحاني ازىق الىپ جاتىر. وسى ءۇردىستىڭ عاسىرلار بويى جويىلمايتىنىنا دا ەندى سەنىم كامىل. ويتكەنى، قازانعاپتىڭ ىزدەۋشىسى بار، سۇراۋشىسى كوپ، تۋعان جۇرتى توبەسىنە كوتەرەدى.

قادىرالى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءوز ونەرىن جاستارعا ۇيرەتۋمەن بولدى، ۇستازدىق ەتتى. ول 1968 جىلى تۋعان جەرى شالقار قالاسىندا قايتىس بولادى.

شالقارلىق جۋرناليست م.ەسماعامبەتوۆ «كۇيشى اقتەكتىدە جەرلەنگەن» اتتى ماقالاسىندا قادىرالى ەرجانوۆتىڭ قىزى ءۇمىتتىڭ ايتۋى بويىنشا مىناداي دەرەكتەردى جاريالاعان: «اكەم قادىرالى 1885 جىلى تۋعان. ول اياققۇم وڭىرىندە ءوستى. مال باقتى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، جاستايىنان دومبىراعا اۋەس بولىپتى. اۋىلعا كۇيشى-جىراۋلار كەلسە، تاڭ اتقانشا كوز شىرىمىن الماستان ولاردى تىڭداۋدان جالىقپاعان. بىراق ول كەزدە اۋىلدا دومبىرا جاسايتىن شەبەر بولمادى ما، كوكەيىنە ورالعان اۋەندى قامىستان سىبىزعى جاساپ الىپ، سونىمەن تارتاتىن بولعان.

اكەم قازانعاپ كۇيشىنى توعىز جاسىندا كورىپتى. كۇيشى اۋىلعا كەلگەن كۇنى بۇكىل ەل-جۇرت جينالىپ، تاڭ اتقانشا كۇي تىڭداعان. قازانعاپتىڭ قىرىققا جاڭا تولعان، بويىنداعى بۇكىل تالانتىنىڭ تولىسقان شاعى بولسا كەرەك. اۋىل ادامدارىن كۇي الەمىنە ابدەن سۋسىنداتادى. عۇمىرىندا مۇنداي كۇيشىنى  كورمەگەن اكەم بۇكىل دۇنيەنى ۇمىتىپ، كۇيىنە ءتانتى بولىپتى.

قازانعاپ بىرنەشە كۇن اۋىلدا بولعاندا، اكەم ادامداردان سۇراستىرىپ، قويلارىن قازانعاپتىڭ جۇرەر جولىنا جايادى ەكەن. سودان كۇيشى جەم بويىنا بارماقشى بولىپ، اۋىلدان اتتانادى. جولشىباي نەشە كۇننەن بەرى كۇيگە ەلىتىپ، شەگىر كوزدەرىن وزىنە قاداپ وتىرعان بالا قادىرالىنى كورەدى. قازانعاپ تۇسىنان وتكەندە مەنىڭ اكەم جاياۋلاتىپ ارتىنان قالمايدى. اقىرى نە كەرەك، قازانعاپ كۇيشى مەنىڭ اكەمدى اتىنا مىنگىزىپ الىپ كەتەدى. جايۋلى مالى دالادا قالادى. سۇراستىرا كەلە، ءۇي ءىشى بالانىڭ قازانعاپتىڭ ارتىنان كەتكەنىن بىلەدى. ارادا بەس جىل وتكەندە، اكەمدى اۋىلعا اكەلىپ تاستايدى. بۇرىنعىداي ەمەس، كەشەگى سىبىزعى تارتىپ جۇرگەن بالا ەندى كۇيشى جىگىت اتانادى. ءسويتىپ، اكەمدى قازانعاپ ساپارلارىنىڭ بارىندە دە وزىمەن بىرگە ەرتىپ جۇرەتىن بولعان».

قادىرالى ءوزىنىڭ ورىنداۋىندا قازانعاپتىڭ ەلۋدەن استام كۇيلەرىن العاش رەت الپىسىنشى جىلدارى جازىپ قالدىرادى.

1982 جىلى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەكەجان سۇلەيمەنوۆ باسقارعان ەكسپەديتسيا شالقارعا كەلگەندە، ەكسپەديتسيا مۇشەسى ماردان بايدىلداەۆ قادىرالىنىڭ دومبىراسىن قالاپ الادى. ول دومبىرا قازىر الماتىداعى مۇراجايدا ساقتاۋلى تۇر.

جانى دومبىرانىڭ ىشەگىمەن بىرگە ۇزىلگەن جالەكەش

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سiڭiرگەن ءارتىسi, قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلت اسپاپتار وركەسترiنiڭ نەگiزiن قالاۋشىلاردىڭ بiرi جالەكەش ايپاقوۆ تا 1904 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. سوناۋ وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا اقتوبە وڭiرiنە كەلiپ، حالىق اراسىنان تالانتتىلاردى iزدەگەن احمەت جۇبانوۆتىڭ نازارىنا iلiگiپ، الماتىدان بiر-اق شىعادى. جامبىل اتىنداعى رەسپۋبليكالىق فيلارمونيادا، قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلت اسپاپتار وركەسترiندە ابىرويلى قىزمەت ەتەدى. 1936 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن قازاقستاننىڭ ونكۇندiگiنە قاتىسىپ، قازاق مادەنيەتى مەن ونەرىنىڭ مايەگىن تانىتتى.

جالەكەش – وزiندiك ورىنداۋ شەبەرلiگi بار كۇيشi. ول احمەت جۇبانوۆ، لۇقپان مۇحيتوۆ، قامبار مەدەتوۆ سىندى قازاقتىڭ بiرتۋار ازاماتتارىمەن قويان-قولتىق ارالاسقان. 1935 جىلدان باستاپ فيلورمونيادا جەكە دومبىراشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ول قازانعاپتىڭ كۇيلەرiمەن قاتار، قۇرمانعازىنىڭ، داۋلەتكەرەيدىڭ، مامەننىڭ، دينانىڭ كۇيلەرiن ناسيحاتتاعان.

جالەكەش وزiنە تالاپ قويا بiلەتiن، دومبىرانى شەبەر وينايتىن. كۇيدi قاتتى ەكپiنمەن تارتسا دا، ءوز بابىنا كەلتiرiپ، ونىڭ مازمۇنىن جوعالتپاي، ءمان بەرە ويناي بiلگەن كۇيشi.

ەل اۋزىندا جالەكەش ايپاقوۆ تۋرالى مىناداي اسەرلى اڭگىمە بار: «جالەكەش «كوكiل» كۇيiن تارتقاندا كۇڭiرەنبەيتiن ەر، كوزiنە جاس المايتىن ايەل زاتى بولماۋشى ەدi. كۇي تارتقان سايىن شەشiلە بەرەتiن»، – دەيدi.

1921 جىلى ۇلى كۇيشi قازانعاپ قايتىس بولعاندا، جءالەكەش بوزبالا شاقتا – 17 جاستا ەكەن. قازانعاپ  شالقاردىڭ ءوڭتۇستiگiندەگi اقاۋىر دەگەن جەردە تۋعان. سول ەلدە رۋلاس اعايىندارى اتاقتى بءۇركiتباي باي، قادىرالiنiڭ اكەسi ەرجان، جالەكەشتiڭ ءاكەسi ايپاق اۋىلدارى قوڭسى-قورالاس وتىرعان. ول ۋاقىتتا بالا جءالەكەش قازانعاپتى كوزىمەن كءورiپ، كۇيلەرiن تالاي رەت قۇلاعىمەن تىڭداپ جۇرگەن. كۇيشى قازانعاپتىڭ شىعارمالارىن 1950 جىلدان باستاپ ءوزىنىڭ رەپەرتۋارىنان شەتتەتكەن ەمەس.

جءالەكەش ايپاقوۆتىڭ قىزى شولپان قوجامۇراتوۆا-ايپاقوۆا  «جالەكەشتi جيi ەسكە الامىز با؟» دەگەن ماقالاسىندا ءاكەسi تۋرالى ەستەلiگiن بىلايشا وربىتەدى: «مەنiڭ اكەم جالەكەش وتە كەربەز ادام ەدi, مiنەزi سالماقتى، تىم از سويلەيتiن. ول كiسi دۇنيەدەن وزعاندا مەن نەبارi 14 جاستا ەدiم.

اكەمە الماتىدان كەلiپ، ۇيدە بiر اپتا جاتىپ، قازانعاپ تۋرالى اكەمنەن اڭگiمە سۇراعان س.بالماعامبەتوۆكە ايتقان سوزدەرiنەن قۇلاعىمدا قالعاندارى مىناۋ: «اتا-اجەم اۋقاتتى كiسiلەر بولسا كەرەك، قازانعاپتاي ۇلى كۇيشiمەن iرگەلەس وتىرعان كورiنەدi. اكەمدi جاسىنان الدىنا الىپ، كۇي شەرتكiزiپ ۇيرەتكەن قازانعاپ «كەربەز اقجەلەڭ» دەگەن كءۇيiن مەنiڭ ءاجەمە ارناعان ەكەن. ءاجەمiز سونداي سىرباز، كەربەز ادام بولىپتى. قولىم كۇيەدi دەپ كەسەنiڭ ءوزiن قول ورامالمەن ۇستايدى ەكەن. اجەم كءوپ بالا تۋعان، سولاردان تiرiقالعانى جالعىز تۇياق – جالەكەش قانا.

ال اكەم ەرتەڭ ساحناعا شىعامىن دەگەن كءۇنiجەڭiل نارسەنi دە كوتەرمەيتiن، قولىن قاتتى كءۇتەتiن. پىشاقتان سۇمدىق قورقۋشى ەدi. تاماقتى تالعاممەن iشەتiن، سءۇيiكتi تاعامى وزبەكتىڭ پالاۋى بولاتىن. ال شايقورلىعى عاجاپ ەدi. بiر ساماۋرىن شءايدi تاۋسىلعانشا iشەتiن.

كۇي تارتقاندا، ەشكiمنiڭ قىبىرلاعانىن جاقتىرمايتىن، ءوزi جەكە وتىرىپ، «كۇيدiڭ كيەسi قاشادى» دەپ، كوزiن جۇمىپ قويىپ راحاتتانىپ تارتاتىن. اكەمنiڭ سىرتىنان ءتۇسi سۋىق بولعانىمەن، جانى جۇمساق جان بولاتىن. ول ساحناعا بiر شىققاندا، 10-15 كۇيدiڭ باسىن بiر-اق قايىراتىن. اكەم 1967 جىلى قايتىس بولدى. ەكi بۇيرەگi بiردەن iستەمەي قالىپ، قان قىسىمى كوتەرiلiپ، بiراز ۋاقىت اۋىرىپ جاتتى. باقي دۇنيەگە اتتانار كۇنi اكەم دومبىراسىنا كوزiن قاداپ جاتتى دا قويدى. قازiر اقتوبەدەگi ولكەتانۋ مۋزەيiندە تۇرعان دومبىرا – سول دومبىرا. مەنi قاسىنا شاقىرىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيدi دە، قولىمنان ۇستاپ «ساعان بەرمەپتi عوي» دەدi. «دومبىرامدى اپەرشi» دەدi. كەۋدەسiنە باسىپ ۇستاپ جاتتى.

سوسىن شەشەمە:

– زاكە، تيەك iستەيتiن شاپپام بار ەدi عوي، سونى اپەرشi, – دەدi. شاپپانى قولىنا العانىمەن، دارمەنi جەتپەدi. شەشەم داۋىس شىعارىپ قاتتى جىلاپ  جiبەردi.

– بولمايدى عوي، زاكە، مەنi قيناماشى، مىنانى اششى، – دەدi ءالسiز عانا. شەشەم شاپپانى اشىپ بەردi دە، اكەمنiڭ ىمىمەن دومبىرانىڭ iشەگiن قيىپ جiبەردi. ءاكەمنiڭ جانى شىعىپ جۇرە بەردi», – دەيدi.  

جءالەكەش ايپاقوۆتىڭ قانداي كءۇيشi بولعانى تۋرالى ونىڭ ءومiرiنiڭ كەيiنگi ۇرپاققا ونەگە بولاتىن تۇستارىنان اڭعارۋعا بولادى. ءويتكەنi, كءۇيشiنiڭ دومبىرا وينار الدىندا ءوزiن-ءوزى باپتاپ، قولىن كءۇتۋi, كءۇيدiڭ كيەسiن ءتۇسiنۋi, ونى سەزiنە بiلۋi, كءۇي تارتۋداعى ەرەكشەلiگى – وسىنىڭ ءبارiكەلەشەك ءۇشiن ءۇشىن ۇلكەن ساباق. بۇلاردان ءبىز جالەكەشتىڭ تابيعي دارىندىلىعىن، تالانت قونعان بىرتۋارلىعىن، قاسيەتتى اسپاپپەن جانى ەگىز بولعانىن اڭعارامىز.

سەگىز قىرلى شۇرەن ەدى

جالەكەشپەن تۇيدەي قۇرداس شۇرەن سارتوۆ تا 1904 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار اۋدانىندا، ايشۋاق ەلدi مەكەنiندەگi كوكالا جەرiندە دۇنيەگە كەلگەن. رۋى – قاباق، ونىڭ iشiندە جانگەلدiدەن تارايدى. جانگەلدiدەن – قۇتتىباي، ودان شۇرەنبەت، ودان ەركەباي، سەركەباي اتالاردىڭ ۇرپاعى. ەركەبايدان – ەسەنقۇل، امانقۇل، سارت، شاۋمەن، وتارباي، توقتارباي، بايلانىس، كۇلشات تاراعان. سولاردىڭ ىشىندە سارتتان – شۇرەن، شۇرەننەن – مەيiرحان، ودان سايران، رومان، قايىرجان ءوربيدi. كوكالا جەرiندە سارتتىڭ شىن اتىن مامبەتقۇل دەپ اتاعان. ول ءوز زامانىندا پاتشادان التىن، قىلىش، مەدال العان.

ەل اۋزىندا شۇرەن جايىندا مىناداي دەرەك بار: شۇرەننiڭ دەنەسi وتە ۇلكەن بولعان كورىنەدى، iرi بولعاندىعى سونداي، ول كiسiنi ون بەس ادام اتتان تۇسiرە الماعان دەسەدi. قازانعاپ كۇيشiنiڭ كۇيلەرiن سول ەلدەگi ۇلى جۇزدەن سارتتىڭ نەمەرەسi – ەسەنقۇلدان تۋعان بەگiمبەت پەن بۇركiتباي دەگەن بالالارى الىپ كەلگەن. بۇركiتباي كiشi جۇزگە اتى بەلگiلi, الدىنا ءۇش ءجۇز مىڭ جىلقى ايداعان باي ادام بولعان. قازانعاپتىڭ كوپشiلiككە بەلگiسiز «بۇركiتباي بايدىڭ اسىندا بوزجورعانىڭ تاباق تارتۋى» اتتى كۇيi وسى بايعا ارنالعان  بولۋى مءۇمكiن. ءويتكەنi, بۇل كءۇي جايىندا ءمالiمەتتەر ءالiكءۇنگە دەيiن حالىققا كومەسكى كۇيىندە قالىپ كەلەدى.

شۇرەن قازانعاپ كۇيشiنi توعىز جاسىندا، ياعني 1913 جىلى اكەسiنiڭ ءۇيiندە قوناقتا وتىرعاندا كورگەن. قازانعاپ بiر تويدا اعاش ءۇيدە دومبىرا تارتىپ وتىر ەكەن. قازانعاپتى قالىڭ ەل قورشاپ العان، ءار قيمىلىن باعىپ، كۇمبىرلەگەن كۇيدى ىنتامەن تىڭدايدى. ول سول جيىندا كءۇيدi اياعىنىڭ باشپايىمەن تارتىپ، جۇرتتى تاعى قاتتى تاڭقالدىرادى. سول كەزدەسۋدەن باستاپ شۇرەن دومبىرا تارتۋعا قىزىعىپ، كەيiن دومبىرانى قولىنان تاستامايتىن بولىپتى.

1936 جىلى بەلگiلi اكادەميك احمەت جۇبانوۆ اقتءوبە ءوڭiرiن ارالاپ جءۇرiپ شالقاردان الماتى قالاسىنا شءۇرەندi, ونىڭ نەمەرە اعاسى جالەكەش ايپاقوۆتى، قازانعاپ كۇيشiنiڭ كۇيلەرiن ورىندايتىن كەلبەت تiلەۋليندi جانە تولەۋباي كنيازوۆتى وركەستردىڭ قۇرامىندا دومبىرادا ويناۋعا شاقىرادى. شءۇرەن ەكi جىل وركەستردە دومبىراشى بولىپ ەڭبەك ەتەدى.

ال شۇرەن مەن جالەكەش قاي جاعىنان نەمەرە بولىپ كەلەدi? ەندi زەرتتەۋىمىزگە سۇيەنىپ، وسى جايتتى اشىپ كورسەتەيiك. سارتتىڭ  امانقۇل دەگەن اعاسىنان ايپاق تۋادى. ال ايپاقتان جالەكەش تۋعان. ەكەۋi دە قازانعاپ كۇيلەرiن جەتiك مەڭگەرگەن كءۇيشiلەر. جءالەكەش بولسا دومبىراشىلار اراسىنان العاش رەت قازاق سسر-iنiڭ حالىق ءاءرتىسiاتاعىن العان. 1967 جىلعا دەيiن اقتءوبە فيلارمونياسىندا ابىرويمەن قىزمەت ەتكەن.

شۇرەن سارتوۆ 1939 جىلى «بايدىڭ تۇقىمى» دەگەن جەلەۋمەن وركەستردەن قۋىلىپ، ەلiنە قايتىپ كەلەدi. ال 1943 جىلى ەلدi قورعاۋ ءۇشiن سوعىس دالاسىنا اتتانادى. لەنينگراد مايدانىندا جاۋعا قارسى اتويلاپ، كەسكىلەسكەن ءبىر شايقاستا اۋىر جارالانعان ەكەن. اسكەري گوسپيتالدان ەم الىپ، ەكiنشi توپتاعى مۇگەدەك بولىپ ەلiنە ورالادى.

1943 جىلدان 1954 جىلعا دەيiن ەمبi قالاسىندا كەزدەسكەن ءارتۇرلi جۇمىستار اتقارىپ جءۇرەدi. وسى جىلى دەنساۋلىعىنا بايلانىستى شالقار قالاسىنا كءوشiپ كەلەدi. ەلiنە كەلگەننەن كەيiن شالقار، مۇعالجار، جۇرىن اۋداندارىندا قىزىل وتاۋ مەكەمەلەرiندە ءۇيiرمە قۇرىپ، جاستارعا كءۇي، ءان ۇيرەتiپ، شىعارماشىلىق ساباق بەرەدi. ەل ارالاپ كۇي تارتىپ، ءان-جىر ايتىپ، قازانعاپ كۇيلەرiن ناسيحاتتاپ، ويىن-ساۋىق كەشتەرiنە قاتىسىپ جۇرەدi. شۇرەننىڭ ءوز جءۇرەگiمەن تەبiرەنە وينايتىن قازانعاپ كءۇيلەرi – «اقجەلەڭ كۇيiن بەس تءۇرi»، «كءوكiل»، «تورى ات»، «ايشا قاتىن»، «ۇسەن تورە»، «قۇيت قوجاڭ بول، مولداڭ بول، بءاءرىڭە دە بiر ءولiم» اتتى تۋىندىلارى ەدى.

شۇرەن سارتوۆ قازانعاپ كءۇيشiنiڭ 50-دەن استام شىعارماسىن تارتۋمەن قاتار، جىرشىلىق ءونەردەن دە قۇر الاقان ەمەس-تiن. بiزدiڭ قولىمىزدا شۇرەن كۇيشiنiڭ 1974 جىلى جازىلعان قازانعاپ كءۇيلەرiنiڭ، سول ەلدەگi ءاليما قىز، باتاقتىڭسارىسى، قۇداباي جىرشى تۋرالى ايتىلعان جىرلارى، سونىمەن قاتار ءوزiنiڭ شىعارعان كءۇيلەرiنiڭ ءۇنتاسپاسى بار.

قازاق كۇي ونەرىنىڭ مايتالمانى 1980 جىلى 22-قاراشادا جءۇرەك تالماسىنان قارامەرگەن دەگەن جەردە، 76 جاسىندا دۇنيە سالادى. بەيiتi دە سول ماڭدا، سوندا جەرلەنگەن.

ناجىمەددين تۋرالى نە بىلەمىز؟

ناجiمەددين مامبەتالين 1933 جىلى اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانىنا قاراستى دوڭىزتاۋ كەڭشرىندا تۋعان. اكەسi مامبەتالi وتە شەبەر، قولىنان كەلمەيتiنi جوق، قول ماشيناسىن يگەرگەن تiگiنشi بولعان ەكەن. مامبەتالi ومiردەن ەرتە وزىپ، ناجiمەددين ءومiردiڭ تاۋقىمەتi مەن ماشاقاتىن جەتi جاسىنان كورگەن. ال اناسى شومبيكە ءۇي شارۋاسىندا، اۋىلدا جەم بويىنان بولىنەتىن وزەنگە بوگەت سالىپ، سۋدى بوگەگەن. اۋىلدا وگiز جەككەن اربانى ايداۋمەن، كەڭشاردىڭ ءشوبiن شابۋمەن بالالىق شاعىن وتكiزگەن. نەبارى بەس جاسىنان باستاپ دومبىرانى ەستۋ قابiلەتi ارقىلى ويناعان.

ناجiمەددين – كورنەكتى كۇيشi قازانعاپ تiلەپبەرگەنۇلىنىڭ بەل شاكiرتi ءارى ۇزەڭگiلەس دوسى قوناقباي مەن ونىڭ شاكiرتi تاسىباي كۇيشiلەردiڭ ءىزباسارى بولدى. ەڭ العاش تاسىبايدان «بوز جورعانىڭ كەكiل قاقپايى»  اتتى كۇيiن ۇيرەنگەن. ەستۋ قابiلەتi ارقىلى قۇرمانعازىنىڭ «ارىنعازى»، «الاتاۋ» سوقىر ەسجاننىڭ «سوقىر ەسجان»، دينانىڭ «ون التىنشى جىل»، «8-مارت» كءۇيلەرiن تارتقان.

1952 جىلى نءاجiمەددين ءاسكەر قاتارىنا الىنىپ، راديو سالاسىندا ەڭبەك ەتتى، بۇل ماماندىعىن ءوتە ۇلكەن دءارەجەدە يگەرiپ الدى. ەڭالعاش وسى كرۋ راديوسىن ەلگە جەر استىمەن تاراتقان. نءاجiمەددين ءاسكەر قاتارىندا ءجۇرiپ، 1955 جىلى اۋىلعا جارالانىپ، اۋىرىپ ورالادى. وسىلاي تۋعان جەرىنە كەلگەن ءناجiمەددين بەلگiلi كءۇيشiقوناقبايدىڭ شاكiرتi تاسىبايدان كءۇي ۇيرەنە باستايدى.

تاسىباي كۇيشi سول اۋىلداعى بiر قويمانىڭ باسشىسى لاۋازىمىن اتقارعان وتە داۋلەتتi كiسiبولاتىن. نءاجiمەددين راديو ورناتۋ شارۋاسىمەن ءۇي-ءۇيدi ارالاپ جۇرەدى. كۇندەردiڭ بiر كۇنىندە تاسىباي كۇيشiنiڭ ءۇيiنە كەلەدi. ول كەزدە تاسىباي كءۇيشi رەتiندە ەلگە تانىلىپ قالعان-تۇعىن. نءاجiمەددين تاسىباي كءۇيشiنiڭ قاسىندا جءۇرiپ كءوپتەگەن كءۇيلەردi ەسiك سىرتىندا ءجۇرىپ تىڭداپ، ءۇيرەنەدi. ول كءۇيلەر قازانعاپتىڭ «دومالاتپاي اقجەلەڭ»، «قاراقاسقا اتىن جەمگە شاقىرۋ»، «قىز اقجەلەڭ»، «الپىس ەكى اقجەلەڭ» اتتى كءۇيلەرى ەدى.

1957 جىلى ءناجiمەددين قاتار-قۇربىلارىمەن بىرگە كءۇيشi تاسىبايدان كۇي ۇيرەنiپ جءۇرiپ، ونىڭ الماجاي ەسىمدى قىزىمەن تانىسادى. سول ارۋدىۇناتىپ قالىپ، كوءڭىل قوسىپ، وسى جىلى ەكi جاس شاڭىراق كوتەرەدi. قازiرگi تاڭدا ولار اقتوبە وبلىسىنىڭ العا اۋدانىنا قاراستى تامدى ەلدiمەكەنiندە تۇرادى، ون ۇل-قىزدىڭ اتا-اناسى.

نءاجiمەددين كەيiن دوڭىزتاۋدا تۇراتىن بەلگiلiكءۇيشi جالەكەش ايپاقوۆتان دا كءۇي ۇيرەنەدi.

نءاجiمەدديننiڭ ءسۇيiپ ورىندايتىن بiر كءۇيi – ماڭكە بيدiڭ «قوڭىر» اتتى تۋىندىسى ەدى. بۇل كءۇيدi ۇستازى تاسىباي كۇيشiدەن ءۇيرەنگەن.

كءۇي مىنا وقيعاعا بايلانىستى شىققان دەسەدى: بىردە قاراقامىس، تەمiر اۋداندارىندا ۇلكەن جارمەڭكە بولادى. وسى جارمەڭكەدە الامان بايگە، قول كۇرەسi, سونىمەن قاتار بiرنەشە ۇلتتىق ويىندار ۇيىمداستىرىلادى.

ماڭكە بي ءوزi ءوتە سۇلۋ، ايتقىش كiسi بولعان ەكەن. ول بiر ەلگە قىدىرىپ كەلگەندە، سونداعى بiر باي: «نازار رۋىنىڭ ءالiمiنەن تۋعان تءامپە اتتى قىزىنا ارناپ كiمدە-كiم كءۇي تارتسا، سول كءۇيشiگە قىزىمدى بەرەمiن» دەپ ەلگە جار سالادى. سول جەردە مءاڭكە «قوڭىر» اتتى كۇيiن شىعارادى. مءاڭكە كۇيشi سودان تامپە ەسىمدى قىزدى ءوزiنiڭ جالعىز اتىنا مiنگiزiپ، دوڭىزتاۋ جەرiنە الىپ كەلەدi. كەيiن ەكەۋi شاڭىراق كوتەرەدى. كءۇي سول تامپە قىزعا ارنالعان.

بۇل دەرەكتى بىزگە جەتكىزگەن دە كۇيشى ناجىمەددين مامبەتاليننىڭ ءوزى ەدى.

قازانعاپتىڭ شاكىرتتەرى مۇنىمەن تۇگەسىلمەيدى. ونىڭ تۋىندىلارىن تاريح قويناۋىنان تارتىپ، بۇگىنگە جەتكىزگەن كۇيشىلەر بارشىلىق. ولاردىڭ ەسىمدەرى مەن بەلگىلى دەرەكتەردى كەلەسى جازبامىزدا ۇسىناتىن بولامىز.

اياكوز ەركىنبەكقىزى

پىكىرلەر