Jýrnalıst Ermek Baltashuly aǵamnyń paraqshasynan oqydym, dúnıeden dáýlesker kúıshi Qunan Káripbek ótipti.
Shertpe kúı óneriniń shyńy Táttimbet kúıleri desek, Qunan aǵa sonyń el ishinde qalǵan eń sońǵy ókili edi. Olaı deıtinim, Qunannyń arǵy atasy Táttimbettiń ózinen órnek alǵan kúıshi bolsa, onyń bul kúıshiligi balasyna daryp, odan onyń uly Káripbekke juǵysty bolyp, Káripbekten onyń balasy Qunanǵa (Qabdyqumar) mıras bolǵan.
Demek, bul tuqym Táttimbet kúıleriniń túpnusqalyǵyn saqtap, atadan balaǵa amanat qylýmen kúni búginge deıin qaz-qalpynda jetkizgen birden-bir murager áýlet bolyp kelgen.
Qunan aǵamen men sonaý toqsanynshy jyldardan bastap, tanys-bilis boldym Bertin kele, bir-eki án-kúı keshine shaqyrǵanym da esimde qalypty. Al 2006 jyly oblystyq televıdenıege aldyryp, kóp kúılerin ańyzdarymen qosa jazyp alyp, efır arqyly oblys jurtshylyǵyna nasıhattalýyna azdy-kópti septigimdi tıgizgenim bar.
Qunan aǵa keıingi jyldary Qaraǵandyǵa birjola kóship kelgen soń, burynǵydaı emes, jıi kórisip áńgimelesýge múmkindik týyp edi. Qunekeń bala minezdi kisi edi. Áńgimeleri de eriksiz ezý tartqyzatyn – kirshiksiz taza bolatyn. Óziniń aıtýynsha, ol kóp jyldar boıy Egindibulaq aýdandyq kórkemónerpazdar avtoklýbynyń kólik júrgizýshisi bop istepti. "Kóbinese Egindibulaqtyń aýyldaryn aralap konert qoıamyz. Ónerpazdar án aıtyp, kúı tartyp jatady. Aıaǵyna taman shaldar jaǵy shydamaı ketedi. "Áı, álgi Qunan qaıda júr, senderdiki jetedi endi, káni Qunan shyǵyp, kúı tartsyn!", – degen daýystar estile bastaıdy. Konert júrgizýshi amalsyz meni shyǵarady. Sodan Táttimbettiń kúılerin tartamyn. Úlkender rıza bolysyp, bir jasap qalady. Sóıtip shopyr bop baryp, kúıshi bop qaıtýshy edim – dep kúlýshi edi, jaryqtyq. – Qazir sol shaldar ólgeli elde kúı tyńdaıtyn adam qalmaı qaldy ǵoı", – deıtin sharasyz únmen.
Ol ýaq áli Qaraǵandyda turatyn kezim. Bir kúni úıge Franııadan belgili tarıhshy, mýzyka zertteýshi Gzave Alez kele qaldy. Máre-sáre bop jatyrmyz. Dám ústinde Gzave Táttimbet kúılerin dısk etip shyǵarmaq oıy baryn, menimen aqyldasqaly kelgenin, múmkindik bolsa qol ushymdy berýimdi ótindi. Men ony biraz jaıttardan habardar ete kelip, Táttimbettiń naǵyz mırasqory – Qunan kúıshiniń Qaraǵandyǵa kóship kelgenin, qazir osynda turyp jatqanyn aıttym. Gzave – Qunan kúıshini burynnan biletin ári onyń ónerin joǵary baǵalaıtyn. Sodan Qunan aǵamen habarlasyp, Parıjden ózin jazýǵa arnaıy ǵalymnyń kelgenin, erteń baratynymyzdy, dombyrasyn baptap ázir bolýyn ótindim. Alǵashqyda abdyrap qalǵan Qunekeń: kúıdi múlde qoıǵanyn, dombyrasynyń da tozǵanyn, saýsaqtarynyń ıkemi ketkenin, sodan qolynyń júrmeı qalǵanyn aıtyp jatyr. Men eshteńe etpeıtinin, ózińmniń sheshen sóıleıtin dombyramdy aparyp beretinimdi, kúıdi shama-sharqynsha tartsa bolatynyn aıtyp, kóńilin demdedim.
Ýádeli kúni Gzave ekeýmiz Qunan kúıshiniń Maıqudyqtaǵy úıine jetip, páteriniń esigin qaqtyq.
Sodan uzaqty kún Qunekeńmen áńgimelesip ári shabytyn keltirip, birneshe kúı jazyp alyp qaıttyq.
Keıin Ishinde Qunan Káripbekovtiń oryndaýlary bar, Táttimbet kúıleriniń bul dıskisi Parıjden bes myń tırajben shyǵyp, arnaıy satý jelisi arqyly álemge tarap ketti.
Birde Talasbek aǵamen ekeýara Táttimbet kúıleri jóninde áńgime-dúken qurystyq. Sóz arasynda Tákeń Táttimbettiń "Azyna" degen kúıi bolǵanyn, bala kezinde ózi qolynda ósken naǵashysynyń tartqanyn kórgenin, biraq qazir esinde qalmaǵanyn, qazir bul kúıdiń umytylyp ketkenine ókinishin bildirdi. Men Tákeńe bul kúıdi Qunan kúıshiniń tartatynyn, kezinde óz qolynan jazyp alyp saqtap qoıǵanymdy aıtqanymda Tákeń tańǵalyp: "Apyr-aı, á!" dep qýanyp qaldy.
Osylaısha, Qunan kúıshiden Táttimbettiń umytylyp kete jazdaǵan "Azyna" kúıin onyń shyǵý tarıhymen qosa jazyp alǵan edim.
Qunan kúıshi Táttimbettiń birneshe týyndylaryn ásirese, "Kókeıkesti", "Sarjaılaý", "Qosbasar", "Bes tóre" "Bylqyldaq", "Sylqyldaq", "Azyna" kúılerin sheber tartatyn. Sheber tartqany sol emes pe, ataqty Ábiken Hasenovtiń ózi Qunanǵa Táttimbettiń kúılerin tartqyzyp, sońynan rıza bolyp batasyn berse!
Qunan kúıshiniń bir ereksheligi kúıde asa óńeı qoımaıtyn. Munyń jaıyn ol: "Jas kezim ǵoı, Ábiken maǵan Táttimbettiń kúılerin tartqyzdy. "Ana kúıdi, myna kúıdi tart", – deıdi. Bilgenimshe tartyp otyrmyn. Tartyp bolǵasyn, "Durys, kúıdi buzbaıdy ekensiń! – dedi de –: Tek óńep tartady ekensiń, budan bylaı dombyrany óńemeı tart", – dep eskertti. Basqa syn aıtqan joq. Sodan beri asa óńemeýge tyrysamyn", – degen edi kúıshi.
Táttimbettiń kúılerin óz elinde sheber tartqan áride Núrken Shyntemirov, ánshi Ǵabbas Aıtbaev, beride Ábiken Hasenov bolǵany belgili.
Biz paqyrǵa Táttimbettiń óz aınalasynan – onyń urpaǵy sekildi qalǵan eki kúıshini kórý baqyty buıyrdy. Biri – Turysbek Túsipbekov edi, biri – osy Qunan Káripbekov bolatyn. Turysbek aǵamyz zamanynda Egindibulaq aýdandyq avtoklýbynyń meńgerýshisi bolǵan, kózi ashyq, shıraq adam edi. Osy qasıetteriniń arqasynda ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynan beri jıi-jıi efırlerge shyǵyp, Táttimbet ómiri men shyǵarmashylyǵynyń respýblıkalyq deńgeıdegi birden-bir nasıhatshysyna aınaldy. Tipti ol sonaý jetpisinshi jyldary akademık Álkeı Marǵulanǵa baryp, Táttimbet jóninde ózi jınaǵan kóp materıaldaryn ataqty ǵalymnyń óz qolyna berip qaıtqan eken. Keıin bul materıaldardy Álekeń óziniń "Táttimbet" atty kólemdi maqalasyna paıdalanǵanyn kóremiz.
1990 jyly Egindibulaq aýylynan asa qashyq emes jerde (Egindibulaq ol kezde aýdan ortalyǵy) Táttimbet Qazanǵapulynyń 175 jyldyq mereı toıy respýblıkalyq deńgeıde dúrkirep ótti. Sovet úkimetiniń endi-endi qulaıyn dep shatqaıaqtap turǵan shaǵy. Soǵan qaramastan, osynaý merekeni taspalaýǵa Máskeýdiń "Ostankınosynan" ataqty "120 mınýt" baǵdarlamasynyń túsirilim toby keldi. Aldynda olar toıdyń jalpy kórinisterin túsirip júrgen edi, endi bir qarasam, Turysbek aǵamyz bir tóbeniń basynda solarǵa suhbat berip, zaýlap otyr. Qolymdaǵy dombyramdy kórip qalǵan Tursekeń áı-sháı joq: "Áı, dombyrańdy bere turshy", – dep meniń dombyramdy.surap aldy. Halyq kóp, dombyramnan kóz jazyp qalmaıyn dep túsirýshilerdiń syrtynan baspalap qarap turmyn Qazir aty esimde qalmapty, Tursekeń álgilerge Táttimbettiń men estimegen bir kúıin tartyp berdi. Sóıtken Tursekeń, keıin estidim, osydan birneshe jyl buryn baqılyq bolypty. Endi mine, keshegi kún Qunan kúıshi ótipti ómirden. Sóıtip Táttimbet mektebiniń el ishindegi mırasqorlary túgesildi. Endi tek, arnaıy mýzykalyq bilim alǵan jańa zaman kúıshilerin tyńdaıtyn bolamyz.
Qunan aǵany sońǵy ret 2017 jyly Qarqaraly da ótken Qazbek bı babamyzdyń 350 jyldyq toıynda kórdim. Toı sahnasynyń janynan qapersiz ótip bara jatyr edim, tý syrtymnan "Erlan!" degen daýysty estip qalyp, jalt qarasam, Qunan aǵa! Ebil-debili shyǵyp júgirtip kele jatyr eken. Kelip qushaqtaı aldy da: "Erlan-aý, sen ketkeli meni eshkim kerek qylmaıtyn boldy. Bir júrgen jetim shalmyn qazir", – dep jylap jiberdi. Meniń de kóńilim bosady...
Jasyrmaımyn, qazir de bosap otyrmyn. Árıne, týmaq bar da, ólmek bar. Bul – ómir zańdylyǵy. Degenmen, janyńa jaqyn esti azamattar, aıaýly jandar, kósheli ónerpazdar ómirden ótkende kóńiliń jabyrqap, kózińe eriksiz jas keledi.
Eger ár halyqtyń óz ómir súrý álemi bar desek, muny ulttyq keńistik dep ataǵanymyz jón shyǵar. Demek, ár ult óz orbıtasyn aınalyp júretin ǵaryshtaǵy aspan deneleri tárizdi óz keńistiginde ómir súrmek. Tól dúnıetanymy, tili men dili, salt-dástúri men halyqtyq óneri ár ultty óz orbıtasynan aýytqytpaı ustap turar tartylys kúshi ispetti. Al ulttyq ónerpazdar men halqymyzdyń bıik parasat ıeleri – qazaqy tulǵalar sol tartylys kúshiniń kózge kórinbeıtin úzilmes arqaýlary sekildi. Máselen Aqseleý Seıdimbek, Ábish Kekilbaev, Bolat Atabaev, Jarqyn Shákerim, Talasbek Ásemqulov, qobyzshy Smataı Úmbetbaev syndy taıaý jyldary dúnıeden ótken aıaýly aǵalar ulttyń keńistigimizdiń qazaqy bolmysyn saqtaýshy alyp tulǵalarymyz edi. Qazir mundaı qazaqy tulǵalar aramyzda sanaýly-aq qalýda. Bıliktiń mundaı qazaqy azamattardy jaqtyrmaıtyny, mańaılaryna jolatpaıtyny – tipti keı jaǵdaıda qorlaıtyny ish jıǵyzady. Árisi Keńestik kezeńdi aıtpaǵanda, berisi Nazarbaev dáýirinde qanshama Elim degen memleketshil, halyqshyl Erler biri oqtan, endi biri qusadan óldi. Quny suraýsyz ketti.
Eger qazaqtyǵymyzdyń qaınar kózi, ulttyq bolmysymyzdyń mundaı nosıtelderin saqtaı almasaq, qadirine jete almasaq – munyń sońy túbinde ulttyq bolmysymyzdan aıyrylýǵa, sóıtip qazaqtyǵymyzdan ajyraýǵa ákelip soqpaq. Bul qaterli tendenııanyń alǵashqy nyshandary qazirdiń ózinde-aq bilinýde. Mysaly kezinde Aqseleý men Ábish aǵalardyń aýzyna qaraǵan jurt – bul kúnde arap memleketterinde kúmándi din oqýyn oqyp kelgen kúıek saqal, taz murt nadan moldalardyń sońynan shubyrýmen júr. Sonyń deni jastar. Eshqandaı shet memlekettik din oqýy, jalpy kez kelgen shet eldik bilim oshaǵy: "Sen áýeli óz halqyńnyń perzentisiń, baryp ultyńa adal qyzmet qyl" dep oqytpaıdy. Qaıta "Seniń halqyń adasqan ult" degen qaterli, zombı programmamen sanasyn jadylap, mıyn ýlap jiberedi. Muny nege bilmeımiz, nege eskermeımiz? Sondaı-aq pálenbaı baıdan shyqqan áıelder bloger atanyp alyp, el ishin alataıdaı búldirýde. Al myna qalyń tobyrdyń súıiktisine aınalǵan fanerık ataýly elimizdiń mýzyka keńistigin ábden lastap, bylǵap bitti. El ishi, onyń rýhanııaty buryn-sońdy bolmaǵan degredaııaǵa ushyrap, ary qaraı azdyrýǵa kelmeıtin shegine jetip, ábden azǵyndalyp, tolyq tozǵyndalyp boldy. Saldarynan halqymyz án-kúı álemine boılaýdan, ony túısinýden, sezinýden, odan rýhanı nár, jan saraıyna qorek alýdan qaldy. Jastarymyz bolsa, ulttyq mádenıetimizdi múlde jatsynyp ketken. Jat din, sart-saýandyq kirme ónerdiń jankúıeri bolyp alǵan olar qazaqtyǵynan jerip, ultyn tárk etip, óz aldyna bólek sýbetnosqa aınalýda.
Bir sózben aıtqanda, tartylys kúshinen aıyrylyp, óz orbıtasynan shyǵyp ketken ǵalamshar sekildi – rýhanı órisinen kindigin úzgen qazaq halqy beımálim belgisizdikke mańyp bara jatqandaı. Munyń aldyn alaıyq dep jatqan ne bılik, ne qoǵam joq. Osyny oılaǵanda ishiń muzdap ketedi, ómir súrgiń kelmeı qalady keıde. Qaısybirin aıtqandaısyń, bir oıdy bir oı túrtip, basqa jaqqa ketip baramyn, Qunan kúıshige oralyp, sezimdi tamamdaıyn.
Alashqa aty shyqpasa da Qunan kúıshi joǵaryda aıtqanymyzdaı, eski dáýirdiń, sonaý Táttimbet zamanynyń el ishinde qalǵan jalǵyz kózi jalqy tuıaǵy edi. Saf altyn saz balshyqtyń ishinde de jata bermek. Qunan kúıshiniń de qadiri bilingen joq, el ishinde eleýsiz ǵana ǵumyr keship, elenbeı ólip otyr. Sonyń belgisindeı eli – Qaraǵandy da, kúıshiler qaýymy da tym-tyrys. Eger Ermek Baltashuly aǵamyz paraqshasy arqyly habarlamaǵanda dáýlesker kúıshiniń aramyzdan ketkenin bilmeı de qalǵandaı ekenbiz.
Bapsyz, baqsyz ótken qaıran Qunan aǵam-aı, ózińmen birge tutas dáýirdi áketip bara jatqanyńdy bilmeı ketip barasyń. Ol Táttimbettiń jupar shashqan ańqyldaq kúıleri edi. Óziń de ańqyldaq bolmysty erekshe jaralǵan ónerpaz ediń, momyndyǵyńda shek joq edi. Qosh, abyzym! Baqul bol, Qunan aǵa! Kórmegen kósheńizden jarylqasyn.
Erlan Toleutai
