بۇرىنعى كەزدەردە ويلاۋشى ەدىم، دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردە قازاقتىڭ ەليتالى توپتارى شىقسا ەكەن، قايتكەندە دە ۇلكەن ىقپالدى كۇشتەرگە اينالسا ەكەن دەپ. وركەنيەتتى ەلدەردە بوي تۇزەگەن سول كۇشتەر قازاقستاننىڭ دامۋىنا، قانداي دا ءبىر دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا باعىت الۋىنا ىقپال جاساسا ەكەن دەپ ويلايشى ەدىم. ءدال قازىرگى قازاقستاننىڭ جۇيەسى دە، قوعامى دا، قىرىقبۋىن، قىرىق پىلتەلى يدەولوگياسى دا قازاقتى ەشقاشان دا ۇشپاققا شىعارمايدى. بۇل قازىرگى كۇنى مۇمكىن ەمەس. مەن وعان سەنبەيمىن.
ال ەندى شەتەلگە كوزدەرى مولدىرەپ ساتىلىپ كەتكەن بالالاردى ايتايىق...
وسىدان 19-20 جىل بۇرىن شەتەلگە ساتىلىپ كەتكەن بالالار باسىن باستاپ اكە-شەشەلەرىن ىزدەپ كەلە باستادى. مەنىڭ ويىمشا، بۇل ەڭ باسى عانا. ءالى ماسقارا مەن سۇمدىقتىڭ اتاسىن الداعى ۋاقىتتا كورەتىن سياقتىمىز. سەبەبى، مىڭداعان بۇلدىرشىندەر شەتەل اسىپ كەتتى. ولاردىڭ ارقايسىسى 50 مىڭ دوللارعا ساۋدالانىپ، قۇلقىنىنا قۇم قۇيىرعىرلاردىڭ وڭەشىنە ءتۇستى.
وسى بالالاردى ساتقانداردىڭ ەڭ باسىندا نازارباەۆ پەن ونىڭ اۋلەتىنىڭ بولعانى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورىنىپ وتىر. ءبىر كەزدەرى بالا ساتىپ، جەر ساتىپ، قازاقتىڭ بايلىعىنىڭ جەر استى مەن ۇستىندەگىسىنىڭ ءبارىن ساتىپ قۇلقىنى تويماعان نازارباەۆ (جالعىز نازارباەۆ قانا ەمەس، سىبايلاستارى سان مىڭ ادام. ولار ءالى قازاقتى باسقارىپ وتىر) وسى بۇلدىرشىندەردى ساتقاندا بالالاردىڭ ورىنىن اۋىستىرىپ جىبەرگەن، ولدىگە ساناپ، ءتىپتى ايعاق قالدىرمايتىن تالاي سۇمدىقتاردى ىسكە اسىرعان. ءسوزسىز سولاي بولعان. ونىڭ دالەلى – قازىرگى بەلگيادان اتا-اناسىن ىزدەپ كەلگەن جانىبەكتىڭ تاعدىرى.
قۇلقىنى تويماعىر نازارباەۆتار كلانى ماسەلەنى وتە تىم ارىدان ويلاعانىنا مەنىڭ ەندى كوزىم جەتىپ وتىر. نازارباەۆتار بۇلدىرشىندەردى ساۋدالاعاندا و باستا ايعاق قالدىرماۋدىڭ بارلىق تاسىلدەرىن جاساعان. بالالاردىڭ ورنىن اۋىستىرىپ جىبەرۋ، جالعان قۇجاتتارمەن باسقا ادامداردىڭ اتى-ءجونىن قولحات رەتىندە قالدىرۋ سياقتى تالاي سۇمدىقتار ىسكە اسقان بولۋى دا مۇمكىن. ءدال وسى جاعدايلار الداعى ۋاقىتتا بىرىنەن سوڭ ءبىرى اشىلادى دەپ ويلايمىن. سەبەبى، ولار ساتقان بالالار لەگى ءالى مىڭداپ شەتەلدەن اتا-انالارىن ىزدەپ، قازاقستانعا اعىلادى.
نازارباەۆتار وسى بۇلدىرشىندەردىڭ ەسەيىپ، جان-جاعىنا قاراعاندا ەلگە كەلەتىنىن بىلگەن. سوندىقتان دا قورعانىس شارالارىنىڭ ءبارىن و باستا ايعاق قالدىرماي جاساعان. بىزدەگى بۇلدىرشىندەردى اۋرۋ، دەنساۋلىقتارى ناشار دەپ ساتقان. بىراق، شىن مانىندە ولاي ەمەس، دەنى ساۋ بالالاردى شەتىنەن ساتا بەرگەن. مەن بۇلار جايىندا ءبىراز مالىمەتتەردى قاراپ كوردىم.
بۇل بۇلدىرشىندەردىڭ كوپشىلىگى دامىعان وركەنيەتتى اقش، ەۋروپا ەلدەرىنە ساتىلعان. بۇل ەلدەر وركەنيەتتىڭ، دەموكراتيانىڭ، تەحنولوگيا مەن دامۋدىڭ لوكوموتيۆتەرى. سوندىقتان دا بۇل ەلدەردە وسكەن بالالار ەركىن، سەرگەك، ءوز ۇستانىمدارىنا مىقتى بولىپ وسەدى. مىسالى رەتىندە جانىبەكتى قاراڭىز، تورتكۇل دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنىڭ ءبارىن ارالاپ ۇلگەرگەن بالا. العىر، زەرەك، جان-جاقتى.
نازارباەۆتار بۇل بالالاردىڭ بولاشاقتا ەلگە وزدەرىنىڭ شىققان تەكتەرىن ىزدەپ كەلەتىنىن بەس ساۋساعىنداي انىق بىلگەن. بۇل بالالار ءبىز سياقتى ورىستانعان، ابدەن بىلىققان قوعامعا بويى ەشقاشان دا ۇيرەنبەيدى. ادىلەتسىزدككە توزبەيدى. بولاشاقتا وسى بالالار شەتەلدەردە باس قوسىپ، ۇلكەن كواليتسياعا بىرىگىپ، قازاقستان بيلىگىنە قارسى كۇشتەر بولىپ قالىپتاسۋى دا مۇمكىن. بۇلار وزدەرىنە قازاقستان بيلىگىنىڭ قانداي قاستاندىق جاساعانىن ەشقاشان دا ۇمىپتايدى. ودان كەيىن، دامىعان وركەنيەتتى ەلدەردە بۇل بالالارعا ازامات بولىپ قالىپتاسقان سوڭ، ميسسيالارىن اتقارۋعا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بار.
شەتەلگە ساتىلعان بالالار ورىمدەي جاپ-جاس بولسا دا، وركەنيەتتى ەلدەردە ءجۇرىپ، ءدال ءبىزدىڭ ورىستانعان الباستى، توعىشار قوعامعا قاراعاندا الدەقايدا وي-ساناسى مەن ەركىندىك، بوستاندىق جاعىنان العا شىعىپ كەتكەن. نازارباەۆتار و باستا وسى جاعىن دا ەسكەرىپ، بارلىق قاۋىپسىزدىك شارالارىن قولعا العان. ءدال وسى بالالاردىڭ ورتاسىنان وتە مىقتى گەنيلەر مەن ۆۋندەركيندتەر دە شىعادى. سەبەبى، و باستا تەگىنەن اداستىرىپ جىبەرگەن بالالار تالاي-تالاي جان ازاپتارى مەن ىشكى الەمىندە قورلىقتاردى باسىنان وتكەرەدى. تالاي-تالاي الەمدەرگە ساپار شەگەدى، ايتەۋىر ءبىر ارناعا ءتۇسىپ، بىرەۋى تەحنولگيا سالاسىنىڭ، بىرەۋى عىلىم سالاسىنىڭ، بىرەۋى ساياسات پەن باسقا دا سالانىڭ ۇستىنىنا اينالادى. مىسالى رەتىندە، ستيۆ دجوبستى الايىق. تاعدىرى ءدال وسى بالالاردىكىندەي. جەتپەگەن جەتىستىگى، شىقپاعان بيىگى قالماعان.
بولاشاقتا كورەسىزدەر، ءدال وسى بالالاردىڭ لەگى ەلگە قاراي اعىلادى. تاعى ايتام، بۇل باسى عانا. بۇلاردان تالاي-تالاي عىلىم مەن ونەرتابىس يەلەرى شىعىپ، ەلگە كەلىپ جاتسا، ءبىزدىڭ توعىشارى مەن نادانى كوپ تۇنەك قوعام بۇل بالالاردى شەتكە تەۋىپ، تالاي ماسقارالاردى ىستەيدى ءالى. بۇل بالالار وركەنيەتتى قوعامنىڭ ونىمدەرى. بۇلاردىڭ بويىنداعى كوپتەگەن قىلىقتارى ءبىزدىڭ توعىشارلارى كوپ قوعامعا ۇناي بەرمەيدى. ەلگە كەلىپ، ءبىر وزگەرىستەر جاسايمىن دەگەن بۇل بالالاردىڭ لەگى شىقسا، ولارعا ءبىزدىڭ توعىشارلار: «تەكسىز نەمە، كەشە عانا ساۋدالانىپ ساتىلىپ كەتىپ، قايتا كەلىپ، شىعارىپ وتىرعانىن قارا مىنانىڭ» دەگەن سوزدەر ايتىلاتىنىنا 100 پايىز كەپىلدىك بەرەمىن.
ءبىزدىڭ مىناۋ توعىشار قوعام وزگەرىستى ەشقاشان دا قالامايدى. قاتىپ، سىرەسىپ، تۇرعان ورنىنان بوسامايتىن ورىس قوعامى بۇل. سوندىقتان 30 ەمەس، 100 جىل وتسە دە نازارباەۆ ءويتتى، ءبۇيتتى دەپ ۋاقىتىن وتكىزىپ جۇرە بەرەدى. نازارباەۆقا ءبارىبىر. ءتىپتى، ونىڭ ورىنىنا كىم كەلسە دە ءبارىبىر. قازاق وزگەرمەي، ولار ەشقاشان وزگەرمەيدى.
كەشەگى مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەن ەلگە بارمايمىن، ول ەل ورىس قوعامى» دەگەنىن ءتىپتى ءبىزدىڭ ينتەلليگەنتسياسىماقتاردىڭ ءوزى تۇسىنۋگە ورەسى جەتپەدى. ءبىزدىڭ قوعام تازا رەسەيشىلدەنگەن توعىشار ورىس قوعامى. جۇيەسى دە ورىس، ۇستانىمى دا ورىس، ادىلەتسىزدىگى مەن قىلىعىنىڭ ءبارى ورىستىكى. ەشقاشان دا وزگەرىس دەگەندى قالامايدى. رەسەي الەمى، رەسەي قوعامى دەگەن – دۇنيەدەگى ەڭ جەكسۇرىن، ەڭ جيىركەنىشتى قوعام. بۇكىل جاماندىقتىڭ ءبارى سولاردان شىعادى. كۇنشىلدىك، وسەك، عايبات، بالاعات، باقتالاستىق، ءبىرىن ءبىرى ءولتىرۋدىڭ ءبارى وسى ورىس قوعامىنىڭ ەنشىسىندە. قازاق ورىسشا سويلەگەنىنە، ورىستان ۇيرەنگەنىنە، ورىسشا ماڭگىرگەنىنە ءماز.
وي، توبا! ءبىز توعىشارى مەن ناداندارى كوپ، مىناۋ قوعام وسى بالا بولسىن، تولسىن، ءىس-ارەكەتى بار ەكەن عوي، بەلىن بەكەم بۋىپ، دوداعا سالىپ قولدايىق، ەل مەن جۇرتىنا پايداسى تيەر دەپ ءبىر قولداۋ بەرمەيتىن سۇمپايى، الباستى قوعام قۇرىپ الدىق. ءوز وبالىمىز وزىمىزگە. مىنە، ورىستانعان نادان، توعىشار قوعام، ورىس قوعامى دەپ وسى قوعامدى ايتادى.
ەگەر دە ءبىز توعىشارى مەن نادانى كوپ قوعام بولماساق، مىناۋ بۇلدىرشىندەر شەتەل اسپاس ەدى. جەتىم دە بولماس ەدى. جايشىلىقتا تەكتىمىز، قانىمىز تازا، جەتىمىن جىلاتپاعان ەلمىز دەگەنىمىزدىڭ ءبارى دالباسا. شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ بالالاردى قانى تازا بولعاننان سوڭ ساتىپ الدى دەگەننىڭ ءبارى قىرتتاردىڭ ءسوزى. شەتەلدىكتەر ءبىزدىڭ ەلدە جەتىمدەر تىم كوپ بولعاندىقتان ساتىپ الىپ كەتتى.
بەكبولات قارجان
