Būrynǧy kezderde oilauşy edım, damyǧan örkeniettı elderde qazaqtyŋ elitaly toptary şyqsa eken, qaitkende de ülken yqpaldy küşterge ainalsa eken dep. Örkeniettı elderde boi tüzegen sol küşter Qazaqstannyŋ damuyna, qandai da bır demokratiialyq qūndylyqtarǧa baǧyt aluyna yqpal jasasa eken dep oilaişy edım. Däl qazırgı Qazaqstannyŋ jüiesı de, qoǧamy da, qyryqbuyn, qyryq pıltelı ideologiiasy da qazaqty eşqaşan da ūşpaqqa şyǧarmaidy. Būl qazırgı künı mümkın emes. Men oǧan senbeimın.
Al endı şetelge közderı möldırep satylyp ketken balalardy aitaiyq...
Osydan 19-20 jyl būryn şetelge satylyp ketken balalar basyn bastap äke-şeşelerın ızdep kele bastady. Menıŋ oiymşa, būl eŋ basy ǧana. Älı masqara men sūmdyqtyŋ atasyn aldaǧy uaqytta köretın siiaqtymyz. Sebebı, myŋdaǧan büldırşınder şetel asyp kettı. Olardyŋ ärqaisysy 50 myŋ dollarǧa saudalanyp, qūlqynyna qūm qūiyrǧyrlardyŋ öŋeşıne tüstı.
Osy balalardy satqandardyŋ eŋ basynda Nazarbaev pen onyŋ äuletınıŋ bolǧany taiǧa taŋba basqandai etıp körınıp otyr. Bır kezderı bala satyp, jer satyp, qazaqtyŋ bailyǧynyŋ jer asty men üstındegısınıŋ bärın satyp qūlqyny toimaǧan Nazarbaev (jalǧyz Nazarbaev qana emes, sybailastary san myŋ adam. Olar älı qazaqty basqaryp otyr) osy büldırşınderdı satqanda balalardyŋ orynyn auystyryp jıbergen, öldıge sanap, tıptı aiǧaq qaldyrmaityn talai sūmdyqtardy ıske asyrǧan. Sözsız solai bolǧan. Onyŋ dälelı – qazırgı Belgiiadan ata-anasyn ızdep kelgen Jänıbektıŋ taǧdyry.
Qūlqyny toimaǧyr Nazarbaevtar klany mäselenı öte tym arydan oilaǧanyna menıŋ endı közım jetıp otyr. Nazarbaevtar büldırşınderdı saudalaǧanda o basta aiǧaq qaldyrmaudyŋ barlyq täsılderın jasaǧan. Balalardyŋ ornyn auystyryp jıberu, jalǧan qūjattarmen basqa adamdardyŋ aty-jönın qolhat retınde qaldyru siiaqty talai sūmdyqtar ıske asqan boluy da mümkın. Däl osy jaǧdailar aldaǧy uaqytta bırınen soŋ bırı aşylady dep oilaimyn. Sebebı, olar satqan balalar legı älı myŋdap şetelden ata-analaryn ızdep, Qazaqstanǧa aǧylady.
Nazarbaevtar osy büldırşınderdıŋ eseiıp, jan-jaǧyna qaraǧanda elge keletının bılgen. Sondyqtan da qorǧanys şaralarynyŋ bärın o basta aiǧaq qaldyrmai jasaǧan. Bızdegı büldırşınderdı auru, densaulyqtary naşar dep satqan. Bıraq, şyn mänınde olai emes, denı sau balalardy şetınen sata bergen. Men būlar jaiynda bıraz mälımetterdı qarap kördım.
Būl büldırşınderdıŋ köpşılıgı damyǧan örkeniettı AQŞ, Europa elderıne satylǧan. Būl elder örkeniettıŋ, demokratiianyŋ, tehnologiia men damudyŋ lokomotivterı. Sondyqtan da būl elderde ösken balalar erkın, sergek, öz ūstanymdaryna myqty bolyp ösedı. Mysaly retınde Jänıbektı qaraŋyz, törtkül dünienıŋ tört būryşynyŋ bärın aralap ülgergen bala. Alǧyr, zerek, jan-jaqty.
Nazarbaevtar būl balalardyŋ bolaşaqta elge özderınıŋ şyqqan tekterın ızdep keletının bes sausaǧyndai anyq bılgen. Būl balalar bız siiaqty orystanǧan, äbden bylyqqan qoǧamǧa boiy eşqaşan da üirenbeidı. Ädıletsızdkke tözbeidı. Bolaşaqta osy balalar şetelderde bas qosyp, ülken koalisiiaǧa bırıgıp, Qazaqstan bilıgıne qarsy küşter bolyp qalyptasuy da mümkın. Būlar özderıne Qazaqstan bilıgınıŋ qandai qastandyq jasaǧanyn eşqaşan da ūmyptaidy. Odan keiın, damyǧan örkeniettı elderde būl balalarǧa azamat bolyp qalyptasqan soŋ, missiialaryn atqaruǧa ülken mümkındıkter bar.
Şetelge satylǧan balalar örımdei jap-jas bolsa da, örkeniettı elderde jürıp, däl bızdıŋ orystanǧan albasty, toǧyşar qoǧamǧa qaraǧanda äldeqaida oi-sanasy men erkındık, bostandyq jaǧynan alǧa şyǧyp ketken. Nazarbaevtar o basta osy jaǧyn da eskerıp, barlyq qauıpsızdık şaralaryn qolǧa alǧan. Däl osy balalardyŋ ortasynan öte myqty geniiler men vunderkindter de şyǧady. Sebebı, o basta tegınen adastyryp jıbergen balalar talai-talai jan azaptary men ışkı älemınde qorlyqtardy basynan ötkeredı. Talai-talai älemderge sapar şegedı, äiteuır bır arnaǧa tüsıp, bıreuı tehnolgiia salasynyŋ, bıreuı ǧylym salasynyŋ, bıreuı saiasat pen basqa da salanyŋ ūstynyna ainalady. Mysaly retınde, Stiv Djobsty alaiyq. Taǧdyry däl osy balalardıkındei. Jetpegen jetıstıgı, şyqpaǧan biıgı qalmaǧan.
Bolaşaqta köresızder, däl osy balalardyŋ legı elge qarai aǧylady. Taǧy aitam, būl basy ǧana. Būlardan talai-talai ǧylym men önertabys ielerı şyǧyp, elge kelıp jatsa, bızdıŋ toǧyşary men nadany köp tünek qoǧam būl balalardy şetke teuıp, talai masqaralardy ısteidı älı. Būl balalar örkeniettı qoǧamnyŋ önımderı. Būlardyŋ boiyndaǧy köptegen qylyqtary bızdıŋ toǧyşarlary köp qoǧamǧa ūnai bermeidı. Elge kelıp, bır özgerıster jasaimyn degen būl balalardyŋ legı şyqsa, olarǧa bızdıŋ toǧyşarlar: «Teksız neme, keşe ǧana saudalanyp satylyp ketıp, qaita kelıp, şyǧaryp otyrǧanyn qara mynanyŋ» degen sözder aitylatynyna 100 paiyz kepıldık beremın.
Bızdıŋ mynau toǧyşar qoǧam özgerıstı eşqaşan da qalamaidy. Qatyp, sıresıp, tūrǧan ornynan bosamaityn orys qoǧamy būl. Sondyqtan 30 emes, 100 jyl ötse de Nazarbaev öittı, büittı dep uaqytyn ötkızıp jüre beredı. Nazarbaevqa bärıbır. Tıptı, onyŋ orynyna kım kelse de bärıbır. Qazaq özgermei, olar eşqaşan özgermeidı.
Keşegı Mūhtar Maǧauinnıŋ «Men elge barmaimyn, ol el orys qoǧamy» degenın tıptı bızdıŋ intelligensiiasymaqtardyŋ özı tüsınuge öresı jetpedı. Bızdıŋ qoǧam taza reseişıldengen toǧyşar orys qoǧamy. Jüiesı de orys, ūstanymy da orys, ädıletsızdıgı men qylyǧynyŋ bärı orystıkı. Eşqaşan da özgerıs degendı qalamaidy. Resei älemı, Resei qoǧamy degen – düniedegı eŋ jeksūryn, eŋ jiırkenıştı qoǧam. Bükıl jamandyqtyŋ bärı solardan şyǧady. Künşıldık, ösek, ǧaibat, balaǧat, baqtalastyq, bırın bırı öltırudıŋ bärı osy orys qoǧamynyŋ enşısınde. Qazaq orysşa söilegenıne, orystan üirengenıne, orysşa mäŋgırgenıne mäz.
Oi, toba! Bız toǧyşary men nadandary köp, mynau qoǧam osy bala bolsyn, tolsyn, ıs-äreketı bar eken ǧoi, belın bekem buyp, dodaǧa salyp qoldaiyq, El men jūrtyna paidasy tier dep bır qoldau bermeitın sūmpaiy, albasty qoǧam qūryp aldyq. Öz obalymyz özımızge. Mıne, orystanǧan nadan, toǧyşar qoǧam, orys qoǧamy dep osy qoǧamdy aitady.
Eger de bız toǧyşary men nadany köp qoǧam bolmasaq, mynau büldırşınder şetel aspas edı. Jetım de bolmas edı. Jaişylyqta tektımız, qanymyz taza, jetımın jylatpaǧan elmız degenımızdıŋ bärı dalbasa. Şeteldıkter bızdıŋ balalardy qany taza bolǧannan soŋ satyp aldy degennıŋ bärı qyrttardyŋ sözı. Şeteldıkter bızdıŋ elde jetımder tym köp bolǧandyqtan satyp alyp kettı.
Bekbolat Qarjan
Ūqsas jaŋalyqtar
