Burynǵy kezderde oılaýshy edim, damyǵan órkenıetti elderde qazaqtyń elıtaly toptary shyqsa eken, qaıtkende de úlken yqpaldy kúshterge aınalsa eken dep. Órkenıetti elderde boı túzegen sol kúshter Qazaqstannyń damýyna, qandaı da bir demokratııalyq qundylyqtarǵa baǵyt alýyna yqpal jasasa eken dep oılaıshy edim. Dál qazirgi Qazaqstannyń júıesi de, qoǵamy da, qyryqbýyn, qyryq pilteli ıdeologııasy da qazaqty eshqashan da ushpaqqa shyǵarmaıdy. Bul qazirgi kúni múmkin emes. Men oǵan senbeımin.
Al endi shetelge kózderi móldirep satylyp ketken balalardy aıtaıyq...
Osydan 19-20 jyl buryn shetelge satylyp ketken balalar basyn bastap áke-sheshelerin izdep kele bastady. Meniń oıymsha, bul eń basy ǵana. Áli masqara men sumdyqtyń atasyn aldaǵy ýaqytta kóretin sııaqtymyz. Sebebi, myńdaǵan búldirshinder shetel asyp ketti. Olardyń árqaısysy 50 myń dollarǵa saýdalanyp, qulqynyna qum quıyrǵyrlardyń óńeshine tústi.
Osy balalardy satqandardyń eń basynda Nazarbaev pen onyń áýletiniń bolǵany taıǵa tańba basqandaı etip kórinip otyr. Bir kezderi bala satyp, jer satyp, qazaqtyń baılyǵynyń jer asty men ústindegisiniń bárin satyp qulqyny toımaǵan Nazarbaev (jalǵyz Nazarbaev qana emes, sybaılastary san myń adam. Olar áli qazaqty basqaryp otyr) osy búldirshinderdi satqanda balalardyń orynyn aýystyryp jibergen, óldige sanap, tipti aıǵaq qaldyrmaıtyn talaı sumdyqtardy iske asyrǵan. Sózsiz solaı bolǵan. Onyń dáleli – qazirgi Belgııadan ata-anasyn izdep kelgen Jánibektiń taǵdyry.
Qulqyny toımaǵyr Nazarbaevtar klany máseleni óte tym arydan oılaǵanyna meniń endi kózim jetip otyr. Nazarbaevtar búldirshinderdi saýdalaǵanda o basta aıǵaq qaldyrmaýdyń barlyq tásilderin jasaǵan. Balalardyń ornyn aýystyryp jiberý, jalǵan qujattarmen basqa adamdardyń aty-jónin qolhat retinde qaldyrý sııaqty talaı sumdyqtar iske asqan bolýy da múmkin. Dál osy jaǵdaılar aldaǵy ýaqytta birinen soń biri ashylady dep oılaımyn. Sebebi, olar satqan balalar legi áli myńdap shetelden ata-analaryn izdep, Qazaqstanǵa aǵylady.
Nazarbaevtar osy búldirshinderdiń eseıip, jan-jaǵyna qaraǵanda elge keletinin bilgen. Sondyqtan da qorǵanys sharalarynyń bárin o basta aıǵaq qaldyrmaı jasaǵan. Bizdegi búldirshinderdi aýrý, densaýlyqtary nashar dep satqan. Biraq, shyn máninde olaı emes, deni saý balalardy shetinen sata bergen. Men bular jaıynda biraz málimetterdi qarap kórdim.
Bul búldirshinderdiń kópshiligi damyǵan órkenıetti AQSh, Eýropa elderine satylǵan. Bul elder órkenıettiń, demokratııanyń, tehnologııa men damýdyń lokomotıvteri. Sondyqtan da bul elderde ósken balalar erkin, sergek, óz ustanymdaryna myqty bolyp ósedi. Mysaly retinde Jánibekti qarańyz, tórtkúl dúnıeniń tórt buryshynyń bárin aralap úlgergen bala. Alǵyr, zerek, jan-jaqty.
Nazarbaevtar bul balalardyń bolashaqta elge ózderiniń shyqqan tekterin izdep keletinin bes saýsaǵyndaı anyq bilgen. Bul balalar biz sııaqty orystanǵan, ábden bylyqqan qoǵamǵa boıy eshqashan da úırenbeıdi. Ádiletsizdkke tózbeıdi. Bolashaqta osy balalar shetelderde bas qosyp, úlken koalıııaǵa birigip, Qazaqstan bıligine qarsy kúshter bolyp qalyptasýy da múmkin. Bular ózderine Qazaqstan bıliginiń qandaı qastandyq jasaǵanyn eshqashan da umyptaıdy. Odan keıin, damyǵan órkenıetti elderde bul balalarǵa azamat bolyp qalyptasqan soń, mıssııalaryn atqarýǵa úlken múmkindikter bar.
Shetelge satylǵan balalar órimdeı jap-jas bolsa da, órkenıetti elderde júrip, dál bizdiń orystanǵan albasty, toǵyshar qoǵamǵa qaraǵanda áldeqaıda oı-sanasy men erkindik, bostandyq jaǵynan alǵa shyǵyp ketken. Nazarbaevtar o basta osy jaǵyn da eskerip, barlyq qaýipsizdik sharalaryn qolǵa alǵan. Dál osy balalardyń ortasynan óte myqty genııler men výnderkındter de shyǵady. Sebebi, o basta teginen adastyryp jibergen balalar talaı-talaı jan azaptary men ishki áleminde qorlyqtardy basynan ótkeredi. Talaı-talaı álemderge sapar shegedi, áıteýir bir arnaǵa túsip, bireýi tehnolgııa salasynyń, bireýi ǵylym salasynyń, bireýi saıasat pen basqa da salanyń ustynyna aınalady. Mysaly retinde, Stıv Djobsty alaıyq. Taǵdyry dál osy balalardikindeı. Jetpegen jetistigi, shyqpaǵan bıigi qalmaǵan.
Bolashaqta kóresizder, dál osy balalardyń legi elge qaraı aǵylady. Taǵy aıtam, bul basy ǵana. Bulardan talaı-talaı ǵylym men ónertabys ıeleri shyǵyp, elge kelip jatsa, bizdiń toǵyshary men nadany kóp túnek qoǵam bul balalardy shetke teýip, talaı masqaralardy isteıdi áli. Bul balalar órkenıetti qoǵamnyń ónimderi. Bulardyń boıyndaǵy kóptegen qylyqtary bizdiń toǵysharlary kóp qoǵamǵa unaı bermeıdi. Elge kelip, bir ózgerister jasaımyn degen bul balalardyń legi shyqsa, olarǵa bizdiń toǵysharlar: «Teksiz neme, keshe ǵana saýdalanyp satylyp ketip, qaıta kelip, shyǵaryp otyrǵanyn qara mynanyń» degen sózder aıtylatynyna 100 paıyz kepildik beremin.
Bizdiń mynaý toǵyshar qoǵam ózgeristi eshqashan da qalamaıdy. Qatyp, siresip, turǵan ornynan bosamaıtyn orys qoǵamy bul. Sondyqtan 30 emes, 100 jyl ótse de Nazarbaev óıtti, búıtti dep ýaqytyn ótkizip júre beredi. Nazarbaevqa báribir. Tipti, onyń orynyna kim kelse de báribir. Qazaq ózgermeı, olar eshqashan ózgermeıdi.
Keshegi Muhtar Maǵaýınniń «Men elge barmaımyn, ol el orys qoǵamy» degenin tipti bizdiń ıntellıgenııasymaqtardyń ózi túsinýge óresi jetpedi. Bizdiń qoǵam taza reseıshildengen toǵyshar orys qoǵamy. Júıesi de orys, ustanymy da orys, ádiletsizdigi men qylyǵynyń bári orystiki. Eshqashan da ózgeris degendi qalamaıdy. Reseı álemi, Reseı qoǵamy degen – dúnıedegi eń jeksuryn, eń jıirkenishti qoǵam. Búkil jamandyqtyń bári solardan shyǵady. Kúnshildik, ósek, ǵaıbat, balaǵat, baqtalastyq, birin biri óltirýdiń bári osy orys qoǵamynyń enshisinde. Qazaq oryssha sóılegenine, orystan úırengenine, oryssha máńgirgenine máz.
Oı, toba! Biz toǵyshary men nadandary kóp, mynaý qoǵam osy bala bolsyn, tolsyn, is-áreketi bar eken ǵoı, belin bekem býyp, dodaǵa salyp qoldaıyq, El men jurtyna paıdasy tıer dep bir qoldaý bermeıtin sumpaıy, albasty qoǵam quryp aldyq. Óz obalymyz ózimizge. Mine, orystanǵan nadan, toǵyshar qoǵam, orys qoǵamy dep osy qoǵamdy aıtady.
Eger de biz toǵyshary men nadany kóp qoǵam bolmasaq, mynaý búldirshinder shetel aspas edi. Jetim de bolmas edi. Jaıshylyqta tektimiz, qanymyz taza, jetimin jylatpaǵan elmiz degenimizdiń bári dalbasa. Sheteldikter bizdiń balalardy qany taza bolǵannan soń satyp aldy degenniń bári qyrttardyń sózi. Sheteldikter bizdiń elde jetimder tym kóp bolǵandyqtan satyp alyp ketti.
Bekbolat Qarjan
